Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

 
РЕЗЮМЕ 
                                                          Исрафил Бабаев  
О расследовании наречием на Азербайджанском и английском языках 
        В этой статье рассматривается формирование наречий позже, чем в других частях речи 
на  азербайджанском  и  английском  языках  и  место  наречий  в  лексической  системе 
азербайджанском  и  английском  языках  уточняеться.  Важность  синтаксических, 
семантических  и  семантико-морфологические  принципы  принимаются  во  внимание. 
Лингвист-ученые,  исследовавшие  наречия  на  азербайджанском  языке,  такие  как  А.  И. 
Шукуров,  М.  Гiяsbeйlи,  Ю.  Сеидов,  М.  Гусейнзaдe,  С.  Абдуллаева,  J.  Джафаров  и  другие 
упоминаются  и  некоторые  образцы  из  их  работ  представлены.  Грамматические  книги, 
написанные некоторыми английскими учеными Baskervell и Сьюэлл, Джон Иствуд, Randolph 
Quirk  и  Сидни  Grenbaun  и  другие  исследуются.  Книги  под  названием  «Современный 
азербайджанский  язык»,  подготовленный  Академии  Наук  Азербайджана  в  разные  годы 
исследуются  и  семантические  типы  наречий  изучены.        В  сравнении  английского  языка 
образование  наречий  морфологическими  способами  на  азербайджанском  языке 
подчеркивается.  Кроме  того,  формирования  наречий  из  другими  частями  речи  по  путьями 
конверсия  и  адвербиализацией  не  исключаеться.  Автор  приходит  к  выводу,  что  наречия 
были сформированы позднее других части речи и на счет других частей речи формируются 
по путъем конверсией и адвербилизацией. 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 
 

71 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
                                       ARİFƏ ZEYNALOVA 
                                  Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:81 
VURĞUNUN TƏDRİSİ PROSESİNDƏ QARŞIYA ÇIXAN BƏZİ MƏSƏLƏLƏR 
 
 
 
Açar sözlər: vurğu, fonetika, leksikologiya, morfologiya, nitq hissələri, dilin struktur   
 
Key words: stress, phonetics, lexicology, morphology, speech parts, the structure of the  language 
Ключевые слова: ударение, фонетика, лексикология, морфология, части регги, структура 
языка.
 
Vurğu  dilçilik  elminin  maraqlı  və  mübahisəli,  bir  qədər  də  mürəkkəb  hesab  olunan 
mövzularındandır.  Qrammatika  kitablarında  vurğu  ilə  bağlı  mövzuların  tədrisi,  adətən,  dilçiliyin 
fonetika  bölməsində  öyrənilir.  Lakin  konkret  dil  faktları  göstərir  ki,  vurğu  dilin  ümumi 
xüsusiyyətləri ilə bağlı olduğundan onun yalnız bir dilçilik sahəsi ilə əlaqədar öyrənilməsi kifayət 
deyil.  Konkret  əlamətlərə  malik  olan  dil  faktı  olaraq  vurğunun  tədrisi  zəruri  və  aktualdır.  Lakin 
vurğunun tədrisində yalnız indiyə qədərki nəzəri məlumatlarla kifayətlənmək olmaz. Vurğu nəzəri 
baxımdan əhəmiyyətli olduğu kimi, praktik cəhətdən də maraqlıdır. 
         Dilçilik  ədəbiyyatlarında  vurğu  əsasən,  nəzəri  baxımdan  və  daha  çox  fonetik  məsələ  kimi 
işıqiandırılmışdır.  Lakin  araşdırılmalar  göstərir  ki,  vurğunu  yalnız  dilçiliyin  fonetika  bölməsi  ilə 
məhdudlaşdırmaq düzgün deyil və bu, tədrisin keyfiyyətinə əsaslı dərəcədə təsir göstərir. 
Vurğunun  tədrisində  onun  əsas  roluna  xüsusi  diqqət  edilməlidir.  “Sözdə  hecanın,  cümlədə  sözün 
qüvvətlənməsi,  tələffüz  zamanı  səs  tonunun  alçalıb  yüksəldilməsi,  səsin  və  ya  sözün  uzanma 
prosesi, işlənmə baxımdan fərqləndirmə və s. vurğudan asılıdır” (5, 186).   
Vurğunun  tədrisi  prosesində  təlimin  keyfiyyətini  təmin  etmək  və  mürəkkəb  problemlərin  aradan 
qaldırılması üçün bir sıra məsələlərə diqqətlə yanaşmaq zəruridir. Bunlar özünü aşağıdakı formada 
göstərir: 
1.Vurğu haqqında formalaşan fikirlərin ümumiləşdirilməsi 
2.Vurğunun rolu 
3.Vurğunun yeri 
4.Vurğunun növləri 
Azərbaycan,  o  cümlədən,  türk  dillərində  vurğu  haqqında  bir  sıra  dilçi  alimlər  bir-birindən 
maraqlı  fikirlər  irəli  sürmüşlər  ki,  ali  məktəblərdə  vurğunun  tədrisi  prosesində  onlardan  istifadə 
etmək  faydalıdır.  Vurğunun  səciyyəsinin  hansı  baxımdan  (fonetik,leksik  və  ya  qrammatik) 
formalaşması  məsələlərinə,  həmin  fikirlərin  əsas  motivinə,  onların  bir-biri  ilə  müqayisəsinə 
müəyyən qədər yer vermək lazımdır. Məsələn, Azərbaycanda, o cümlədən, türk dillərində vurğunun 
təbiəti  haqqında  fikirlərin  əksəriyyəti  eyni  olsa  da,  hansı  vurğu  növünün  əsas  hesab  edilməsi 
mübahisəlidir. 
Vurğunun növləri aşağıdakı prinsiplərə görə müəyyənləşir: 
a) səs (hərf) tərkibinə görə oxşar vahidlərin mənaca bir-birindən fərqləndirilməsi prinsipi. 
b) cümlənin hər hansı bir üzvünü məntiqi baxımdan nəzərə çatdırmaq prinsipi. 
c) ifadə və cümlələrdəki emosional incəlikləri bildirmək prinsipi. 
Fonetik  baxımdan  sözlərin  formalaşmasında  vurğunun  əhəmiyyətli  rolu    tədris  zamanı 
nəzərdən yayınmamalıdır. Vurğu semantik baxımdan da özünəməxsus mahiyyətə malikdir. Belə ki, 
bəzi sözlərin mənaca seçilməsində vurğu müəyyən rol oynayır. 
        Vurğu ilə bağlı məlumatların  fonetika bəhsində verilməsi  və fonetika ilə məhdudlaşdırılması, 
fikrimizcə, düzgün, daha doğrusu dəqiq deyil. Ona görə ki, vurğu dilin bütün strukturu ilə bağlıdır. 
O  həm  fonetik  (tələffüzə,  sözün  səs  baximdan  formalaşmasına  görə),  həm  semantik  (eyni  səs 
quruluşuna  malik  olan  sözlərin  məna  fərqinə  görə),  həm  qrammatik  (morfoloji  yolla  yaranan 

72 
 
sözlərdə  leksik  şəkilçinin,  yəni  şəkilçi-morfemin  üzərinə  düşməsi  ilə  əlaqədar  olaraq)  xarakterə 
malik olduğundan dilçiliyin bütün sahələri ilə əlaqələndirilməlidir. Belə ki, heca mövzusu dilçiliyin 
fonetika  bəhsində  öyrənildiyindən,  və  ya  orfoepik  qaydalar,  sözlərin  tələffüzü  fonetik  norma  ilə 
bağlı  olduğundan  sözlərin  heca  yaratmaq  əlamətinə  malik  olması  vurğunun  fonetik  əlaməti  ilə 
bağlıdır. Bu mənada, vurğu dilçiliyin fonetika bəhsi ilə sıx əlaqəli mövzusudur. 
Vurğu  dilçiliyin  leksikologiya  bölməsi  ilə  də  əlaqəlidir.  Belə  ki,  sözlər  olmadan  onlardakı 
vurğudan  danışmaq  mümkün  deyil.  Leksikologiya  isə  sözləri  öyrənən  dilçilik  sahəsidir.  Bu  cəhət 
vurğunu dilçiliyin həmin bölməsi ilə bağlayır. Ona görə də leksik materialların tədrisini vurğu ilə 
əlaqəli  aparmaq  lazımdır.  Xüsusilə  də,  “sözlərin  leksik  məna  qruplarını  öyrədərkən  vurğuya 
müraciət etmək lazımdır” (1,86). Bu baxımdan, omonimlər mövzusunun tədrisi səciyyəvidir. Çünki, 
vurğu  omonimlərdə  əsas  məsələdir.  Məlumdur  ki,  omonimləri  sözlərin  digər  leksik  məna 
qruplarından  fərqləndirən  əlamətlərdən  biri  onlarda  vurğunun  eyni  yerə  düşməsidir.  Ona  görə  də 
“gəlin”,  “oyun”,  “alın”  və  s.bu  kimi  sözlərdə  vurğunun  yeri  dəyişdikdə  fərqli  məqamlarla 
rastlaşırıq,  yəni  belə  sözlərdə  vurğu  sözün  sonuna  düşdükdə  onlar  kök  sözlər  kimi  işlənir,  əvvələ 
düşdükdə  isə  sözün  tərkib  hissələri,  yəni  kök  morfemlə  şəkilçi  morfem  üzə  çıxır.Belə  sözlər 
omonim sözlər yox,vurğusu dəyişərək mənası dəyişən sözlərdir. 
 Şəkilçi  morfem  isə  qrammatik  səciyyə  daşıyaraq  feilin  əmr  şəklinin  ikinci  şəxs  cəmindəki 
morfoloji  əlamətinin  göstəricisi  kimi  işlənir.  Yəni  vurğu  birinci  hecada  olduqda  həmin  sözlərin 
omonim hesab edilməsi mümkün deyil. Bu, omonimlərdə vurğunun sabitliyi ilə bağlıdır. 
Beləliklə,  omonimləri  vurğu  ilə  bağlı  şəkildə  öyrətdikdə  uğurlu  nəticələr  alınır,  və  ya 
vurğunun tədrisində omonimlərə müraciət edilməsi zəruridir. 
Söz yaradıcılığının (derivatologiyanın) tədrisində vurğuya ehtiyac daha artıq hiss olunur. Məlumdur 
ki, söz yaradıcılığının aşağıdakı yolları var: 
1. Leksik yol 
2. Morfoloji yol 
3. Sintaktik yol 
Hər üç yolla düzələn sözlərdə vurğunun ayrı-ayrı təbiəti özünü göstərir. Belə ki, leksik yolla 
yaranan sözlərdə vurğu,  əsasən, son hecaya düşür. Əgər söz kök şəklində işlənirsə vurğunun  yeri 
dəyişmir,  söz  kökünün  son  hecasında  qalır.  Lakin  həmin  sözlər  səkilçi  qəbul  edib  dəyişdikdə 
(məsələn,hallandıqda,mənsubiyyətə görə morfoloji əlamətlə işləndikdə, cəmləndikdə, onlara zaman 
şəkilçiləri  qoşulduqda  və  s.)  vurğu  şəkilçinin  üzərinə  düşür.  Tədris  zamanı  bu  məsələyə  diqqət 
etmək lazımdır.  Ona  görə ki,  (Azərbaycan  dilində vurğu sözün son hecasının üzərinə düşür)  fikri 
tələbələri ilk baxışda çaşdıra bilər. Bəzən son heca dedikdə söz kökünün sonu başa düşülür. Lakin 
vurğu  haqqındakı  “son  heca”anlayışı  şərti  xarakter  daşıyır  və  həmişə  özünü  doğrultmur.  Çünki, 
bəzən son heca vurğulu olmaya da bilər, yəni vurğu qəbul etməyən şəkilçidən ibarət ola bilər. Bu 
mənada vurğunun yeri məsələsi xüsusi diqqətlə və faktlar əsasında öyrədilməlidir. 
Vurğunun  tədrisi  təkcə  fonetik  və  derivatoloji  mövzularla  məhdudlaşmır.  Qrammatikanın 
hər  iki  bölməsində  (morfoloji  və  sintaksis)  ondan  istifadə  edilməlidir.  Qrammmatik  anlayışlarda 
vurğu fərqli şəkildə işlənir. Belə ki, morfologiya nitq hissələri və onların dəyişməsindən bəhs etdiyi 
üçün  vurğu  nitq  hissələri  çərçivəsində  öyrədilir.  Lakin  nitq  hissələri  özəlliklərinə  görə 
fərqləndiyindən onlardakı vurğu da həm təbiətcə, həm də məqamca seçilir. “ Vurğu bu və ya digər 
dilin ümumi xüsusiyyətləri, daxili qanunauyğunluqları ilə bağlı olur” (2, 275). 
İsmin tədrisində bilik və məlumatlar vurğu ilə əlaqəli şəkildə verilməlidir. Məsələn, ismin 
hal  kateqoriyası  tədris  edilərkən  bildirilməlidir  ki,  həmin  kateqoriyanın  morfoloji  əlamətləri 
vurğunu özünə çəkir. Bu zaman konkret nümunələrdən istifadə etmək yerinə düşür. Yəni hər hansi 
bir isim, və ya isimlər hallanmalı, onların vurğusu göstərilməlidir. 
 
Məsələn: 
A.
 
         Müəllim
              kitab            rayon               ömür  
Yiy.        Müəllimin´          kitabın´       rayonun´          ömrün´   
Yön.       Müəllimə´           kitaba´         rayona´            ömrə´ 
Təs.        Müəllimi´´           kitabı´         rauonu´            ömrü´                   

73 
 
Yer.       Müəllimdə´         kitabda´       rayonda´         ömürdə´   
Ç.          Müəllimdən´       kitabdan´     rayondan´       ömürdən´ 
    Beləliklə, vurğunun hal şəkilçiləri ilə əlaqəli tədrisi müsbət nəticələr verir. 
Mənsubiyyət  kateqoriyasının  tədrisi  də  vurğunun  öyrədilməsində  geniş  imkanlara  malikdir. 
Belə ki, mənsubiyyət şəkilçiləri vurğulu olduğundan hər hansı bir ismi və ya isimləri mənsubiyyətə 
görə dəyişdikdə həmin şəkilçiləri öyrədərkən üzərinə vurğu işarəsi qoymaq lazımdır.  
 
                                                    Tək 
I şəxs     paltarım´       qələmim´           yolum´          üzüyüm´ 
II şəxs    paltarın´        qələmin´             yolun´           üzüyün´ 
III şəxs   paltarı´           qələmi´               yolu´             üzüyü ´  
                                          Cəm 
I şəxs      paltarımız´        qələmimiz´     yolumuz´       üzüyümüz´ 
II şəxs     paltarınız´         qələminiz´       yolunuz´        üzüyünüz´ 
III şəxs    paltarı´           qələmi´              yolu´               üzüyü´ 
 
Məlumdur ki, saitlə bitən isimlərdə I və II şəxslərin təkində morfoloji əlamət olaraq yalnız 
bir  samitdən  istifadə  edilir.  Məsələn:    anam,  anan.  Belə  olduqda,  vurğu  bütövlükdə  (şəkilçi  ilə 
birlikdə) sözün son hecasının üzərinə düşür; anam´, anan´. Yeni əlamət, yəni mənsubiyyət şəkilçisi 
vurğunun yerinə təsir edə bilmir. 
Mənsubiyyət şəkilçiləri ilə bağlı daha bir izahata ehtiyacı olan məqam mövcuddur. Belə ki, 
samitlə bitən isimlərdə I və II şəxsin cəmində mənsubiyyət şəkilçilərinin tərkibində iki sait var, yəni 
onlar  ikihecalıdır;  ınız
4
.  Bu  cür  məqamlarda  vurğu  şəkilçinin  son  hecasının  üzərinə  düşəcəkdir. 
Vurğu ilə bağlı belə məsələlərin mahiyyətini tədris zamanı faktik materiallarla tələbələrə öyrətmək 
lazımdır. 
Vurğunun  tədrisində  problemli  məsələlərdən  biri  –ma
2
    şəkilçisinin  vurğu  qəbul  edib-
etməməsidir. Bu şəkilçi fikir dolaşıqlığına səbəb olan morfemlərdəndir. Çünki o, vurğu qəbul edib-
etməmək  baxımından  ikili  xarakter  daşıyır;  leksik  şəkilçi  kimi  işləndikdə  vurğu  qəbul  edir, 
qrammatik  şəkilçi  kimi  işləndikdə  isə  vurğu  qəbul  etmir.  Məsələn,  süzmə´,  gəlmə´,  qovurma´ 
sözlərində-ma
2 
  şəkilçisi  leksik  şəkilçi  olduğundan  vurğuludur,  süz´mə,  gə´lmə,  qovu´rma 
sözlərində isə inkar şəkilçisi – qrammatik şəkilçi olduğundan vurğu qəbul etmir. 
    
Lakin  qrammatik  şəkilçi  kimi  işləndikdə  də  -ma
2
  şəkilçisinin  vurğu  baxımından  müxtəlif 
məqamları var. 
  
-ma
2
  inkar  şəkilçisi  bir  məqamdan  başqa,  bütün  hallarda  vurğusuz  işlənir.  Onun  vurğulu 
məqamı  feilin  qeyri-qəti  gələcək  zamanı  ilə  bağlıdır.  Məlumdur  ki,  feilin  zaman  şəkilçiləri 
vurğuludur.  Onların  inkarında  isə  -ma
2
  inkarlıq  əlaməti  vurğunu  özündən  sonraya  buraxmır. 
Məsələn;  
Gəlir´əm – gə´lmirəm                            Gəlir´sən – gə´lmirsən                         
gəldim´ - gə´lmədim                              gəldin´ - gə´lmədin          
gəlmiş´əm – gə´lməmişəm                    gəlmis´ən – gə´lməmisən  
gələcə´yəm – gə´lməyəcəyəm               gələcə´ksən – gə´lməyəcəksən 
   
Gəlir´ - gə´lmir 
gəldi´- gə´lmədi          
gəlmiş´dir - gə´lməmişdir 
gələcə´kdir – gə´lməyəcəkdir 
Lakin qeyri-qəti gələcək zamanda –ma
2 
şəkilçisi ilə bağlı fərqli bir məqamı özünü göstərir. 
Yəni,  qeyri-qəti  gələcək  zamanda  yeganə  haldır  ki,  inkarlıq  əlaməti  vurğunu  özündən  sonraya 
buraxır.  
Məsələn; 
Gələ´rəm – gəlmə´rəm                       gələ´rik – gəlmə´rik 
Gələ´rsən – gəlmə´zsən                      gələ´rsiniz – gəlmə´zsiniz 

74 
 
Gələ´r – gəlmə´z                                 gələ´rlər – gəlmə´zlər. 
Vurğunun  öyrədilməsində  bu  məqamın  faktik  materiallarla  tədrisi  çox  önəmlidir,  çünki 
dilçilik  ədəbiyyatlarının  çoxunda  –ma
2
  inkar  şəkilçisinin,  ümumiyyətlə  vurğu  qəbul  etməməsi 
haqqında  fikirlər  formalaşmışdır.  Doğrudur,  həmin  morfoloji  əlamətin  vurğunu  özündən  sonraya 
buraxması  qeyri-qəti  gələcək  zamanın  inkarında  yeganə  faktdır.  Lakin  nəzərə  alsaq  ki,  “dildə  bir 
fakt  da  keçərlidir,  hətta  adi  bir  işarənin  də  əhəmiyyəti  vardır”  (3,275),  onda  həmin  fakta  önəm 
verməmək dəqiqliyə xələl gətirər. Beləliklə, bütün hallarda vurğuya təsir edən –ma
2
 şəkilçisi qeyri-
qəti  gələcək  zamanda  saitini  itirərək  təkcə  -m  şəklində  işlənsə  də,  vurğuya  təsir  edə  bilmir.  Belə 
ikili vəziyyəti –lar
2
 cəm şəkilçisində də müşahidə etmək mümkündür. Belə ki, həmin şəkilçi adlara 
qoşulduqda  vurğu  qəbul  edir:  adamla´r,  yaxşıla´r,  yüzlə´r,  bizlə´r,  aşağıla´r  və  s.  Lakin  hərəkət 
bildirən sözlərə (fellərə) qoşulan –lar
2
 şəkilçisi vurğu qəbul etmir. 
Vurğu  ilə  bağlı  maraqlı  məqamlardan  biri  də  sifətin  dərəcələri  ilə  bağlıdır.  Bu  baxımdan, 
azaltma  və  çoxaltma  dərəcələri  səciyyəvidir.  Morfoloji  yolla  yaranan  azaltma  dərəcəsində  vurğu 
şəkilçisinin üzərində olur: uzunsov´ ,qırmızımtıl´´. 
Azaltma dərəcəsi sintaktik yolla düzəldikdə vurğu iki yerdə - həm azaltma əlamətində, həm 
də  sifətin  özündə  -  hər  iki  halda  son  hecada  olur.  Məsələn:  açıq´  -  sarı´.  Tədris  zamanı  bu 
incəliklərin nəzərə alınması müsbət nəticələr verir. 
Sifətin  dərəcə  əlamətlərində  iki  fərqli  məqam  özünü  göstərir.  Bunlardan  biri  azaltma 
dərəcəsini sintaktik baxımdan formalaşdıran əlamətlərdən birinin- “təhər” sözünün sifətlərdən sonra 
işlənməsidir. Məsələn ; yaşıl təhər. Belə məqamlarda vurğu ikinci sözün son hecasında daha güclü 
olur: göy təhər´. 
Fərqli məqamlardan biri “ağ” sifətinin fonetik yolla çoxaltma dərəcəsinin formalaşmasın–
dadır. Bu, sifətin çoxaltma dərəcəsinin spesifikası ilə fərqlənən məqamdır. Fikrimizcə, “ağappaq” 
sifətinin komponentləri belədir; ağ+apağ. “Ağappaq” həmin sifətin fonetik dəyişməyə məruz qalmış 
formasıdır. Həmin söz dilimizdə  yeganə faktdır  ki,  “ağ” sifəti dərəcə morfeminin  həm  əvvəlində, 
həm  də  sonunda  işlənir.  Buna  baxmayaraq,  vurğu  ilk  komponentin  –“ağ”  sifətinin  üzərindədir. 
Halbuki, digər məqamlarda fonetik yolla yaranan çoxaltma dərəcəsində vurğu çoxaltma dərəcəsini 
ifadə edən morfemin üzərinə düşür. 
Sifətlə  bağlı  dilimizdəki  maraqlı  faktlardan  biri  də  “bapbalaca”  sifətidir.  Burada  maraqlı 
cəhət  budur  ki,  həmin  sifət  ikiqat  çoxalmaya  məruz  qalıb.  Yəni  həmin  sifətin  dərəcə  baxımından 
formalaşmasında həm fonetik (“p” samiti), həm də morfoloji (- ca
2 
şəkilçisi) üsuldan istifadə edilib 
ki, hər iki yolun əlaməti vurğuludur, lakin birinci əlamətdə (ilk hecada) vurğu daha güclüdür. Tədris 
zamanı bunların təhlili vurğunun öyrənilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərir. 
Tədris zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, çoxaltma dərəcəsində vurğunun yeni məqamları üzə 
çıxır. Məlumdur ki, sifətin çoxaltma dərəcəsi üç yolla əmələ gəlir: 
1.
 
Fonetik yol 
2.
 
Morfoloji yol 
3.
 
Sintaktik yol 
Fonetik  yolla  yaranan  çoxalma  dərəcəsi  bəzi  samitlərin  iştirakı  ilə  düzəlir.  Bu  baxımdan  , 
dilçilik  ədəbiyyatlarında  m,p,r  samitləri  qeyd  edilir.  Lakin  prof.  S.Həsənova  bu  baxımdan  “s” 
samitinin də dərəcə yaratmaq rolunu elmi cəhətdən əsaslandırmışdır (5,76). 
Hazırda fonetik yolla çoxaltma dərəcəsində Azərbaycan əlifbasındakı dörd samitdən (m,p,r,s) 
istifadə olunur: m, p, r, s. 
Məsələn; gömgöy, qıpqırmızı, tərtəmiz, dosdoğru. 
Bəzi  dilçilik  ədəbiyyatlarında  fonetik  yol  səhv  olaraq  morfoloji  yolun  bir  növü  kimi 
götürülmüşdür.  Lakin  məlumdur  ki,  “morfoloji  yol  şəkilçilərlə  formalaşan  yoldur”  (4,112).  Sözü 
gedən  hərflər  heca  daxilində  işlənsə  də,  onlara  şəkilçi  demək  olmaz,  yəni  dilimizin  şəkilçiləri 
içərisində  onlar  heç  bir  qeydiyyatdan  keçməyib  və  konkret  olaraq  şəkilçi  mənasında  işlənmir. 
Fonetik  yol  hərflərlə formalaşır və dilçiliyin  hərfləri  öyrənən bölməsi  fonetika olduğundan həmin 
üsulun adı mahiyyətcə də yerinə düşür. Onu morfologiya ilə əlaqələndirmək olmur. 
Sifətin fonetik baxımdan formalaşan çoxaltma dərəcəsində vurğu həmişə birinci hecaya düşür. 
Məsələn; ya´myaşıl ,qı´pqırmızı , tə´rtəmiz 

75 
 
Vurğunun bu məqamına tələbələrin diqqətini mərkəzləşdirmək yerinə düşər. Çünki, dilimizə 
məxsus  sözlərdə  heca  vurğusunun,  əsasən,  son,  Avropa  məşəli  sözlərdə  isə,  əsasən,  ilk  hecaya 
düşməsi haqqındakı fikirlər tələbələri çaşdıra bilər. 
Morfoloji  yolla  düzələn  çoxaltma  dərəcəsində  -ca
2
  şəkilçisindən  istifadə  olunur.  Həmin 
şəkilçidən bəhs edərkən onun vurğu qəbul etməsini nəzərə çatdırmaq lazımdır. 
Sintaktik yolla düzələn çoxaltma dərərcəsində ən ,lap, tünd, düm,  
Daha,  olduqca  sözləri  işlənir.  Belə  olduqda  həmin  əlamətlərin  vurğusu  onlardan  sonra  gələn 
sifətlərə nisbətən daha güclü olur. 
Vurğunun  tədrisi  ilə  bağlı  saylardan  da  nümunə  kimi  istifadə  etmək  mümkündür.  Daha 
doğrusu,  sayın  öyrədilməsini  vurğu  ilə  bağlı  təşkil  etmək  faydalıdır.  Saylarda  vurğu  əsasən,  son 
hecada olur ki, bu da onların milliliyi ilə bağlıdır. Lakin bu, bütün saylara aid deyil. Dilimizdə az da 
olsa,qeyri-milli saylar da var ki, onlarda vurğu son hecada olmur. Məsələn, qeyri-müəyyən miqdar 
sayı kimi işlənən (və həm də zərf mövqeyində çıxış edən) “xeyli” sözündə vurğu ilk hecaya düşür. 
Düzəltmə saylarda vurğu leksik şəkilçinin (-ıncı
4
) ikinci hecasında olur. Kəsr saylarında isə 
birinci  sözün  son  hecası  nisbətən  vurğulu  olur,  ikinci  söz  isə  qüvvətli  vurğu  ilə  deyilir.  Məsələn, 
beşdə´ iki´, üçdə´ iki´ və s. 
Beləliklə, vurğunun tədris prosesində əsas roluna diqqət yetirilməsi və araşdırılması göstərir 
ki,  vurğunu  yalnız  dilçiliyin  fonetika  bölməsi  ilə  məhdudlaşdırmaq  düzgün  deyil  və  bu,  tədrisin 
keyfiyyətinə əsaslı dərəcədə təsir göstərir. Belə ki, əgər vurğu fonetikadan başqa, leksikologiya və 
qrammatika  ilə  bağlı  şəkildə  tədris  edilsə,  onun  mahiyyəti  daha  da  dərindən  anlaşılar  ki,  bu  da 
mövzunun öyrədilməsinə və mənimsənilməsinə xeyli dərəcədə kömək edər. Elə bu cəhətlərinə görə 
də məqalədə yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınmış, vurğunun dilin əsas sahələri ilə, xüsusi ilə də 
morfoloji və sintaktik faktlarla bağlılığı əsaslandırılmışdır. Vurğu nəticəsində məna və fikri aydın 
başa düşmək mümkündür. Ona görə də vurğunun tədrisinə xüsusi diqqət və məsuliyyət tələb edən 
elmi pedaqoji proseslərdən biri kimi yanaşmaq lazımdır.  
 
ƏDƏBİYYAT 
1. Ağayeva  F.M. Azərbaycan dilinin intonasiyası, Bakı , APİ-nin nəşri,1982 
2. Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, Maarif,1984 
3. Bəşirova A. Azərbaycan dilində vurğu, Bakı , Bakı Universiteti Nəşriyyatı ,1993 
4. Müasir Azərbaycan dili , Bakı ,Elm, 1981 
5. Həsənova S. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat. Bakı, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji  
    Universiteti, 2005       
   
ABSTRACT 
 
A.Zeynalova 
 İn  the  article  a  special  attention  was  paid  to  teaching  stress,  its  lexical,  phonetic, 
morphological features and to the importance of stress were analyzed as well. 
Along with this the article deals with the relation of the stress with whole the structure of the 
language. 
РЕЗЮМЕ 
А.Зейналова 
В  статъе  особое  внимание  уделяется  значению  ударению  в  процессе  обучения  а  так 
же  говорится  о  значению  ударения  в  формировании  слов  с  фонетической,  лексической  и 
морфологической точки зрения. Кроме этого в этой  статъе повествуется о связи ударения со 
всей структурой языка.