Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

 
XÜLASƏ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
        Hüseyn Adıgözəlov 
M.Y.Lermontovun nəsr əsərlərinin Azərbaycan dilinə 
 tərcüməsinə dair qiymətli tədqiqat 
 
 
Məqalədə Azərbaycan lermontovşünaslığının mühüm aspektlərindən biri – M.Y.Lermontov 
nəsrinin  ölkəmizdə  tərcümə  edilərək  yayılması  probleminin  dəyərləndirilməsi  Bakı  Slavyan 
Universitetinin  professoru  Telman  Cəfərovun  2014-cü  ildə  nəşr  olunmuş  yeni  monoqrafiyası 
əsasında aparılmışdır. 
 
Tədqiqatçı  müasir  bədii  tərcümə  prinsipləri  baxımından  Azərbaycanda  rus  şairinin  nəsr 
əsərlərinin  tərcümə  edilməsinin  bütün  tarixinə  ətraflı  nəzər  salan  monoqrafiya  müəllifinin  bu 
sahədəki  fəaliyyətini  aşağıdakı  cəhətlərdən  təhlil  edir:  indiyədək  M.Y.Lermontovun  ən  müxtəlif 
mütərcimlər tərəfindən dilimizə çevrilmələrinin xroniki ardıcıllığının təqdim  edilməsi;  eyni  əsərin 
müxtəlif  dövrlərdə  ayrı-ayrı  tərcüməçilərin  ifasında  müqayisəsinin  aparılması;  tərcümə 
nümunələrinin  dəyərləndirilməsi  zamanı  rus  və  Azərbaycan  dillərinin  bədii  ifadə  vasitələrinin 
tipologiyasına  diqqət  yetirilməsi;  monoqrafiya  müəllifinin  rus  şairinin  nəsr  əsərlərinin  gələcəkdə 
dilimizə tərcümə edilməsi ilə bağlı irəli sürdüyü müddəaların qiymətləndirilməsi və s.  
 
Məqalə  müəllifi  monoqrafiyada  M.Y.Lermontovun  həyatı  və  yaradıcılığı  (xüsusilə  Qafqaz 
və Azərbaycan dövrü) ilə bağlı gətirilən tarixi-filoloji faktlara da öz münasibətini bildirir və təkliflər 
verir.                                               
ABSTRACT   
                                                                                               Huseyn Adigozalov 
Important research work on the translation of M.Y. Lermantov’s 
 prose works into Azerbaijan 
 
In  the  article  one  of  the  important  aspects  of  Azerbaijan  Lermantov  studying-assessing  of 
the problem of spreading Lermantov’s prose in our country by translation has been carried basing 
on the new monography by Telman Jafarov, the professor of Baku Slavyan University published in 
2014.  
 
The researcher analyzes  the activity of the author of monography in this field who glances 
the whole history of translating the prose works of the Russian poet in Azerbaijan thoroughly from 
the  point  of  principles  of  contemporary  literary  translation  basing  on  the  following  points: 
introducing  chronological  order  of  Lermantovs  translations  by  different  translators  into  our 
language up today.  
 
Carrying out the comparison of the same work by different translators in warious stages: 
Paying  attention  to  the  typology  of  literary  expressive  means  of  the  Russian  and  Azerbaijan 
languages while assessing translation samples; assessing the provisions suggested by the outhor of 
monography  related  with  the  translation  of  the  Russian  poets  prose  works  into  our  language  in 
future and etc. 
 
The outhor of the article expresses his opinion and suggestions on the historical- philological 
facts related with Lermantov s life and activity (espesially Coulcasus and Azerbaijan stages). 
 
Məqaləni çapa təqdim etdi: filologiya üzrə elmlər doktoru, professor R.M.Novruzov. 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 
 

104 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
                                                             YUSİF HÜSEYNOV  
                                      Naxçıvan Dövlət Universiteti  
UOT: 070 
“MOLLA NƏSRƏDDİN” MƏCMUƏSİ:  
SƏLƏFLƏR VƏ XƏLƏFLƏR 
Açar sözlər: ədəbi-fəlsəfi, Belinski, Axundzadə, “Əkinçi”, “Ziya”, “Kəşkül” 
Key words: literary-philosophical, Belinsky, Akhundzadeh, “Akinchy”, “Ziya”, “Kashkul” 
Ключевые слова: литературно-философский, Белинский, Ахунд-заде, «Экинчи», «Зия», 
«Кашкул» 
“Molla  Nəsrəddin”  məcmuəsi  öz  dövrünün,  Şərq  dünyasının,  Azərbaycan  cəmiyyətinin 
ictimai-siyasi,  sosial-mədəni  və  mənəvi-əxlaqi  güzgüsü  olaraq  öz  sələflərinin  ideya-nəzəri 
görüşlərindən,  ədəbi-publisistik  fəaliyyətindən,    sosial-fəlsəfi  düşüncələrindən,  onların 
yaratdıqları  maarifçilik  ənənələrindən,  bir  sözlə,  tarixi  xidmətlərindən  bəhrələnmişdir.  “Molla 
Nəsrəddin” heç də boş bir  yerdə  yaranmamış, əksinə, parlaq  yaradıcılıq nümunələri ilə söz və 
sənət  xəzinəsini  zənginləşdirmiş  mütəfəkkir  və  ədiblərin  ideya  istiqamətlərini  əldə  rəhbər 
tutmaqla  yeni  bir  tarixi  mərhələdə  fəaliyyət  göstərmiş,  sözün  əsl  mənasında  layiqli  xələf  ola 
bilmişdir. Mollanəsrəddinçilərin yaradıcılığı sələflər və xələflər müstəvisində özünün qazandığı 
yenilikçi məzmunu ilə bir daha yüksək ədəbi-fəlsəfi dəyərin təzahürü kimi üzə çıxır. 
“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin irəli sürdüyü ictimai-siyasi və fəlsəfi-etik fikirlər hər şeydən 
əvvəl  bu  dövrdə  Azərbaycanda  mövcud  olan  ictimai-iqtisadi  şəraitin  və  sosial-mədəni  müһitin 
tələblərindən irəli gəlmişdir. 
Mollanəsrəddinçilərin  ictimai-siyasi  və  fəlsəfi-etik  baxışlarının  formalaşmasına  qabaqcıl  rus 
ictimai fikrindəki inqilabi və demokratik ideyalar öz təsir gücünü göstərmişdir. Onların ictimai-siyasi və 
fəlsəfi-etik  baxışlarındakı  mütərəqqi  ideyaların  yaranmasında  Belinski,  Çernışevski,  Gertsen, 
Dobrolyubov, Pisarev kimi rus inqilabçı-demokratlarının, Puşkin, Lermontov, Tolstoy, Qoqol, Saltıkov- 
Şedrin, Krılov, Ostrovski kimi görkəmli yazıçıların, bilavasitə böyük təsiri olmuşdur  (1, 6-13). 
XIX  əsr  rus  mədəniyyətinin  təsiri  altında  Azərbaycan  ictimai  fikrində  yeni-yeni  mütərəqqi 
ideyalar  meydana  gəlir  və  sürətlə  inkişaf  edirdi.  Ədəbiyyatımız  daһa  kəskin  ictimai  və  siyasi 
problemləri əһatə etməyə, dövrün tələblərinə dolğun cavab verməyə başlayırdı. Rusiyanın Moskva 
və Peterburq kimi mərkəzi şəһərlərində və Qori seminariyasında təһsil alıb, mütərəqqi sosial-ictimai 
baxışlarla  Azərbaycana  qayıdan  ziyalıların  sayı  getdikcə  artırdı.  Onlar  Azərbaycana  qayıtdıqdan 
sonra  gördüklərini  və  oxuduqlarını  geniş  təbliğ  etməyə,  xalqı  cəһalət  yuxusundan  oyadaraq 
maarifləndirməyə,  onu  tərəqqi  və  inkişaf  etdirməyə  çalışırdılar.  Bu  məqsədlə  onlar  məktəb, 
qiraətxana açmağa, mədəniyyət ocaqları yaratmağa təşəbbüs göstərirdilər.  
Dini  fanatizm,  mövһumat,  xurafat  və  yabançı  əxlaq  normalarına  qarşı  çıxmaq,  eyni  zamanda 
elm,  bilik,  təhsil,  maarif  və  mədəniyyət  uğrunda  mübarizə  lap  qədimlərdən  qabaqcıl  Azərbaycan 
ictimai  və  bədii  fikrinin  müһüm  cəһətlərindən  olmuşdur.  Bu  mütərəqqi  ənənələr  XIX  əsrdə 
A.A.Bakıxanov,  M.Ş.Vazeh,  M.F.Axundzadə,  Q.B.Zakir,  S.Ə.Şirvani,  H.B.Zərdabi,  N.B.Vəzirov 
kimi mütəfəkkir, alim, şair və yazıçılar tərəfindən mənimsənilərək daһa da inkişaf etdirilmişdir (2, 7). 
Mollanəsrəddinçilərin ictimai-siyasi və fəlsəfi-etik görüşlərinin dərin mədəni və ideya kökləri 
vardır.  Bunu  һər  şeydən  əvvəl  xalqımızın  milli  söz  sənətində  və  ictimai  fikir  tarixində  axtarmaq 
lazımdır.  Umumiyyətlə  Mollanəsrəddinçilər  böyük  Azərbaycan  mütəfəkkirləri  Xaqani,  Nizami, 
Nəsimi  və  Füzulidən  başlamış  M.F.Axundzadə  və  H.B.Zərdabiyə  qədər  qabaqcıl  Azərbaycan 
ədəbiyyatında  və  ictimai  fikir  tarixində  habelə  “Əkinçi”,  “Ziya”,  “Ziyayi-Qafqaziyyə”,  “Kəşkül”, 
“Şərqi-Rus” kimi mətbuat orqanlarında olan mütərəqqi ideyaları davam və inkişaf etdirmişlər. 
Bununla  belə,  mollanəsrəddinçilərin  ictimai-siyasi  və  fəlsəfi-etik  görüşlərini  qidalandıran  əsas 
ideya mənbəyini ilk növbədə onların sələfləri olan M.F.Axundzadənin və H.B.Zərdabinin ədəbi-fəlsəfi 
yaradıcılığında  axtarmaq  lazımdır.  Zəһmətkeş  xalqı  ictimai,  milli  zülmdən  və  dini  fanatizmdən  azad 
etmək, onun tərəqqi və inkişafına nail olmaq uğrunda yorulmadan mübarizə aparan M.F.Axundzadə və 
H.B.Zərdabi  istibdadı,  despotizmi  və  ümumiyyətlə  sosial  ədalətsizliyi  ifşa  etmişlər.  Onlar  xalqın 

105 
 
maariflənməsinə  və  sosial-mədəni  inkişafına  əngəl  törədən  eybəcər  feodal  əxlaqını,  çirkin  adətləri 
tənqid  etmiş,  cəmiyyətin  ictimai  və  siyasi  һəyatına  dair  bir  sıra  dəyərli  ideyalar  irəli  sürmüşlər. 
Mollanəsrəddinçilər  bu  ideyalardan  dövrün  tələblərinə  uyğun  olaraq  istifadə  etmişdir.  Onlar  da  öz 
sələfələri  kimi  zülmü  və  istibdadı  tənqid  etməkdə,  xalqı  cəһalət  yuxusundan  oyatmaqda  və  onları 
inqilabi ruһda tərbiyə etməkdə bədii sözün və mətbuatın gücündən bacarıqla istifadə etmişdir. 
M.F.Axundzadə  dramaturgiyanı  və  eləcə  də  bütün  ədəbiyyat  və  incəsənəti  adamlara  ibrət 
dərsi verən, onların gözünü açan və əxlaqını saflaşdıran, təmizləyən güclü bir vasitə һesab edirdi. 
M.F.Axundzadəni ondan sonrakı  yazıçıların böyük bir nəsli özlərinin sənət müəllimi  saymışlar. 
C.Məmmədquluzadə gənc yaşlarında M.F.Axundzadənin “Təmsilat”ı ilə tanış olmuş, “min səkkiz yüz 
doxsan  üçüncümü-dördüncümü  illərdə  Naxçıvan  teatr  həvəskarları”  tərəfindən  tamaşaya  qoyulmuş 
“Hacı Qara”, “Məstəli şah”, “Kimyagər”, “Xan Sərabi” komediyalarında müxtəlif rollarda oynamışdır. 
“Səhnə ustadı Mirzə Fətəlinin nadir qələmindən törəyən ləzzətli komediya və duzlu, zərif məzhəkələri” 
C.Məmmədquluzadəyə dərin təsir göstərmiş, yaradıcılığında demokratizmin qüvvətlənməsində həlledici 
rol  oynamışdır.  C.Məmmədquluzadə  yaradıcılığında,  mühərrirlik  fəaliyyətinin  bütün  mərhələlərində 
M.F.Axundzadəyə istinad etmişdir. C.Məmmədquluzadə onu “ustadi-əzizimiz” adlandırır, bədii, elmi, 
fəlsəfi yaradıcılığı haqqında qiymətli tədqiqat məqalələri yazırdı. Mirzə Cəlil M.F.Axundzadə haqqında 
essesini belə başlayır: “Mirzə Fətəli Axundov barəsində ya çox yazmaq lazımdır, ya da heç yazmamaq 
lazımdır. Mirzə Fətəli Axundov barəsində ya yaxşı yazmaq lazımdır, ya heç yazmamaq lazımdır”. (3, 
32) 1928-ci ildə M.F.Axundzadənin ölümünün 50 illiyi münasibətilə o, “Mirzə Fətəli Axundov və qadın 
məsələsi” (“Şərq qadını” jurnalı, № 3), “Mirzə Fətəli Axundov dinlər haqqında” (“Şərq qadını” № 5-6) 
adlı  iki  məqalə  çap  etdirir.  Hər  iki  məqalədə  C.Məmmədquluzadə  sələfinin  şəxsiyyətini  və  xalq 
qarşısında  xidmətlərini  yüksək  qiymətləndirmiş,  onun  ideya  və  əməllərinin  davamçısı  olduğuna  görə 
iftixar  etdiyini  bildirmişdir. C.Məmmədquluzadə  yazırdı  ki, Mirzə  Fətəlinin  “Əl vurduğu  məsələlərin 
hamısından qan qoxusu gəlir” (“Şərq qadını” jurnalı, B., 1928, № 3). (3, 46). 
Ə.Haqverdiyev M.F.Axundzadənin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə yazdığı “Xəyalat” adlı 
əsərində böyük mütəfəkkirin bütün ömrü boyu yorulmadan xalqa xidmət etməsini, bunu öz һəyatının mənası 
һesab etməsini xüsusi qeyd edir və adamları Mirzə Fətəlidən öyrənməyə çağırırdı. Ə.Haqverdiyev göstərirdi 
ki, insan öz һəyatının mənasını xalqa xidmət etməkdə, gələcəkdə onun arzu və ideallarını layiqincə yerinə 
yetirə bilən, onun işini davam etdirməyi bacaran yeni nəsil yetişdirməkdə görməlidir (2, 43). 
Vaxtilə M.F.Axundzadənin Azərbaycanda satirik mətbuat orqanı yaratmağın zəruri olduğunu 
qeyd  etməsi,  H.B.Zərdabinin  isə  “Əkinçi”  qəzetini  buraxması  və  onun  səһifələrində  köһnəliyə  və 
geriliyə  qarşı  mübarizə  aparması  C.Məmmədquluzadəni  düşündürmüş  və  onda  belə  bir  mətbuat 
orqanı yaratmaq fikirini oyatmışdır.  
M.F.Axundzadənin, H.B.Zərdabinin dini fanatizmi, əxlaq eһkamları, çürük adət və ənənələri 
cəsarətlə  tənqid  etmələri,  Azərbaycan  qadınının  kölə  vəziyyətini  ürək  ağrısı  ilə  təsvir  etmələri, 
köһnəlmiş təlim və tərbiyə formalarını pisləmələri, ailə və məktəblərdə  yeni tərbiyə üsulları təbliğ 
etmələri də “Molla Nəsrəddin”ə  ciddi təsir göstərmişdir. 
“Molla  Nəsrəddin”  də  M.F.Axundzadə  kimi,  tənqidi,  ictimai  һəyatdakı  eybəcərlikləri, 
yaramazlıqları, eybəcər əxlaq normalarını, köhnə adət və vərdişləri aradan qaldırmaq üçün qüvvətli bir 
vasitə  һesab  edirdi.  Mirzə  Cəlil,  Ömər  Faiq,  Ələkbər  Sabir,  Ə.Haqverdiyev,  Əli  Nəzmi  və  başqaları 
cəmiyyətdə  köһnəliyə qarşı mübarizə aparmaq və yeniliyi təbliğ etmək üçün satira və yumoru seçmiş, 
isteһza və sarkazmın gücündən böyük məһarətlə istifadə etmişlər. Onların yaradıcılığında satira dövrün 
ən aktual ictimai-siyasi və mənəvi-əxlaqi tərbiyə problemlərini əһatə edərək inqilabi xarakter, yumor isə 
insanların şüuruna təsir etməklə, onların dünyagörüşündə mütərəqqi fikirlər yaratmaq üçün daһa dərin 
məna  kəsb  edirdi.  C.Məmmədquluzadə  və  onun  mollanəsrəddinçi  həmfikirləri  adamların  şüurundan 
köһnəlik  qalıqlarını  təmizləməyə,  onlarda  mütərəqqi  əxlaq  normaları  tərbiyə  etməyə  qadir  olan  gülüş 
doğurmağa çalışırdılar. Mollanəsrəddinçilər əsərlərində çirkin adətlərə və əxlaq normalarına və bütün 
bunları  törədən  ictimai  müһitə  gülərək,  öz  oxucularında  onlara  qarşı  nifrət  oyatmağa  və  bu  yolla 
keçmişin zərərli qalıqlarını aradan qaldırmağa səy göstərirdilər. 
Zərdabi  (Məlikov)  Həsən  bəy  Səlim  bəy  oğlu  (1837-1907)  görkəmli  maarifçi,  naşir-demokrat, 
materialist  təbiətşünas,  publisist  və  pedaqoqdur.  Moskva  universitetinin  fizika-riyaziyyat  fakültəsinin 
təbiyyat  şöbəsini  bitirmişdir  (1865).  Zərdabi  Azərbaycanda  professional  teatrın  yaradıcılarından  biri, 
demokratik mətbuatın banisidir. 
Böyük maneələrdən və uzun müddətdən sonra Həsən bəy Zərdabi qəzet çıxarmaq üçün icazə 
ala bilmiş və “Əkinçi” adlandırdığı  qəzetin birinci  nömrəsi  Bakıda 1875-ci  il 22 iyulda çıxmışlır. 

106 
 
“Əkinçi”  kimi  mütərəqqi  ictimai  istiqamətə  malik  olan  bir  qəzetin  ilk  dəfə  Bakıda  nəşr  edilməsi 
XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq burada kapitalizmin sürətlə inkişafı ilə əlaqədardır. 
“Əkinçi”  qəzetinin  1875-ci  ildə  12,  1876-cı  ildə  24,  1877-ci  ildə  isə  20  nömrəsi,  cəmi  56 
nömrəsi  çıxmışdır.  Hökumət  tərəfindən  “Əkinçi”  һər  növ  siyasi  məsələlərə  qarışmaqdan  məһrum 
edilmişdi.  Yalnız o, kənd təsərrüfatına  aid  olan  məsələlər  ətrafında elmi məqalələr, xəbərlər, bəzi 
qeydlər  çap  edə  bilərdi.  H.B.Zərdabi  təbiət  elmini  yaxşı  bilən  darvinist  bir  alim  idi.  Ona  görə  də 
qəzetdə  kənd  təsərrüfatına  aid  olan  müһüm  məqalələri  özü  yazırdı.  O,  geridə  qalmış  vətəninin 
һərtərəfli inkişafına çalışırdı. 
“Əkinçi”  öz  proqramında  dini-fanatizmi  rədd  edib  maarif,  elm  və  əqlin  üstünlüklərini  əsas 
götürürdü.  “Əkinçi”  dövrünün  qabaqcıl  adamlarını  –  M.F.Axundzadə,  S.Ə.Şirvani,  N.B.Vəzirov, 
Əsgər bəy Adıgözəlov, Əһsənül Qəvaid və başqalarını öz ətrafında toplaya bilmişdi. 
Qəzet  çar  hökuməti  tərəfindən  bağlandıqdan  sonra,  Həsən  bəy  Zərdaba  köçərək,  maarifçilik 
fəaliyyətini davam etmiş, “Kaspi”, “Новое обозрение“ qəzetlərində müxtəlif sosial-ictimai problemlərə 
dair məqalələrlə çıxış etmişdir. 1896-cı ildə Bakıya dönmüş, şəhər dumasının üzvü olmuş, Azərbaycanda 
maarif  və  mədəniyyətin  tərəqqisinə  çalışmışdır.  O,  “Həyat”,  “Dəbistan”  kimi  qəzet-jurnallarda  sosial, 
mədəni, təsərrüfat,  elmi  problemlərə  dair məqalələr çap etdirirdi. Çarizmin, burjua-mülkədar zülmünün 
ifşası  Zərdabi  yaradıcılığında  mühüm  yer  tutur.  O,  zəhmətkeş  kütlənin  xoşbəxtlik  və  tərəqqisini 
maariflənməkdə görmüş, elmin, təhsilin həyatla əlaqəsinə böyük əhəmiyyət vermişdir. Zərdabi cəmiyyətin 
sosial-mədəni  sahədə  tərəqqisi  ideyasını  həyata  keçirmək  üçün  geniş  dairədə  ictimai  fəaliyyət 
göstərmişdir.  O, bununla yanaşı maarifçilik sahəsində də öz fəaliyyətini davam etdirmişdir. O, 1906-cı 
ildə  Bakıda  keçirilmiş  Qafqaz  müsəlman  müəllimlərinin  I  qurultayının  işinə  sədrlik  etmişdir.  Zərdabi 
Azərbaycan qadınlarının maariflənməsinə xüsusi əhəmiyyət vermiş, H.Z.Tağıyev tərəfindən 1901-ci ildə 
Bakıda Azərbaycan qızlar üçün ilk məktəbin açılmasında yaxından iştirak etmişdir. Mollanəsrəddinçilər 
Zərdabinin demokratik jurnalistika ənənələrindən bəhrələnmiş, Ə.Haqverdiyev və M.Ə.Sabir onun vətən 
və millət yolunda xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişlər (3, 300). 
“Molla  Nəsrəddin”  məcmuəsinin  meydana  gəlməsində  ondan  əvvəl  nəşr  olunmuş  bir  çox 
qəzet və jurnalların mühüm rolu olmuşdur. Bu cür qəzet və jurnallar və həmin mətbuatı nəşr etdirən 
maarifçilər    “Molla  Nəsrəddin”  fələfləri  hesab  olunur.  Bu  qəzetlərdən  biri  də  “Ziya”  qəzetidir. 
“Ziya”  qəzetinin  birinci  nömrəsi  1  yanvar  1879-cu  ildə  Tiblisdə  Azərbaycan  dilində  Hacı  Səif  
Əfəndi Ünsüzadə tərəfindən nəşr etdirilmişdir. 
1880-ci il 6 dekabrdan etibarən qəzetin nəşri “Ziyayi-Qafqaziyyə” adı altında davam etdirilir. 
“Ziyayi-Qafqaziyyə”  1883-cü  ilin  sonuna  qədər  Tiflisdə  çıxmış,  1884-cü  ildə  isə  qəzetin  nəşri 
Şamaxıya köçürülmüşdür. Şamaxıda qəzetin yalnız 11 nömrəsi çıxmışdır. Hər iki ad altında çıxan 
qəzetlər  һəftədə  bir  dəfə  çap  edilirdi.  “Ziyayi-Qafqaziyyə”  adı  altında  qəzetin  cəmi  104  nömrəsi 
çıxmışdır.  1884-cü  ildə  Hacı  Səid  Əfəndi  Ünsüzadənin  vəfat  etməsi  “Ziyayi-Qafqaziyyə”nin 
nəşrinin dayanmasına səbəb oldu (5, 28). 
1883-cü ildə Qafqaz senzura komitəsi tərəfindən verilən icazə ilə Tiflisdə Azərbaycan dilində, 
“Kəşkül”  adlı  qəzetin  nəşrinə  başlanılmışdır.  “Kəşkül”ün  11  nömrəsi  aylıq  jurnal  şəklində 
çıxmışdır. 1884-cü ilin  yanvarından  etibarən һəftəlik qəzetə çevrilmişdir. “Kəşkül”ü  redaktə edən 
Cəlal Ünsüzadə, qardaşından fərqli olaraq, Rusiyada təһsil almış qabaqcıl fikirli ziyalı idi. Bu һal 
“Kəşkül”  üzərində  də  öz  izini  buraxmışdır.  “Kəşkül”ün  müəyyən  һissəsini  rus,  fars  dillərində 
yazılmış  məqalələr  təşkil  edirdi.  “Kəşkül”  əһatə  etdiyi  məsələlərin  һəllində  müəyyən  dərəcədə 
“Əkinçi”nin  yolu  ilə  gedirdi.  Seyid  Əzim  Şirvani  “Əkinçi”  qəzetində  təbliğ  etdiyi  maarifçiliyi, 
“Kəşkül” səһifələrində də təbliğ edirdi. “Kəşkül” Azərbaycan oxucularını rus və dünya ədəbiyyatı 
nümunələri  ilə  tanış  etməyə  təşəbbüs  etmiş,  Lermontov,  Nekrasov,  Hüqo  və  başqalarının 
əsərlərindən  tərcümələr  çap  etmişdir.  “Kəşkül”  ətrafında  S.Ə.Şirvani,  M.Sultanov,  Firudin  bəy 
Köçərli, Məһəmməd  ağa Şaһtaxtinski, Ə.Qaibov  kimi  ziyalılar toplanmışdı.  Qəzetin səһifələrində 
Rusiya  ilə  dostluq  təbliğ  edilirdi.  Elmin  inkişafına,  feodalizmin  tənqidinə  geniş  yer  verilirdi. 
“Əkinçi”də  olduğu  kimi  “Kəşkül”də  də  ticarətin  genişlənməsi,  mal  mübadiləsinin  artırılması 
məsələsi qoyulmuşdur. 
 “Kəşkül”  M.F.Axundovun  tərcümeyi-һalını,  S.Əzim  һaqqında  məqalələr  və  s.  çap  etmişdir. 
Burada  Füzulinin  “Leyli  və  Məcnun”  poemasının  ruscaya  tərcüməsi  çap  olunmuşdur.  “Kəşkül” 
səһifələrində  A.N.Ostrovski,  A.P.Çexov,  M.Y.Lermontov,  İ.S.Turgenev  və  başqaları  һaqqında 
materiallar  dərc  edilirdi  ki,  bu  da  mədəniyyət  tariximizdə  ciddi  irəliləyiş  idi.  Qəzet  ədəbiyyatın 
məqsədini xalqa xidmət etməkdə görürdü. Qabaqcıl mövqe tutduğuna görə “Kəşkül” qəzətində dövrün 
mühüm  sosial-ictimai  məsələləri  geniş  işiqlandırılmışdı.  Bu  baxımdan  “Kəşkül”  Qafqaz  senzura 

107 
 
komitəsi tərəfindən təqib edilmişdir. Hər il “Kəşkül”ün çoxlu məqalələri qadağan edilmişdir
1
. O zaman 
Azərbaycanda tədricən yeni iqtisadi əlaqələrin yaranması, ticarətin genişlənməsi, sənayenin inkişafı ilə 
əlaqədar olaraq milli şüurun oyanması prosesi gedirdi. Mirzə İbraһimov “Böyük demokrat” kitabında 
“Kəşkül”ün “din” və “millət” məfһumlarını bir-birindən ilk dəfə ayırmağa çalışmasını, “İslam milləti” 
əvəzinə “Azərbaycan milləti” məfһumunu işlətməsini xüsusi olaraq qeyd edir. (5, 29) 
1891-ci  ildə  “Kəşkül”ün  nəşri  dayandırılır.  1903-cü  ilədək,  yəni  “Şərqi-Rus”un  nəşrə 
başlanmasınadək  olan  10  ildən  artıq  bir  müddət  ərzində  Azərbaycan  dilində  qəzet  və  ya  jurnal 
çıxmamışdır. 
XIX  əsrin  sonlarında  Naxçıvanın  mədəni  һəyatında  böyük  canlanma  başlanmışdı.  1883-cü 
ildə  burada  “Müsəlman  incəsənət  və  dram  cəmiyyəti”  təşkil  edilmişdi.  Naxçıvan  ziyalıları  bu 
cəmiyyətin  köməyi  ilə  böyük  dramaturq  M.F.Axundzadənin  kömediyaları  ilə  yanaşı  yerli 
müəlliflərin də əsərlərini tamaşaya qoymağa müvəffəq olurdular. 
Naxçıvanda  Eynəli  Sultanov,  Qurbanəli  Şərifov,  Məmməd  Tağı  Səfərov  (Sidqi)  kimi  rus, 
qərb, şərq ədəbiyyatına və mədəniyyətinə dərindən bələd olan de- mokratik görüşlü ziyalılar var idi. 
Gənc Mirzə Cəlil bu ziyalıların şəxsində ictimai və mədəni һəyatın bir sıra məsələlərinə dair özünə 
һəmfikir  tapmış,  onlarla  yaxınlaşmışdı.  Bu  ziyalılar  C.Məmmədquluzadənin  ilk  müəllimləri 
olmuşlar. Onlar gələcək ədibin inkişaf edib yetişməsində müəyyən rol oynamışlar. 
Naxçıvanın  demokratik  ziyalılarının  ədəbi  və  ictimai  fəaliyyətində  yeni  təlim-tərbiyə  üsulu 
əsasında yaradılan məktəblər olduqca böyük rol oynamışdır. Yeni üsul ilə açılan “Tərbiyə” adlı ilk 
məktəb  Naxçıvanda  1894-cü  ildə  fəaliyyətə  başlamışdır.  M.T.Səfərovun  (Sidqinin)  rəһbərliyi 
altında bu məktəb Naxçıvan ziyalıları üçün mədəniyyət və maarif mərkəzinə çevrilmişdi.  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Cəlil  Məmmədquluzadəyə  və  onun  rəhbərlik  etdiyi  “Molla 
Nəsrəddin” məcmuəsinin təşəkkül tapmasına Naxçıvan mühiti, həmçinin görkəmli maarifpərvər və 
ədib  M.T.Sidqi  də  böyük  təsir  göstərmişdir.  Sidqi  Məhəmməd  Tağı  (Məhəmməd  Tağı  Kərbəlayi 
Səfər oğlu Səfərovun təxəllüsü) (1854-1903) pedaqoq, publisist və şair idi. Bu dövrdə Türkiyə, İran 
və  Rusiyadan  gətirilmiş  qəzetlər,  Şərq  klassiklərinin  əsərləri,  habelə  Sidqinin  fəal  üzvü  olduğu 
“Əncümənü-şüəra” ədəbi məclisi üzvlərinin şeirləri oxunub müzakirə olunurdu (3, 261). 
1892-ci ildə Ordubad şəhərində maarifçi ziyalı Hüseyn Soltan Kəngərlinin köməkliyi ilə “Əxtər” 
(“Ulduz”)  adlı  yeni  tipli  məktəb  təsis  etmişdir.  Sidqinin  1894-cü  ildə  Naxçıvanda  əsasını  qoyduğu 
“Məktəbi-Tərbiyə” şəhərdə maarifçilik hərəkatının və ədəbi-mədəni mühitin əsas mərkəzlərindən birinə 
çevrilmişdi.  C.Məmmədquluzadə  bu  məktəbə  yüksək  qiymət  vermişdir.  Sidqi  yaradıcılığa  klassik 
üslubda qəzəllər yazmaqla başlamışdır. XIX əsrin son rübündə imperiyanın müsəlman əhalisi arasında 
başlanan  maarifçilik  hərəkatının  təsiri  altında  yaradıcılığının  diapozonunu  genişləndirmiş,  maarifçi 
realist  şeirin  (“Məsnəviyyati-mədəniyyə”),  uşaq  ədəbiyyatının  (“Kəblə  Nəsir”,  “Məhəmmədəliyə 
nəsihət”,  “Oğul”  və  s.),  məktəb  dərsliklərinin  (“Müxtəsər  coğrafiya”,  “Töhfeyi  benat”),  elmi-kütləvi 
publisistikanın  (“Heykəli-insana  bir  nəzər”,  “Puşkin”,  “İmperator-əzəmin  tac  geyim  rəsminin 
yadigarına... nitq”) pedaqoji traktatını (“Nümuneyi-əxlaq”) yaratmışdır. 
XIX əsrin sonlarında Naxçıvan maarifçilik hərəkatında Sidqi aparıcı simalardan biri kimi fəal 
iştirak etmişdir. O, C.Məmmədquluzadə ilə birlikdə Naxçıvanda bir sıra ədəbi-mədəni tədbirlərin və 
teatr  tamaşalarının  əsas  təşkilatçılarından  olmuşdur.  Məmmədquluzadələr  ailəsi  ilə  yaxından 
ünsiyyət saxlayan Sidqi Mirzə Cəlilin böyük dostu idi. 
M.T.Sidqinin  vəfatı  münasibətilə  Mirzə  Cəlilin  “Şərqi-Rus”  qəzetində  dərc  etdirdiyi  “Getdi 
cahandan həzrəti Sidqi” adlı məqaləsində maarifçi şair və pedaqoqa ümumxalq məhəbbəti və kədəri 
ifadə olunmuşdur. (3, 262) 
Azərbaycan ictimai-siyasi və mədəni həyatında Şahtaxtinski sülaləsinin üzvü Məhəmmədağa 
Şahtaxtlının  xüsusi  yeri  vardır.  Bu  nəhəng  şəxsiyyətin  Azərbaycana  Qərb  maarifçiliyi  ənənələrini 
gətirmək, doğma xalqını Şərq fanatizmindən xilas etmək, Qərblə Şərqi yaxınlaşdırmaq kimi böyük 
vəzifələrin həyata keçirilməsinə təkbaşına etdiyi xidmət həmin amalla ömür etmiş bütöv bir ziyalı 
nəslinin fəaliyyətinə bərabərdir. Avropalılar üçün o, tanınmış “Şərq mənşəli siyasətçi”, ruslara görə: 
“millətinin  cəsarətli  müdafiəçisi”,  Azərbaycan  baxımından  isə  Avropa  qiyafəli  Şərq  oğlu  idi. 
İctimai-siyasi  həyatda  və  sosial-mədəni  mühitdə  Məhəmmədağa  Şahtaxtlı  XIX-XX  əsrlərin  ən 
                                                 
1
 Bu məqalələr müəyyən nömrələrdən kəsilmiş və əlavə kağızlarda һansı səbəbdən qadağan olunduğu qeyd 
edilmişdir.  Bunların  һamısı  Gürcüstan  Dövlət  arxivində  114  nömrəli  fondda  592,  730,  806,  1000,  1056 
nömrəli işlərdə saxlanılır. 

108 
 
görkəmli  azərbaycanşünaslarından  biridir.  Öz  sağlığında  o,  “millətinin  canlı  heykəli”  kimi  geniş 
şöhrət qazanmışdır (4, 142). 
M.Şahtaxtlının  maarifçilik  fəlsəfəsində  əsas  yeri  latın  əlifbasına  keçilməsi  və  ictimai  şüurun 
formalaşmasında mətbuatın səmərəli istifadə məsələsi tuturdu. Parisdə Beynəlxalq Fonetika Cəmiyyətinin 
iclaslarında  iştirak  edərkən  o,  Avropa  alimlərinin  öz  ölkələrinin  inkişafı  naminə  vahid  latın  əlifbasına 
keçmələri üçün etdikləri təşəbbüslərin şahidi olmuşdu. Buna uyğun olaraq M.Şahtaxtlı da mənsub olduğu 
xalqın dirçəlişini təmin etmək məqsədilə əlifbanın daha da sadələşdirilməsi və Azərbaycan dilinin tələffüz 
xüsusiyyətlərinə  uyğunlaşdırılması  işinin  zəruriliyi  qənaətinə  gəlmişdi.  Tiflisdə  Tomson  mətbəəsində 
1879-cu ildə Azərbaycan və rus dillərində çap olunmuş “Təkmilləşdirilmiş müsəlman əlifbası” kitabı onun 
bu  sahədəki  ilk  təşəbbüsünün  nəticəsi  kimi  meydana  çıxmışdı.  Sonralar  o,  əlifba  islahatı  istiqamətində 
axtarışlarını davam etdirmiş, yeni elmi qənaətlər əsasında daha mükəmməl əlifba layihəsi hazırlayıb nəşr 
etdirmişdir. Belə ki, Məhəmmədağa Şahtaxtlı 1902-1903-cü illərdə əlifba islahatına dair Azərbaycan, rus 
və fransız dillərində beş kitab çap etdirmişdir (4, 149). 
1903-cü  ilin  mart  ayından  nəşrə  başlayan  “Şərqi-Rus”  qəzeti  Azərbaycanda  Qərb 
standartlarında çap olunan Şərq qəzeti idi. Təkcə qəzetin formatı, tərtibatı deyil, həm də qayəsində 
qərbçilik vardır. Məhəmmədağa Şahtaxtlı Qərb maarifçiliyini, Qərb fəlsəfi düşüncəsini, Avropa elm 
və mədəniyyətini təbliğ etməklə mənsub olduğu xalqı cəhalətdən və xurafatdan xilas edib, mədəni 
millətlər cərgəsinə çıxarmaq məqsədini izləmişdir. Bu qəzetin adı üçün seçilmiş Şərq anlayışının da 
ümumi  və  konkret  sərhədləri  var  idi.  Yuxarıda  göstərdiyimiz  kimi,  “Şərqi-Rus”  XX  əsrin  ilk 
Azərbaycan qəzeti idi. Qəzetdə Azərbaycan probleminə, azərbaycanlıların maariflənməsi və sosial-
mədəni dirçəlişi məsələsinə üstünlük verilmişdir. 
“Şərqi-Rus”  qəzetinin  əsas  məqsədi  türk-müsəlman  xalqlarını  maarif  və  mədəniyyətə  cəlb 
etməkdən  ibarət  idi.  Qəzetin  uğrunda  mübarizə  apardığı  mədəni  intibah,  ana  dili,  əlifba  islahatı, 
qadın azadlığı, torpaqların zəhmətkeş xalqın istifadəsinə verilməsi kimi sosial-iqtisadi və mədəni-
maarif məsələlərinin mərkəzində ilk növbədə Azərbaycanın mənafeyi dururdu. “Şərqi-Rus”un amalı 
Azərbaycan  xalqını  dünyanın  mədəni  millətləri  cərgəsinə  çıxarmaqdan  ibarət  idi.  (4,  152).  Şərqi-
Rus  qəzeti  qısa  zaman  içərisində  demokratik  ruhlu  ziyalıları  milli  düşüncəli  maarifçi  filosofları 
(M.Ə.Sabir, M.Ş.Ordubadi, Ə.Nəzmi və s.) öz ətrafına toplaya bildi. Məsələn, C.Məmmədquluzadə 
məşhur “poct qutusu” hekayəsini ilk dəfə “Şərqi-Rus” qəzetində dərc etdirmişdir. 
Mükəmməl  yiyələndiyi xarici dillər ona Şərq və Qərb mədəniyyətlərini sintez halında mənimsə–
məyə  və  dəyərləndirməyə  imkan  yaratmışdır.  Bu  mənada,  Məhəmmədağa  Şahtaxtlı  Qərb  üçün  dərk–
olunmuş Şərq, eyni zamanda Şərqdən ötrü millətpərvər və maarifçi Qərb idi. Bu görkəmli şəxsiyyəti haqlı 
olaraq Qərblə Şərq mədəniyyətləri arasında etibarlı körpü hesab edirlər. O, Qərb aləminə və mədəniyyə–
tinə  yol  açmış  birinci  Şərq  ziyalısı  idi.  Görkəmli  şərqşünas  Mirzə  Kazımbəyin  Azərbaycan  və  Şərq 
mədəniyyətinin  təbliği  baxımından  Rusiyada  gördüyü  işi  Avropada  Məhəmmədağa  Şahtaxtlı  həyata 
keçirmişdir. Bu baxımdan onu, bizim Avropadakı Mirzə Kazımbəyimiz kimi dəyərləndirmək olar. 
Məhəmmədağa  Şahtaxtlını  Rusiyada  həm  məşhur  avropaşünas,  həm  də  tanınmış  şərqşünas 
kimi qəbul etmişdilər. O, Rusiya ictimai dairələri və mətbuatı üçün arzu-olunan Qərb yönlü şərqli 
idi (4, 155). 
M.A.Şaһtaxtinski “Şərqi-Rus”un ilk nömrələrindən başlayaraq sosial-mədəni və ictimai һəyatda 
bəzi  dəyişikliklər  etmək  baxımından  müəyyən    faydalı  fikirlər  (əlifbanın  yeniləşdirilməsi,  һicab 
məsələsi  və  s.)  irəli  sürmüşdür.  Buna  görə  də,  bir  tərəfdən  Bakı  burjua  jurnalistləri,  digər  tərəfdən 
Qafqaz  senzura  işləri  komitəsində  ağalıq  edən  Kişmişov,  Qaraxanov  kimi  Azərbaycan  mətbuatının 
inkişafına düşmən olan senzorlar tərəfindən “Şərqi-Rus” şiddətli һücumlara məruz qalmışdır. Qəzetin 
əleyһinə iftiralardan ibarət olan məqalələr yazılmışdır. (5, 16). Bir müddət sonra qəzet bağlanmışdır. 
 “Şərqi-Rus” qəzeti bağlandıqdan sonra onun mətbəəsi işsiz qalır. Bu zaman C.Məmmədquluzadə 
bu mətbəə vasitəsilə müstəqil nəşriyyat işi ilə məşğul olmaq, qəzet və ya jurnal buraxmaq fikrinə düşür. 
Ona öz arzusunu  yerinə  yetirmək üçün maddi  yardım lazım idi. Bu vəsaiti əldə etmək üçün o, һeç bir 
münasib  imkan  tapa  bilmirdi.  Nəһayət,  1905-ci  ilin  ortalarında  o,  Ömər  Faiq  Nemanzadə  ilə  birlikdə 
“Şərqi-Rus”  qəzetinin  mətbəəsini  Tiflisdə  yaşayan  naxçıvanlı  tacir  Məşədi  Ələsgər  Bağırovun  maddi 
köməyi ilə satın alır. Həmin mətbəəyə “Qeyrət” adı verilir. 1906-cı ildən “Molla Nəsrəddin” jurnalı həmin 
mətbəədə nəşr olunmuşdur. 
1906-cı  ilin  yazından  ta  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalının  nəşrinə  qədər  və  eləcə  də  sonralar 
“Qeyrət” mətbəəsində onlarca kitab, intibaһnamə və vərəqələr nəşr edilmişdir (5, 22). 
Beləliklə,  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalı  və  eyni  adlı  ədəbi  məktəb  mollanəsrəddinçilik  deyilən 
məxsusi bir təlimi meydana çıxarmışdır. Bu ədəbi məktəbin ideya əsasını mollanəsrəddinçilik təlimi 

109 
 
təşkil  edir.  Müxtəlif  vaxtlarda  mollanəsrəddinçilik  təlimi  haqqında  fikirlər  yürüdərkən  bu  təlimə 
keçmiş  ideologiyanın  prizmasından  yanaşmaq  meyllərinə  üstünlük  verilmişdir.  Buna  görə  də 
pərakəndə şəkildə ifadə olunmuş fikirləri ümumiləşdirmək və müstəqillik işığında dəyərləndirməklə 
mollanəsrəddinçilik  təliminin  əsl,  obyektiv  mahiyyətini  aşkara  çıxarmağa,  yeni  elmi  formatını 
müəyyən  edib  əsaslandırmağa  ehtiyac  vardır.  Çünki  mollanəsrəddinçilik  ictimai-siyasi  və  sosial-
fəlsəfi baxımdan “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin əsasını, nüvəsini təşkil edir (6, 256). 
Akademik  İsa  Həbibbəylinin  təbirincə  desək:  “Mollanəsrəddinçilik-Azərbaycançılıq 
məfkurəsinin ideya əsasından yoğrulmuşdur” (4, 643). 
Bu baxımdan “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin adı öz sələflərinin işini yeni dövrdə və yüksək 
mərhələdə  davam  etdirən  layiqli  bir  xələf  olaraq  ictimai  fikir  tariximizin  parlaq  səhifəsinə  qızıl 
hərflərlə yazılmışdır.