Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Mahmudova Q. Türk dillərinin frazeologiyası. Bakı, Nurlan, 2009, 296 s
 
2.
 
Коклянова  А.А.  О  границахфразеологии  тюркских  языков.  Вопросы  филологии. 
Самарканд, 1961, вып.106, с.104 
3.
 
Eynəli bəy Sultanov.  Seçilmiş hekayələri. Bakı, Azərnəşr, 1966, 160 s 
4.
 
Eynəli bəy Sultanov.  Taleyi və sənəti. Bakı, Elm və təhsil, 2011, 240 s 
5.
 
Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, Maarif, 1987, 308 s  
 
ABSTRACT 
Galiba Hajiyeva 
The dialektalizm in the language  of the works Aynaly Bey Sultanov'es 
Besides  the  elements  of  ancient  Oghuz  and  Gipchag  languages,  overwhelming  majority  of 
dialect  words  contained  in  the  lexicon  of  A.Sultanov  are  used  largely  in  the  modern  Azerbaijani 
Turkish language. The classic expressions contained in the lexicon of the writer’s works are mixed; 
prove  once  again  the  fact  that  the  ancient  Turkish  languages  have  the  unique  origin  from  the 
ethnogeny standpoint. 
РЕЗЮМЕ 
Галиба Гаджиева 
Диалектизмы  использованные в языке произведении Е.Султанова 
Творчество  Eйнали  бек  Султанов  внитывающеев  себя  бессмертные  образцы 
литературного и разговорного языка, является национально, не только Азербайджанского, а 
также  других  тюркских  народов.  Большинство  диалектизмов  языка  Азербайджанских 
тюрков,  употребляется    в  современном  языке.  Употребление  слов  и  выражений  из  языка 
Eйнали  бек  Султанова  как  в  древнем,  так  и  в  современном  Азербайджанском,  наряду  с 
другими тюркскими языками отражает в себе исторические особенности нашего языка. А это 
представляет  собой  большой  интерес  как  и  для  истории  Азербайджанского  так  и 
общетюркских языков. 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 
 

81 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
MEHDİ RƏHİMOV  
Gəncə Dövlət Universiteti  
[e-mail] 
UOT:81 
AMERİKA AREALINDA MƏNBƏ DİLDƏ FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN SEMANTİK 
VARİASİYASI 
Açar  sözlər:  ingilis  dilinin  amerika  variantı,  lüğət,  semantika,  frazeologizm,  variasiya,  ədəbi 
norma 
Key words: American English, dictionary, semantics, phraseological unit, variation, literary norm  
Ключевые  слова:  Американский  английский,  словарь,  семантика,  фразеологизм, 
варьирование, литературная норма   
Amerika  ingiliscəsində  mövcud  olan  əsl  britaniya  frazeologizmlərinin  formalarına  təsir 
göstərmədən semantikasının dəyişməsi feili frazeoloji vahidlərdə görülən nadir hadisələrdəndir. Bu cür 
dəyişməyə  misal  olaraq  frazeoloji  vahidlərin  tarixini  göstərmək  olar:  to  go  to  grass-to  come  to  the 
ground.  Ingilis dilinin amerika variantında XIX əsrin I  yarısında frazeologizmin mənasında dəyişiklik 
baş verir: in US to die-ölmək; to be ruined; in the imperative-go & be hanged [9, 365]. Daha sonralar 
yeni  məna  sürətlə  birincini  sıxışdıraraq  aradan  çıxarır:  Go  to  the  grass!  –  a  common  answer  to  a 
troublesome or inquisitive person; orig. (1848). US [7,
 
331].  “The Oxford English Dictionary of the 
English  Language”  lüğətində  britaniya  frazeoloji  vahidinin  formasına  toxunmadan  semantik 
dəyişikliyinə aid digər anoloji nümunə kimi “to give a person fits” frazeologizminin yaranma tarixini 
göstərmək olar: to give a person fits-1.alçaldıcı məğlubiyyətə düçar olmaq; 2. acıqlandırmaq və ya şoka 
salmaq; 3.möhkəmcə danlamaq-to inflict humiliating defeat; in US. To rate or scold vigorously [9, 262]. 
Ancaq bu frazeoloji vahidin formalaşma tarixinin daha təfərrüatlı tədqiqi başqa nəticələrə gətirib çıxarır. 
Birincisi, “The  Oxford  English  Dictionary  of  the  English  Language” lüğətində “+ -amerikanizm” 
işarəsi haqqında bəhs etdiyimiz frazeoloji vahidin mənası qarşısında deyil (bir qayda olaraq, bu işarə 
britaniya frazeologizminin semantikası dəyişikliyə uğradığı təqdirdə qoyulurdu. Kursiv bizimdir M.R.), 
frazeologizmin özünün önündə qoyulub. Bu isə o deməkdir ki, belə formaya amerika ingiliscəsində ilk 
dəfə təsadüf olunur: + to give (a person) fits - to make (a person) uncomfortable, excessively confused 
or annoyed, by beating, scolding, or assailing him in some way. colloq. [3, 997]. Ikincisi, “The Oxford 
English Dictionary of the English Language” lüğətində verilmiş misalların təhlili göstərir ki, “to give 
(a person) fits” frazeologizminə ilk dəfə amerika əsilli mətnlərdə təsadüf olunur. Məsələ burasındadır 
ki,  “to  give  (a  person)  fits”  forması  “The  Oxford  English  Dictionary  of  the  English  Language”  
lüğətində eyni dayaq sözlü frazeologizm variantları ilə birgə nəzərdən keçirilir: to screw oneself into fits, 
to throw a person into fits, to beat a person, a thing into fits. 1839. Beats into fits. 1848. screw oneself 
into fits. 1859. He beat you to fits in Latin verse. 1872. I rather guess as how the old man... will give 
particular  fits to  our folks today.  1886.  We go out  & tackle an East Indiaman  & he  gives us fits. [9, 
262]. Sonuncu iki nümunə amerika mənbələrindən götürülmüşdür. Verilmiş formanın amerika mənşəli 
olduğu E.Patricin lüğətində də qeyd olunur: fits, give a person ..., orig.US [7,
 
280]. Beləliklə, “to give (a 
person) fits” frazeologizmi amerika ingiliscəsində “to screw oneself into fits, throw (a person) into fits, 
beat  (a  person, a thing) into fits”  frazeoloji vahidlərinin variantları kimi  yaranmış və  onlardan fərqli 
olaraq  əlavə  məna  (möhkəmcə  danlamaq)  qazanmışdır.  Növbəti  mərhələdə  yerdə  qalan  variantlar  ya 
istifadədən çıxmış ya da az istifadə olunmuşdur. Buna görə də “to give (a person) fits” frazeologizminin 
yaranması  və  formalaşması  tarixi  frazeoloji  vahidlərin  həm  semantik  həm  də  formal  areal 
variasiyalarının mürəkkəb nümunəsidir.     
İngilis  dialektlərinin  amerika  ingiliscəsində  frazeologiyanın  formalaşmasına  göstərdiyi  təsirin 
xarakterik nümunəsi “The English Dialect Dictionary” lüğətində qeyd olunmuş “to upset one’s apple-
cart”  frazeologizmidir.  Bu  barədə  “A  Dictionary  of  American  English  on  Historical  Principles” 
lüğətində də qeyd vardır: “to upset one’s apple-cart –kiminsə planlarını pozmaq – to impair plans or to 
ruin  undertaking.  Largely  dial^.”  [3,  65].  Güman  etmək  olar  ki,  britaniya  ingiliscəsinin  ədəbi 
normasında bu frazeoloji vahid amerika ingiliscəsinin təsiri nəticəsində möhkəmlənə bilmişdi. Belə ki, 
“The  Oxford  English  Dictionary  of  the  English  Language”  lüğətində  verilmiş  ilk  sitat  amerika 
mənbəsindən götürülmüşdür: 1788. (Mass. Hist. Soc. Coll.) S.Adams had almost overset the apple-cart 
to  rejecting  an  amendment  [9,  113].  İngilis  dilinin  amerika  variantında  semantik  dəyişikliyə  məruz 
qalan digər britaniya frazeoloji vahidinə nəzər salaq: “dark horse-əvvəllər tanınmayan lakin gözlənilməz 
uğur  qazanan  namizəd”  -  +fig.  a  political  candidate  who  enters  a  contest  or  receives  nomination 

82 
 
unexpectedly...  [3,  724].  Bu  frazeoloji  vahidin  semantikasının  formalaşmasına  yekun  nəticə 
prizmasından baxmağa çalışaq və strukturunu müqayisə edək: “dark horse-qara at”- 1. At yarışlarında 
gözləntilərin əksinə olaraq qalib gələn at; amer. seçkilərdə gözlənilmədən irəli sürülən namizəd [1, 340]. 
“dark horse” - 1. a race-horse whose ability & chances of success in a race are not generally known; 2. 
a contestant (as a political candidate) that wins unexpectedly or that although little known & thought to 
be able to win or make a very good showing [11, 575], dark horse - a person whose abilities are hidden 
or unknown [6, 543]. Nəzərə almaq lazımdır ki, “dark horse” frazeologizminin ilkin terminoloji mənası 
ingilis  dilinin  bütün  milli  variantlarında  həmin  ölkələrin  populyar  əyləncə  cəhətlərini  əks  etdirən 
frazeoloji  vahid  kimi  aktual  olmuş  və  indi  də  aktual  olaraq  qalmaqdadır.  “Aztanınmış  şəxs”  anlayışı 
ingilis dilinin bütün milli variantlarında ümumi olsa da, bu ümumi məna məntiqi cəhətdən ortaya çıxmış 
və  amerika  ingiliscəsində  daha  çox  ictimai-siyasi  konteksdə  işlədilmişdir.  Britaniya  ingiliscəsindən 
fərqli  olaraq,  ABŞ-ın  o  zamankı  ictimai-siyası  inkişafı  dövründə  bu  frazeologizm  daha  da  aktual 
olmuşdur.  Nümunələrə  diqqət  yetirək:  1865.  Every  now  &  then  a  dark  horse  is  heard  of,  who  is 
supposed to have done wonders at some abscure small college. 1889. A dark horse is likely to come 
out  of  such  a  complicated  situation  as  this  [9,  54].  Bu  dövrdə  amerika  ingiliscəsində  “dark  horse” 
frazeologizmi siyasi konteksdə işlədilirdi: 1903. When a convention fails to select a candidate at first, 
the coveted honour frequently goes to someone who had scarcely been mentioned for the place - to a 
“dark horse”, as such an evelenth-hour candidate is called [9, 724]. Lakin hadisələrin bu cür gedişatı 
mütləq olaraq “aztanınmış şəxs” mənasının “dark horse” frazeologizmindən (britaniya ingiliscəsindən) 
qaynaqlandığını və daha sonra amerika ingiliscəsinə keçdiyini və orada istifadəsinin genişlənərək siyasi 
frazeologizmə  çevrildiyi  anlamına  gəlmir;  dark  horse-2.  A  contestant  that  wins  unexpectedly… 
(Webster). Amerika ingiliscəsində “dark horse” frazeologizminin semantikasının müstəqil inkişafı hər 
iki  variantda  eyni  nəticəyə  gətirib  çıxarmışdır:  “dark  horse”  həm  İngiltərədə  həm  də  ABŞ-da  at 
yarışlarında naməlum atı bildirir, eyni zamanda məcazi mənada “aztanınmış şəxs” anlayışını da ehtiva 
edir [2, 143].  
Bəzən elə hallar da olur ki, amerika ingiliscəsində xüsusi siyasi frazeoloji lüğətlərin tərtibçiləri bu 
və  ya  digər  frazeologizmin  siyasi  konteksdə  işlədilməsini  onun  mənası  hesab  edir  və  həmin  frazeoloji 
vahidi lüğətin korpusuna daxil edirlər. Bu cür istifadəyə Q.Sperbanın lüğətində “man Friday-çox faydalı 
və sadiq köməkçi və ya işçi” frazeoloji vahidinin nümunəsində rast gəlirik: 1832. As to Mr.V.P. he and his 
man Friday, the  grand and lofty tumbler of the  lower  house. 1848. Kelley's  man  Friday  is making  the 
most ridiculous blunders, in his stupid attempts to bolster up the infamous federal tax law [8, 257]. Bu 
frazeoloji  vahidin  mənasının  ayrıca  olaraq  seçilib  siyasi  frazeologiyaya  və  ya  hər  hansı  digər  areal 
frazeologizmlər  lüğətinə  daxil  edilməməsindəki  uyğunsuzluq  tamamilə  aydındır.  Frazeologizm  “sadiq 
dost,  birinci  köməkçi,  sağ  qolu”  kimi  mənalarda  müxtəlif  kontekstlərdə,  eləcə  də  siyası  sahədə 
işlədilmişdir: 1887. Count von Rechberg... was Prince Bismarck's man Friday   [9, 101]. 1848. (Vanity 
Fair) Even before they were acquainted he had admired Osborne in secret. Now he was his valet, his dog, 
his  man  Friday  (Ch.  V).  Bu  frazeologizmin  şərhindəki  bu  cür  yanlışlıq  müasir  ingilis  dilində  onun 
işlədildiyi  kontekstlərdə  müşahidə  olunur:  1936.  The  Sergeant,  you  know,  is  veritable  rock  of  ages.  I 
always  lean  on  his  brawny  shoulder  when  I'm  weary  -  he's  my  father's  Man  Friday,  you  know,  & 
tongueless as a mummified Pharaoh. [4, 176]. [bax: 6, 479], [5, 345]. 
Adverbial  frazeoloji  vahid  olan  “on  the  table-1.  masanın  üzərində  olan  təklif,  məsələ;  2. 
diqqətə alınması üçün daha sonraya ertələnmiş məsələ” frazeologizminin semantik areal ayrılması 
xüsusi  maraq  doğurur:  on the table: a) BE being talked about, esp. in a committee; b) AE left for 
consideration  until  a  later  date  or  time.  Table  v.  BE  to  suggest,  bring  forward  for  consideration  by  a 
committee,  Parliament;  AE  to  have  a  matter,  report  until  a  later  date  for  consideration  [6,  1128].  Bu 
frazeoloji vahidin tədqiqi onu göstərir ki, frazeologizmin mənasında olan areal fərqlilik hələ britaniya 
ingiliscəsinin tərkibinə olduğu zaman yaranmışdı: upon the table - under consideration or discussion. 
To lay on or upon the table - of a legislative or deliberative body - to leave a report (proposal, measure 
etc.)  for  the  present,  subject  to  its  being  considered  or  called  up  at  any  subsequent  time;  hence, 
sometimes,  to  defer  in  the  consideration  indefinitely;  so  -  to  lie  on  the  table  1646.  The  question  of 
dipping & sprinkling never came upon the table. 1817. The petition was ordered to lie on the table [9, 
6]. Amerika ingiliscəsində ilkin “ertələmək, qərarı təxirə salmaq” mənası britaniya ingiliscəsində olduğu 
kimi  möhkəmlənmişdir  və  daha  sonra  feili  birləşmə  olan  “to  lie  (rest)  on  the  table”  və  adverbial 
birləşmə “on the table” ifadələri də “müzakirədə olan, baxılan” mənasında işləklik qazanmışdır. Buna 
misal olaraq Amerika Konqresinin iclas protokollarından nümunələr göstərmək olar: 1789. Let us well 
reflect upon this all-important lesson & oppose on the threshold, by adopting the resolution now on the 
table [10, 2512]. 1789. But he was not prepared to cater on any argument & therefore requested the 
motion might either be withdrawn or laid on the table [10, 336]. 1803. But it was certainly false policy 
before  they  knew  the  principles  of  our  Government  laws...  they  hoped,  therefore  the  petition  would  be 
suffered to rest on the table [10, 466]. 

83 
 
Nümunələrin sayını kifayət qədər artırmaq olar. Bundan sonrakı mərhələdə “on the table” adverbial 
qrupunun  xüsusiləşməsi  baş  vermiş  və  bu  da  hal-hazırda  mövcud  olan  omonim  areal  variantına  gətirib 
çıxarmışdır. Amerika ingiliscəsində “ertələmək, qərarı təxirə salmaq” mənası əsasında yeni feili frazeoloji 
vahidlər yaranmışdır: “to take from the table-to take up again for consideration” [3, 2284] 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Большой  англо-русский  словарь  под  ред.  И.Р.Гальперина.  М.:  Советская  Энциклопедия, 
1972. /БАРС/., в 2 томах, 1685 c. 
2.
 
Швейцер  А.Д.  Очерк  современного  английского  языка  в  США.М.:  Высшая  школа,  1963. 
197 с. 
3.
 
Craigie W.A., Hulbert J.R. (eds). A Dictionary of American English on Historical Principles, vol. 
1-4. Chicago, Lnd., I960. (DAE). 
4.
 
Ellery Queen, Halfway House. N.Y., 1964, p. 176.  
5.
 
Hornby A.S. Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English. In 2 vols. Oxford Univ. 
Press, 1982; Moscow: Russian Languages Publishers, 1982. (Hornby) 
6.
 
Longman. Dictionary of Contemporary English. Lnd.: Longman Group Ltd., 1978. (Longman). 
7.
 
Partridge  E.  A  Dictionary  of  Slang  &  Unconventional  English.  In  2  vols.  N.Y.:  The  MacMillan 
Company, 1970 (Partridge. Slang) 
8.
 
Sperber  H.,  Trittshuh  T.  American  Political  Terms.  An  Historical  Dictionary.  -Detroit:  Maine 
State Univ. Press, 1962 (Sperber) 
9.
 
The  Oxford  English  Dictionary  of  the  English  Language.  Ed.  by  J.Murray  &  others.  Oxford: 
Clarendon Press, 1933, 12 vols. Supplement, 1933, 1972, 1976, 1982 (OED); (Suppl.). 
10.
 
United  States  Congress.  The  Debates  &  Proceedings  in  the  Congress  of  the  US,  with  an 
Appendix. Washington, 1834-56 
11.
 
Webster's  Third  International  Dictionary  of  the  English  Language.  Springfield,  Mass.,  1961 
(Webster). 
ABSTRACT 
Mehdi Ragimov 
A semantic variation of phraseological units in sourcelanguage in American area 
The article deals with semantic variation of phraseological units in source language in American area. 
Semantic changes not affecting the forms of original british phraseological units existing in american english 
are rare cases observed in verbal phraseological units. The history of formation of such kind of phraseological 
units,  their  fixation  in  phraseological  dictionaries,  usage  peculiarities  both  in  British  and  American  English 
were  investigated  in  the  paper.  Characteristic  peculiarities  of  influence  of  british  dialects  on  formation  of 
phraseology  in  American  English  were  investigated  and  according  to  certain  examples  taken  from  various 
dictionaries at the same time, from British and American sources  were compared in the research work.  
British  phraseological  units  such  as  “dark  horse”,  “man  Friday”  which  underwent  semantic 
changes in American English were analysed according to the way of their historical formation, potential 
of usage in different contexts and area differences were defined.  
РЕЗЮМЕ 
Мехти Рагимов 
Семантическое варьирование фразеологических единиц языка-источника в американском 
ареале 
В  статье  рассматривается  семантическое  изменение  фразеологических  единиц  в  исходном 
языке  в  американской  ареале.  Семантические  изменения  не  затрагивая  формы  оригинальных 
британских  фразеологизмов  существующих  в  американском  варианте  английского  языка  редкие 
случаи,  наблюдаемые  в  глагольных  фразеологизмах.  История  формирования  такого  рода 
фразеологических  единиц,  их  фиксация  в  фразеологических  словарях,  особенности  использования 
как  в  британском  так  и  американском  варианте  английского  языка  были  исследованы  в  работе. 
Характерные  особенности  влияния  британских  диалектов  на  формирование  фразеологии  в 
американском  английском  были  исследованы  и  в  соответствии  с  определенными  примерами, 
взятыми  из  различных  словарей  в  то  же  время,  из  британских  и  американских  источников  были 
сопоставлены в научно-исследовательской работе.  
Были  проанализированы  английские  фразеологические  единицы,  такие  как  “dark  horse”, 
“man Friday”, подвергнувшие семантическому изменению в американском варианте английского 
языка в зависимости от способа их исторического образования, потенциал для использования в 
различных контекстах и ареальные различия были определены. 
 
      НДУ-нун Елми Шурасынын 23 sentyabr 2016-cı ил тарихли гярары 
иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 

84 
 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
NAZİLƏ YUSİFOVA 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
UOT: 81 
ПРОФ. А.АБДУЛЛАЙЕВИН АЗЯРБАЙCАН ДИЛИНИН ТЯДРИСИ МЕТОДИКАСЫ  
ЦЗРЯ ТЯДГИГАТ НЯТИCЯЛЯРИНИН ТЯБЛИЬИ САЩЯСИНДЯКИ  
ХИДМЯТЛЯРИ 
 
Açar  sözlər:  Azərbaycan  dili,  A.Abdullayev,  Azərbaycan  dilinin  tədrisi,  metodika,  nitq  
mədəniyyəti 
 
Key  words:  Azerbaijan  language,  A.Abdullayev,  Azerbaijan  language  studies,  metodology, 
speech culture 
Ключевые  слова:  Азербайджанский  язык,  А.Абдуллаев,  преподавания  Азербайджанского 
язык, методика, культура речи 
Həyat təcrübəsi göstərir ki, təhsilin hər hansı sahəsinə rəhbərlik edən şəxsdə təlim sahəsində 
yol göstərməsi təbii bir şəkil alır. 
Təhsil Nazirliyinin elmi-metodik soveti istifadəyə verilməli olan bütün metodiki göstərişlərin, 
əsasnamələrin,  dərslik  və  dərs  vəsaitlərinin  müzakirə  meydanına,  buraya  rəhbərlik  edən  şəxsi  isə 
özlüyündə əsil təbliğatçıya çevrilir. 
Təsadüfi  deyildir  ki,  prof.A.Abdullayev  təlimin  məzmunu  ilə  bağlı  bir  sıra  məsəllər  barədə 
“Azərbaycan  müəllimi”  qəzetində  və  bir  sıra  pedaqoji-metodik  məcmuələrdə  müzakirələr 
açılmasına  nail  olmuşdur.  Tədris  sahəsində  müzakirələr  təbii  aparıldıqda  bir  sıra  məsələlərə  daha 
çox aydınlıq gətirilə bilir. 
1960-1967-ci  illərdə  bu  cəhətdən  prof.  A.Abdullayevin  səsi  həmişə  gur  eşidilmiş,  coşqun 
elmi-pedaqoji  və  ictimai  fəaliyyətlə  məşğul  olmuşdur.  Məsələn,  1966-cı  ildə  A.Abdullayev  bir 
dərslik,  sonralar  dərs  vəsaiti  (1,44),  beş  elmi-metodik  məqalə  çap  etdirmişdir  ki,  onlar  pedaqoji 
ictimaiyyət tərəfindən geniş müzakirə olunmuşdur. 
M.F.Axundov  adına  Azərbaycan  Dillər  İnstitutunda  rektor  işlədiyi  dövrdə  milli  kadrların 
hazırlanması, ali pedaqoji təhsilə rəhbərlik sahəsində daha böyük işlər görmüşdür. 
Azərbaycan Dillər İnstitutu o zaman respublikamızın məktəbləri üçün rus, ingilis, fransız və 
alman  dili  müəllimləri  hazırlayırdı.  50-ci  illərdən  başlayaraq  gizli  surətdə  ruslaşdırma  siyasəti 
yeridildiyindən Azərbaycanın hətta ucqar rayonlarına orta təhsilli ruslar belə rus dili müəllimi kimi 
göndərilirdi.  Prof.  A.Abdullayev  həmin  instituta  rəhbər  təyin  edilənə  qədər  azərbaycanca  təhsil 
alanların buraya qəbul olunması çətinləşdirilmişdir və bu təhsil ocağına daha çox ruslar və ya rus 
təhsillilər  daxil  ola  bilirdilər.  Gələcək  kadrların  Azərbaycan  dilini  bilib-bilməməsi  heç  kimi 
maraqlandırmırdı. Azərbaycan dilinə burada biganə münasibət var idi. Hətta, A.Abdullayev oraya 
rəhbər  təyin  olunduqdan  sonra  bir  nəfər  rus  tələbəsi  “Zaçem  mne  bazarskiy  əzik”  sözünə  görə 
institutdan  uzaqlaşdırılmalı  olmuşdu.  A.Abdullayevin  rəhbərliyi  dövründən  başlayaraq  buradakı 
fakültələrdə rus-Azərbaycan dili müəllimi, ingilis-Azərbaycan dili müəllimi kimi ikiixtisaslı kadrlar 
yetişdirilməyə başlamışdı. Bu tədbir artıq rus dilini zəif bilən Azərbaycan gəncləri üçün  yol  açdı. 
Çünki buraya qəbul olunan tələbələr həm də Azərbaycan dilindən qəbul imtahanı verməli idilər ki, 
bu,  Azərbaycan  dilinin  bilməyənlərin  yoluna  sədd  çəkirdi,  digər  tərəfdən  o  zaman  xarici  dilin 
tədrisinə verilən 10-12 saata görə ucqar kənd məktəblərinə xarici dil müəllimi göndərmək mümkün 
olmurdu. İkiixtisaslı müəllim, məsələn, həm ingilis, həm də Azərbaycan dili dərsi apara bildiyi üçün 
istənilən ucqar rayonlara təyinat ala bilərdi və belə də olurdu. Azərbaycan məktəblərində azərbay-
canlılar dərs deyirdilər. 
Prof.  A.Abdullayev  həmin  dövrdə  Azərbaycan  dilinin  məcburi  fənn  kimi  keçilməsini  tələb 
edən bir sıra məqalələri də qəzet  və jurnallarda öz əksini tapırdı. 
A.Abdullayevin metodika elminin yeniliklərini məktəb və müəllimlərə çatdırmaq sahəsindəki 

85 
 
xidmətləri  ilk  müstəqil  “Azərbaycan  dili  və  onun  tədrisi  metodikası”  kafedrasına  rəhbərlik 
dövründə daha da artmışdır. 
A.Abdullayev  1960-cı  ildə  ADPU-da  Respublikamızda  ilk  müstəqil  metodika  kafedrasının  – 
“Azərbaycan  dili  və  onun  tədrisi  metodikası”  kafedrasını  yaratmış  və  ömrünün  sonunadək  ona 
rəhbərlik etmişdir. Ən bacarıqlı Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimlərini Azərbaycan dili tədrisi 
və  metodikası  üzrə  tədqiqat  işinə  cəlb  etməklə  metodist  alimlərin  yetişməsində  və  inkişafında 
səmərəli işlər görmüş, kafedranı respublikada Azərbaycan dilinin tədrisi ilə bağlı aparılan tədqiqat 
işinin mərkəzinə çevirmişdir. O zaman elə bir elmi-metodik məsələ yox idi ki, kafedra üzvlərinin 
rəyi nəzərə alınmasın. 
A.Abdullayevdən  sonra  onun  yaratdığı  “Azərbaycan  dili  və  onun  tədrisi  metodikası” 
kafedrasına    rəhbərliyi  davam  etdirən  H.Balıyevin  onun  haqqında  dediyi  aşağıdakı  sözləri 
xatırlamaq kifayətdir: ”Ali  məktəb pedaqoji fəaliyyəti zəngin  olan A.S.Abdullayev həm  metodika 
elminin  müxtəlif  sahələrinə  aid  yazdığı  və  çap  etdirdiyi  əsərlər,  həm  də  yetişdirdiyi  kadrların 
köməyi  ilə Azərbaycan  dilinin tədrisi metodikası elminin formalaşmasında və inkişafında kafedra 
ilə birlikdə mühüm rol oynamışdır”. 
A.Abdullayev sözün əsl mənasında xeyirxah, qayğıkeş insan, hamıya kömək etməyə çalışan, 
bu  cəhətdən  heç  kəslə  müqayisə  edilə  bilməyən  əvəzsiz  şəxsiyyət  idi.  Elm  aləminə  daxil  olmaq 
üçün hər kim ona müraciət edirdisə, o iki əli ilə onun qolundan tutar, lazımi köməkliyi edərdi. Onun 
rəhbərliyi  ilə  Azərbaycan  dilinin  tədrisi  məsələlərinin  tədqiqatçıları  yaranmışdır.  A.Abdullayevin 
əsərlərində ideya və tezis şəklində irəli sürülən fikirlər, mülahizələr sonralar onun yetişdirmələrinin 
dissertasiyalarında  genişləndirilmişdir.  Onun  rəhbərlik  etdiyi  dissertasiyalarda  Azərbaycan  dili 
tədrisi metodikasının çox müxtəlif məsələləri araşdırılmış, məktəblərə əməli kömək göstərilmişdir. 
A.Abdullayev  hələ  vaxtilə  Azərbaycan  dili  tədrisinin  əsas  prinsiplərindən  birini  nitq  inkişafı 
olduğunu  əsaslandırmış,  aspirant  və  dissertantlarına  nitq  inkişafının  müxtəlif  köklü  məsələlərini 
dissertasiya  mövzusu  vermişdir.  Belə  ki,  H.Balıyev  şagirdlərin  nitqinin  uslubca  dərinləşdirilməsi 
yollarını, M.Məmmədov oxu dərsləri ilə əlaqədar nitq inkişafı məsələlərini, T.Cəfərov Azərbaycan 
dili  və ədəbiyyatın əlaqəli tədrisində nitq inkişafı üzrə işin təşkilini, A.Abdullayev  bədii əsərlərin 
dili  üzərində  işin  təşkilini,  M.Əbdulov  sinifdənkənar  işlərini  nitq  mədəniyyətinə  təsirinə  aid 
movzuları  namizədlik  dissertasiyası  kimi  müdafiə  etmişlər.Təhsilin  aşağı  pilləsi  olan  bağça 
təhsilində də A.Abdullayev ən mühüm vəzifə nitq inkişafını hesab etmiş və bu sahədə iki disserta-
siyaya  rəhbərlik  etmişdir:  1.  N.Cəfərli  “Didaktik  oyunlar  vasitəsilə  uşaqların  nitqinin  inkişaf 
etdirilməsi”;  2.  S.Əliyeva  “Azərbaycan  xalq  nağılları  məktəbəqədər  yaşlı  uşaqların  nitqini  inkişaf 
etdirmək vasitəsi kimi”. 
A.Abdullayev  qeyri-Azərbaycan  məktəblərində  dilimizin  tədrisinə  böyük  əhəmiyyət  vermiş, 
onu  ciddi  təlim  fənni  səviyyəsinə  qaldırmış,  yazdığı  məqalələr  və  dərs  vəsaitləri  hesabına 
Azərbaycan  dilinin  tədrisinə  vahid  istiqamət  verməyə  nail  olmuşdur.  O,  məsələnin  mahiyyətini 
xüsusi  qabardaraq  təlim  rus  dilində  olan  məktəblərdə  Azərbaycan  dili  tədrisinin  müxtəlif 
məsələlərinin  tədqiq  olunduğu  dissertasiyalara  rəhbərlik  etmiş,  özünün  ideyalarının  rus 
məktəblərində  geniş  tədbiqinə  nail  olmuşdur.  Bu  istiqamətdə  yazılan  aşağıdakı  dissertasiyalara 
rəhbərlik  etmişdir.  1.  İ.Bayramov  “Rus  məktəblərinin  III-V  siniflərində  şagirdlərin  Azərbaycanca 
lüğət ehtiyatının zənginləşdirmək və şifahi nitqini inkişaf etdirmək yolları” (1963); 2. S.Qasımova 
“Rus məktəblərinin V-VI siniflərində şagirdlərin Azərbaycan dilində rabitəli nitqin inkişaf etdirmək 
yolları”  (1974);  3.  T.Babayeva  “Rus  məktəbinin  V-VI  siniflərində  Azərbaycan  dilinin  tədrisində 
texniki vasitələrdən istifadə” (1975). 
A.Abdullayev  Azərbaycan  dili  bölmələrinin  nitq  inkişafı  üçün  praktik  əhəmiyyət  daşıyan 
məsələlərin  tədrisinə  öz  yaradıcılığında  geniş  yer  vermiş,  məhdud  dairədə  tədqiq  etdiyi  məsələlər 
sonralar xüsusi olaraq araşdırılmışdı. Xüsusilə əsas fonetik normalardan olan, ana dilinin tədrisinin 
praktik  səciyyəsini  şərtləndirən  orfoepiya  və  orfoqrafiya  təlimi  məsələlərinə  geniş  yer  verməyə 
çalışmışdır.  Bu  baxımdan  M.Hacıyevin  “Azərbaycan  dili  orfoqrafiyasının  tədrisi  üsulu”  (1954), 
H.Hüseynovun “Morfologiya məşğələlərində orfoqrafiya qaydalarının öyrədilməsi yolları” (1965),  
N.Abdullayevin  “Şagirdlərin  orfoepik  vərdişlərinin  formalaşdırılması  yolları”  (1965)  namizədlik 
dissertasiyaları  xarakterikdir.  Bir  tərəfdən,  A.Abdullayevin  çoxsaylı  məqalə,  dərslik  və  dərs 

86 
 
vəsaitlərindəki metodik tövsiyələr əsasında, digər tərəfdən isə qeyd olunan dissertasiyaların nəticəsi 
olaraq  məktəblərdə  orfoepiya  və  orfoqrafiya  işlərini  vahid  sistemə  salmaq,  məzmun,  üsul  və  va-
sitələrdəki pərakəndəliyi aradan qaldırmaq mümkün olmuşdur. 
A.Abdullayev  Azərbaycan  dili  tədrisinin  yekun  nəticələrindən  biri  kimi  orfoqrafiya  və 
orfoepiya  üzrə  aparılan  işləri,  konkret  məktəb  təcrübələri  və  sənədlərini  bu  normaların  tədrisində 
yol  verilən  obyektiv  və  subyektiv  amilləri  bir  metodik  məktəbin  banisi  kimi  daim  diqqət 
mərkəzində  saxlamış,  prof.  Ə.Əfəndizadənin  bütün    dövrlər  üçün  yeni  olan  “Azərbaycan  dili 
orfoqrafiyası təliminin elmi əsasları” adlı doktorluq dissertasiyasının rəsmi opponenti olmuşdur. 
A.Abdullayevin  əsərlərində  Azərbaycan  dilinin  həm  ibtidai,  həm  də  sistematik  kurslarında 
qrammatikanın məzmun və həcmi, tədrisi yolları və vasitələrinə dair önəmli fikirlər irəli sürülmüşdür. 
Onun  tezis  şəklində  irəli  sürdüyü,  lakin  hərtərəfli  tədqiq  edə  bilmədiyi  bir  çox  qrammatik  məsələlər 
sonralar ayrıca tədqiqat obyektinə çevrilmiş və bilavasitə onlara özü rəhbərlik etmişdir. Tarixi ardıcıllığı 
əsas  götürməklə  aşağıdakı  tədqiqatları  qetd  etmək  olar:  1.  İ.Əhmədov.  “Beşinci  sinifdə  ismin  tədrisi 
metodikası” (1959); 2. Ə.Əhmədov. “Səkkizillik məktəbdə cümlə üzvlərinin tədrisi metodikası” (1963); 
3. M.Həsənov. “V-VIII siniflərdə durğu işarələrinin tədrisi metodikası” (1963); 4. H.Əhmədov. “Sadə 
cümlənin  tədrisi  prosesində  şagirdlərin  ifadəli  qiraət  vərdişlərini  inkişaf  etdirmək  yolları”  (1964);  5. 
Ə.Fərəcov. “Şagirdlərdə motfoloji məfhunların formalaşdırılması” (1964); 6. Ə.Şirinov. “Qrammatika 
dərslərində  şagirdlərin  fəallaşdırılması  yolları”  (1965);  7.  K.Kərimov.  “Mürəkkəb  cümlənin  tədrisi 
metodikası”  (1966);  8.  Ə.Məmmədov.  “Azərbaycan  ibtidai  məktəblərində  qrammatika  təliminin 
metodikası” (1968); 9.  Q.Tahirov.  “Azərbaycan məktəblərinin  V-VIII  siniflərində qrammatik  tərif  və 
qaydaların tədrisi metodikası” (1971). 
Nitq mədəniyyətinin yüksəldilməsində və nitqin kommunikativ vəzifələrinin səmərələş–diril–
mə–sində  nitq  səhvlərinin  başvermə  səbəblərinin  müəyyənləşdirilməsi  və  aradan  qaldırılmasının 
əhəmiyyəti  çoxdur.  A.Abdullayev  məqalə  və  əsərlərində  nitq  səhvlərinə  qarşı  mübarizənin 
zəruriliyindən ümumi aspektdə söz açmış, bəzi dialektlər və xalq danışıq dili üçün xarakterik olan 
qüsurların  təshihinə  diqqəti  cəmləşdirmişdir.  O,  nitq  səhvlərinə  qarşı  mübarizənin  zəruriliyini 
nəzərə  alaraq  tədqiqatın  geniş  dairədə  aparılmasını  vacib  bilmiş,  S.Əhmədovun  “V  sinif  şagird-
lərinin nitqindəki fonetik şivə səhvləri və onların aradan qaldırılması  yolları” (Azərbaycan dilinin 
Qərb qrupu dialekt və şivələri materialları əsasında) (1967) və H.Mirzəyevin “VI sinif şagirdlərinin 
şifahi  nitqindəki  dialektizmlərin  islah  edilməsi  (Lənkəran  şivələri  əsası  üzrə)”  (1980)  namizədlik 
dissertasiyalarına rəhbərlik etmişdir. 
A.Abdullayev  Azərbaycan  dili  dərslərinin  təşkili  və  quruluşu,  proqram  və  dərsliklər,  dərs 
tipləri və təlimin metodları, onların təsnifi prinsipləri və buradan irəli gələn tələblər, dərsdə istifadə 
olunan  vasitələrin  təlim  imkanları  və  s.  metodika  məsələlərinə  dair  əməli  təcrübədə  özünü 
doğrultmuş  elə  qiymətli  fikirlər  irəli  sürmüşdür  ki,  müasir  təlim  prosesində  müəllimlər  onlardan 
yararlanırlar.