Электротехника фанида трансформатлар ва уларнинг уланиш гуруҳини аниқлашни ўргатишда янги ўқув усулларидан фойдаланиш

 
 
 
 
 
 
 
 

---

14 
 
 
 
II-BOB. TRANSFORMATORLAR VA ULARNI ULASH USULLARI 
2.1. Transformatorning tuzilishi va ishlash printsipi. 
Transformator turlarining ko`p bo`lishiga qaramay, ularda bo`ladigan 
elektromagnit jarayonlar umumiy o`xshashlikka ega bo`lib, ularning ishlash 
printsipi bir xildir. 2-rasmda bir fazali ikki chulg`amli transformatorning sxemasi 
va shartli belgilanishi ko`rsatilgan. Transformator po`lat o`zak (magnit 
o`tkazgich) 1 dan ikkita mis chulg`amlar 2 dan iborat. Po`lat o`zakning induktsion 
toklar hisobiga qizib ketishini kamaytirish maqsadida u qalinligi 
5
,
0
35
,
0
mm 
bo`lgan elektrotexnik po`lat plastinalardan yig`iladi. Platinalarning ikki tomoniga 
izolyatsion lok surtiladi yoki ular tegishlicha qizdiriladi. Po`lat o`zak plastinalarni 
yig`ish tartibi 3-rasmda ko`rsatilgan. Qatlam platinalarining choklari
ustma-ust tushmasligi kerak.
Po`lat o`zak magnit zanjirini hosil qilish uchun xizmat qiladi va shu tufayli 
asosiy magnit oqimi F po`lat o`zak bo`ylab harakatlanadi. Po`lat o`zakning mis 
chulg`amlari o`ralgan qismi sterjen` deyiladi. Transformatorning manbaga ulangan 
chulg`ami birlamchi, iste`molchiga ulangani esa ikkilamchi chulg`am deyiladi. 
Shuning uchun birlamchi chulg`amga (zanjirga) oid kattaliklar 1 indeksiga ega, 
masalan, birlamchi chulg`amning o`ramlar soni 
1
w
, qismalaridagi kuchlanish 
1
u
, 
zanjirdagi tok 
1
i
va h.k. Shuningdek, ikkilamchi chulg`amga oid kattaliklar soni 2 
indeksiga ega, masalan, 
2
2
2
,
,
i
u
w
va h.k. 
Transformatorning birlamchi chulg`amiga berilgan sinusoidal kuchlanish 
(
t
U
u
m
sin
1
) ta`sirida chulg`amdan o`zgaruvchan tok oqib o`tadi. Bu tok 
transformatorning po`lat o`zagida o`zgaruvchan magnit oqimi (F)ni hosil qiladi. 
Chulg`amlarning o`ramlarini kesib o`tayotgan bu asosiy magnit oqimi birlamchi 
chulg`amda o`zinduktsiya, ikkilamchi chulg`amda esa o`zaro induktsiya hodisasiga 

---

15 
binoan tegishlicha 
1
e
va 
2
e
elektr yurituvchi kuchlarni induktsiyalaydi. Mazkur 
EYuKlarning ta`sir etuchi qiymatlari: 
Ф
w
f
E
1
1
44
,
4
, (1) 
Ф
w
f
E
2
2
44
,
4
. (2) 
3-rasm 
Bu erda 
f
–o`zgaruvchan tokning chastotasi,Gts
2
1
, w
w
-birlamchi va 
ikkilamchi chulg`amlarning o`ramlari soni F-asosiy magnit oqimi, Vb. 
Demak, (1) va (2) ifodalardan ko`rinadiki, chastota 
f
va magnit oqimi F 
o`zgarmas bo`lganda chulg`amlarda induktsiyalangan EYuK 
1
E
va 
2
E
lar ularning 
o`ramlari soniga proportsional ekan, ya`ni
2
1
2
1
w
w
E
E
. 
Bu nisbat transformatorning transformatsiya koeffitsienti hisoblanadi, ya`ni 
2
1
2
1
w
w
E
E
k
. (3) 
Mazkur koeffitsient transformatorga berilgan kuchlanishning necha marta 
o`zgarishini ko`rsatadi. Agar 
1
k
bo`lsa, transformator kuchlanishni pasaytirib 
beruvchi, agar 
1
k
bo`lsa, kuchlanishni orttirib beruvchi hisoblanadi. 
Agar 2-rasm, a da ko`rsatilgan transformatorning ikkilamchi chulg`amiga 
nagruzka (
H
Z
2
) ulasak, EYuK (
2
e
) ta`sirida undan tok (
2
i
) o`ta boshlaydi. Shunday 
qilib, kuchlanishi 
1
u
, tok kuchi 
1
i
bo`lgan manbaning elektr energiyasi 
transformator yordamida kuchlanishi 
2
u
va tok kuchi 
2
i
bo`lgan elektr energiyasiga 
aylantirib, iste`molchiga uzatiladi. 

---

16 
Transformatorning manbadan (tarmoqdan) olayotgan birlamchi quvvati 
1
1
1
1
cos
I
U
P
bo`lsa, 
uning 
iste`molchiga 
berayotgan 
ikkilamchi 
quvvati
2
2
2
2
cos
I
U
P
. Agar transformatordagi quvvat isrofi hisobga olinmasa, 
2
1
P
P
bo`ladi. 
Birlamchi va ikkilamchi zanjirlardagi faza siljish burchaklarini taxminan bir 
xil desak, 
2
2
1
1
I
U
I
U
deyish mumkin. Agar kuchlanishlar bir-birlari bilan xuddi 
EYuKlar kabi nisbatta bo`ladi desak, transformatsiya koeffitsientini qayta yozish 
mumkin: 
1
2
2
1
2
1
I
I
U
U
E
E
k
Demak, transformator chulg`amlaridagi toklar kuchlanishlarga teskari 
proportsional.