Электротехника фанида трансформатлар ва уларнинг уланиш гуруҳини аниқлашни ўргатишда янги ўқув усулларидан фойдаланиш

 Transformatorning ish rejimlari.
A) Salt ishlash rejimi. Transformatorlarni ishlatish jarayonida ko`pgina 
vaqt ularning birlamchi chulg`ami manbaga ulanib, ikkilamchi chulg`am uchlari 
bo`sh qoladi. Bunday rejim transformatorning sal (nagruzkasiz) rejimi deyiladi. 
Salt ishlash rejimida 
ном
U
U
1
1
va 
0
2
I
bunga mos sxema 4-rasmda ko`rsatilgan.
Transformatorning 
birlamchi 
chulg`amiga berilgan sinusoidal kuchlanish 
U
1
ta`sirida chulg`amdan salt ishlash toki I
0
oqib o`tadi. Bu tokning magnitlovchi kuchi 
1
0
W
I
po`lat o`zak bo`ylab tutashuvchi asosiy 
magnit oqimi 
t
Ф
Ф
m
sin
ni va qisman havo 
hamda po`lat o`zak orqali tutashib tarqalgan 
magnit oqimi F
1S
ni hosil qiladi. Bu o`zgaruvchang magnit oqimlari o`zining 
chulg`amlarida induktsiyalangan EYuK lari bilan qo`yidagi bog`lanishga ega: 
t
Ф
W
dt
dФ
W
e
m
)
90
sin(
0
1
1
1
4-rasm 
transformatorning salt ishlash 
rejimi. 

---

17 
)
90
sin(
0
2
2
2
t
Ф
W
dt
dФ
W
e
m
(4) 
)
90
sin(
0
1
1
1
1
t
Ф
W
dt
dФ
W
e
S
S
Demak, EYuK lar ularni induktsiyalagan magnit oqimlaridan faza bo`yicha 
90
0
ga kechikadi. Bu EYuK larning ta`sir etuvchi qiymatlari: 
m
m
m
Ф
W
f
Ф
W
F
E
1
1
1
1
2
2
2
2
yoki 
m
Ф
W
f
E
1
1
1
44
,
4
m
Ф
fW
E
2
2
44
,
4
S
S
Ф
W
f
E
1
1
1
1
44
,
4
Birlamchi chulg`amga berilgan kuchlanish 
1
U
EYuK (
1
E
va 
S
E
1
) larni, 
shuningdek, chulg`amning aktiv qarshiligi R
1
kuchlanishning pasayishini 
kompensatsiya qiladi. U holda Kirxgofning 2-qonuniga binoan birlamchi chulg`am 
zanjirining elektr muvozanat holati: 
1
0
1
1
1
R
I
E
E
U
S
Agar EYuK 
S
E
1
ni chulg`amdagi kuchlanishning induktiv pasayishi 
1
0
L
X
I
bilan kompensatsiya qilinadi desak va 
1
1
0
R
U
R
I
bo`lsa: 
1
1
1
1
L
R
U
U
E
U
yoki 
1
0
1
0
1
L
X
I
R
I
E
U
(5.6) 
(6) tenglama yordamida transformator salt ishlash rejimining vektor diagrammasini 
qo`ramiz (5-5.rasm). Bosh vektor sifatida ixtiyoriy O nuqtadan asosiy magnit 
oqimining vektori F ni gorizontal yo`nalishda chizamiz. Undan faza bo`yicha 90
0
ga kechikuvchi burchak ostida 
1
E
va 
2
E
lar chiziladi. Tok 
0
I
po`lat o`zakdagi 
quvvat (magnit) isroflari tufayli magnit oqimi 
Ф
dan α burchakka ilgarilab keladi. 
Magnit oqimi 
S
Ф
1
tok 
0
I
bilan bir xil yo`nalishda bo`ladi. EYuK 
S
E
1
oqim 
S
Ф
1
dan 
90
0
ga kechikadi. Kuchlanish 
1
U
vektorini (5.6) tenglamadagi 
1
E
ning davomiga 
vektor 
1
0
R
I
ni tok 
0
I
yo`nalishida chizamiz. 

---

18 
So`ngra vektor 
1
0
R
I
ga nisbatan 90
0
ga ilgarilovchi burchak ostida vektor 
1
0
L
X
I
ni 
chizamiz. Vektor 
1
0
L
X
I
ning oxirgi uchini 0 nuqta bilan tutashtirib, kuchlanish 
vektori 
1
U
ni hosil qilamiz. Vektor 
1
0
R
I
ning bosh uchini vektor 
1
0
L
X
I
ning oxiri 
bilan birlashtirib, birlamchi chulg`amdagi kuchlanishning to`la ichki pasayishi 
1
0
z
I
ni hosil qilinadi. 
5-rasm Vektor diagrammasi. 
Tok I
0
birlamchi chulg`am nominal tokining (3÷10) % ini tashkil etgani uchun 
vektor diagrammada hosil bo`lgan kuchlanishlar uchburchagi real masshtablarda 
qurilsa, juda kichik bo`ladi. Shuning uchun 
1
1
E
U
deyish mumkin. U holda 
olingan nisbat va 
m
Ф
fW
E
1
1
44
,
4
ga binoan asosiy magnit oqimi F ni kuchlanishga 
proportsional deyish mumkin. Salt ishlash rejimida transformatorning quvvat 
koeffitsienti 
3
,
0
2
,
0
cos
ikkilamchi chulg`amdagi tok 
0
2
I
bo`lgani uchun 
2
20
E
U
bo`ladi.