Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Fərrux  Ramazanov.  Cəlil  Məmmədquluzadənin  etik  görüşləri  Bakı,  Azərbaycan  Dövlət 
Nəşriyyatı, Bakı, 1969 
2.
 
F.Ramazanov.  Azərbaycan  ictimai  fikrində  dini  əxlaqın  tənqidi  (XX  əsrin  əvvəlləri). 
Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1965 
3.
 
Cəlil Məmmədquluzadə ensiklopediyası. Bakı, Şərq-Qərb, 2008, 320 s. 
4.
 
İsa Həbibbəyli. Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik. Bakı, Nurlan, 2007, 696 s. 
5.
 
Nazim Axundov. “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşri tarixi. Bakı, 1959 
6.
 
Əziz Mirəhmədov. Azərbaycan Molla Nəsrəddini. Bakı, Yazıçı, 1980, s. 256 
 
ABSTARCT 
Yusif Huseynov 
“Molla Nasraddin”magazine:predecessors and successors 
 
The  paper  is  about  the  predecessors’  works  and  literary-publicistic  activity  of  “Molla 
Nasraddin” magazine which became an honorary successor of such thinkers, writers, journalists and 
men  of  literature  as  M.F.Akhundzadeh,  H.B.Zardaby,  brothers  of  Unsizadeh,  M.T.Sidgy, 
M.A.Shahtakhtinsky and so on. 
“Molla  Nasraddin”  school  propaganding  progressive  ideas  played  a  great  role  in  national 
awakening  of  the  people,  spreading  the  idea  of  independence.  Therefore  at  present  when 
Azerbaijani  people  gained the  Independence our  scholars should reserch the philosophical  aspects 
of    the  works  by  Mirza  Jalil  and  the  represantatives  of  “Molla  Nasraddin”  school  in  general  
objective-scientificly. 
 
РЕЗЮМЕ 
Юсиф Гусейнов 
 
Журнал «Молла Насреддин»:предшественники и преемники 
 
    Статья  рассматривает  творчество  и  литературно-публицистическую  деятельность 
предшественников  журнала  «Молла  Насреддин»а,  который  стал  достойным  преемником 
таких мыслителей, писателей, журналистов и литераторов как М.Ф.Ахундзаде, Г.Б.Зардаби, 
братьев  Унсизаде,  М.Т.Сидги,  М.А.Шахтахтинский  и  др.  Школа  «Молла  Насреддин»а 
будучи  глашатаем  прогрессивных  идей  играла  большую  роль  в  национальном  прозрении 
народа  и  распространении  идеи  независимости.  Поэтому  сейчас,  когда  Азербайджанский 
народ  завоевал  независимость  нашим  ученым  следует  объективно-научно  исследовать 
философские аспекты творчества Мирзы Джалила и вообще школы молланасреддинцев. 
 
     НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 
 

110 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
XUMAR MƏMMƏDOVA 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
UOT:821.521 
YAPON ŞAİRİ SAYQYO VƏ  TANKALARİ 
 
Açar sözlər: Yaponiya, Sayqyo, poeziya, Manyoşü, antologiya 
 
Key words: Japan, Saygyo, poetry, Manyosu, antology  
 
Ключевые слова: Япония, Сайгуо, поезия, Манйощу, антология  
 
 
Artıq  yapon  ədəbiyyatı,  ümumiyyətlə,  bütövlükdə    yapon  mədəniyyəti  ilə  bağlı  Azərbaycan 
oxucusunda  məlumat var. Zaman-zaman Azərbaycan ziyalıları, şair və yazıçıları Yaponiyada olmuş, bu 
əsrarəngiz  ölkənin  tarixi,  ədəbiyyatı,  mədəniyyəti,  incəsənəti  haqqında  oxucularımıza  ətraflı,  dəyərli 
informasiya  vermişlər.  Həsən  Seyidbəyli  özünün  “On  beş  gün  Yaponiyada”  (1966),  Şahin  Fazil 
“Yaponiya  səfərnaməsi”  (2007),  Novruz  Nəcəfoğlu  “Eşitdiyim  və  gördüyüm  Yaponiya”  (2015)  adlı 
kitablarında Azərbaycan oxucusu ilə öz təəssüratlarını bölüşmüşlər. Eyni zamanda yapon müəlliflərindən  
Akutaqava Rünoskenin “Raşömon darvazası”, “Sıx meşədə” novellaları, Yasunari Kavabatanın “Dağın 
səsi”, “Köhnə paytaxt”, Haruki Murakaminin “Kafka sahildə”, “Norveç meşəsi” romanları, Akiro Kuro–
savanın  “Yeddi  samuray”,  “Raşömon”,  Yasuciro  Ocunun  “Tokio  hekayəti”,  Takeşi  Kitanonun 
“Yakuzanın qardaşı” filmləri, Azərbaycan tamaşaçısı və oxucusunun qəlbinə yol tapmış, əsərlər dilimizə 
tərcümə edilərək nəşr olunmuşdur. Qeydə edək ki, oxucularımızın yapon şeiri ilə ilk ciddi tanışlığı 1979-
cu ildə xalq yazıçısı Elçinin tərcümə və tərtib etdiyi “Nərgizin bircə ləçəyi” toplusu ilə başlayıb. Yüz qırx 
səhifədən ibarət olan bu topluda bir sıra yapon müəllifləri haqqında məlumat, şərh və qeydlər öz əksini 
tapmışdır.  Maraqlı  faktdır  ki,  burada  həm  orta  əsrlər  hayku  ustaları,  həm  də  yeni  yapon  poeziyası 
nümayəndələrinin yaradıcılığı ilə də tanış olmaq mümkündür. Yapon poeziyası ilə daha bir tanışlıq Pərviz 
Məmmədovun tərcüməsi və Rasim Qaracanın redaktorluğu ilə tərtib edilərək 2003-cü ildə işıq üzü görən 
“Yapon ədəbiyyatı: haykular” toplusu olmuşdur. İki yuz sahifədən ibarət olan bu topluda qırx altı hayku 
ustasının şeiri öz əksini tapmışdır. Cəmşid Bəxtiyarın tərcüməsiylə təqdim olunan və yapon ədəbiyyatı ilə 
bağlı bizə məlumat verən üçüncü kitab isə 2015-ci ildə nəşr olunan “Səsindən tanıdılar payızı” adlanır. 
Burada yalnız haykular – üçlüklər deyil, eləcə də böyük yapon şairi Sayqyonun qələmində çıxan tankalar 
beşliklər də öz əksuini tapmışdır. Bir faktı da qeyd edək ki, tankaların tarixi haykulardan daha qədimdir. 
Əlbəttə, yuxarıda adı qeyd olunan kitablar Azərbaycan oxucusunda füsunkar yapon poeziyası ilə tanışlığa 
rəvac verir.  
Qeyd edək ki, “tanka” sözünün hərfi mənası “qısa nəğmə” deməkdir. İlk əlyazması isə VIII əsrə 
aiddir.  Bu  baxımdan  “Manyoşü”  (“Min  yarpaqdan  bir  çələng”,  VIII  əsr  –  X.M.)  antologiyası 
təqdirəlayiqdir. Yapon poeziyasının digər nümunələrində olduğu kimi tanka da sillabik  şeir növü hesab 
olunur.  Ölçü  sistemi sadədir. Birinci və üçüncü misraları beş, qalan misralar isə yeddi hecadan ibarətdir. 
Simmetriklikdən  yayınmaq  ümumiyyətlə,  yapon  poeziyasına  xas  olan  keyfiyyətdir.  Bunu  da  diqqətə 
çatdıraq ki, Yaponiyada “poeziya sevgisi” imperator sarayından təbliğ edilmışdir. Bu ənənənin əsas səbəbi 
isə  tez-tez  təşkil  edilən  şeir  müsabiqələri  olmuşdur.  Maraqlıdır  ki,  hər  bir  imperatorun  arzusu  onun 
hakimiyyətdə olduğu dövrdə xüsusi bir antologiya tərtib edilməsi, onların hakimiyyətdə olduğu dövrün 
əbədiləşdirilməsi idi. İmperatorlar adətən istedadlı şairləri saraya cəlb etməyə çalışmış, yeni ruhlu, yeni 
üslublu saray şairi yaratmağa cəhd etmişlər. Ancaq bəzi şairlər bütün mərhumiyyətlərə rəğmən saraydan 
uzaq qalmış, azadlıqlarını qorumağa çalışmışlar.  
 
Qədim yapon poeziyası daimi epitetlər, dəyişməz metaforalarla zəngindir. Yapon poeziyasına  xas 
olan bəzi xüsusiyyətlər bütün şərq poeziyası üçün xarakterikdir. Məsələn, göz yaşı – mirvari, qanlı göz 
yaşı    -  sarı-narıncı  payız  yarpağı  və  s.  kimi  təqdim  olunmuşdur.  Yalnız  yapon  poeziyasına  xas  olan 
“qocaman albalı ağacı” kimi ifadə gənclik illərinin ötüb keçməsi ilə bağlı kədərə işarədir. Qeyd edək ki, 
yapon şeirinin özünəxas bir əsas xüsusiyyəti var ki, bu da anı göstərmək və anı yaxalamaqdan ibarətdir. 
Bu fikirlə bağlı “Tanrıdan gələn səslər” kitabında oxuyuruq: “Bu xüsusiyyət – anı yaxalamaq cəhdi və bu 
cəhdi dəqiq qaydalarla hüdudlanmış qısa şeirdə icra etmək yapon poeziyasını vizuallıq baxımından dünya 

111 
 
şeirinin baş tacına çevirmişdi” (1, s.11).  
 
IX əsrdə yapon şeirində özünəməxsus poetik qanunlar formalaşmışdı ki, bu da poeziyada yüksək 
poetik nümunələrin yaranmasına rəvac vermişdir. Məşhur “Kokinşü” (“Qədim və yeni nəğmələr”, 905 – 
ci  il  –  X.  M.)  antologiyası  buna  nümunədir.  Burada  ustad  şairlərin  gənc  şairlərə  tövsiyəsinin  də  şahidi 
oluruq.  “Kokinşü”  antologiyasında  əsas  yeri  təbiət  və  məhəbbət  lirikası  tutur.  “Yaz”,  “Yay”,  “Payız”, 
“Qış”  adlı  fəsillərdə  ilk  günündən  son  gününə  qədər  ilin  fəsillərinin  panoraması  yaradılmışdır. 
“Kokinşü”də  əsas  bölmələr  “Tərif”,  “Ayrılıq”,  “Səyahət”,  “Ağılar”  adlanır.  “Müstəqil  nəğmələr”  adlı 
bölmədə isə daha çox müstəqil mövzulara toxunularaq azad fikirlər irəli sürülmüşdür (2).  
 
XII  əsrdə  son  klassizm  dövrü  başlamışdır.  Yuxarıda  qeyd  etdik  ki,  tankanın  ən  görkəmli 
nümayəndəsi Sayqyo olmuşdur. Əsl adı Sato Norikiö olan Saqyo Yaponiyanın Tayra sülaləsinin diktatoru 
Kiyomori ilə eyni vaxtda 1118-ci ildə anadan olmuşdur. Şair Sayqyo-hoşi (hoşi – buddist rahiblərinə aid 
tituldur.  –  X.  M.)  adlandırılmışdır ki,  bunun  da  mənası  “qərbə  doğru  yolçu”  anlamını ifadə  edir. Şairin 
ləqəbinin kökündə bəzi buddist təriqətlərinin düşüncəsi dayanır. Sayqyonun ata tərəfdən bağlandığı Sato 
sülaləsi uzun illər Yaponiyanı idarə etmiş Fucivara tayfasının şimal qoluna aid olmuşdur. Şairin anası isə 
Tayra  ilə  eyni  vaxtda  siyasi  səhnəyə  gələn,  onunla  qanlı  mübarizə  aparan  Minamoto  hərbi-feodal 
sülaləsindən olmuşdur. Ümumiyyətlə, şairin tərcümeyi-halı ilə bağlı bir sıra əfsanələr yaranmışdır. Sayqyo 
Heyanda, yəni indiki Kiotoda boya-başa çatmışdır. Bütün əsilzadə yeniyetmələr kimi o da çin klassikasını 
dərindən öyrənərək tarix, fəlsəfə və poeziya təhsili almışdır. Sayqyonun hələ usaqlıqdan peşəkar vərdişləri 
sırasında tanka yazmaq da olmuşdur. Ancaq təbii ki, yeniyetmə çağlarında dərin məna kəsb edən tankalar 
qələmə  almaq  şair  üçün  qeyri-mümkün  idi.  Maraqlı  faktdır  ki,  Sayqyo  gəncliyində  imperator  Tobanın 
(1103-1156)  sarayında  dekorasiya  işinə  baxan  qvardiyanın  üzvü  olmuşdur  (4).  Bir  çox  mənbələrdə 
Sayqyonun dövrünün əksər adamları kimi qatı dindar-buddist olduğu qeyd edilir. Sayqyo həmçinin yapon 
poeziyasına  “Sankaşü”  yəni,  “Dağlar  qoynunda  daxma”  kimi  ölməz  poetik  toplu  bəxş  etmişdir. 
Mənbələrdə verilən məlumata görə o, həyat yoldaşı və azyaşlı qızını tərk edərək rahib olmuş və daha çox 
şair-rahib kimi şöhrət qazanmışdır. Rəvayətə görə o, bir neçə il sona həyat yoldaçı ilə qarşılaşmış və onun 
da rahibəliyi qəbul etdiyini anlamışdır. Sayqyonun göz yaşı içərisində qələmə aldığı vida nəğməsi həmin 
görüşün yadigarıdır:  
 
Təəssüf etdin... 
 
Amma kədərə dəyməz 
 
Bu fani dünya. 
 
Özünü rədd eləsən, 
 
Bəlkə xilas olarsan. 
 
Daha çox tənha səyahətlərə gedən Sayqyo şeirlərini Heyandakı şair dostlarına göndərmiş, bəzən 
özü də burada təşkil edilən şeir müsabiqələrində iştirak etmişdir. Belə məclislərdə şeirlər adətən konkret 
mövzulara  həsr  olunmuş,  şairlərin  müzakirə  obyektinə  çevrilmişdir.  Zaman  keçdikcə  Sayqyonun 
şagirdləri meydana çıxmış, onun davamçıları söhbətlərini qələmə almış, şeirlərinin üzünü köçürüb gələcək 
nəsillərə  ərməğan  etmişlər.  Şair  vətəninin  gözəl  təbiəti  ilə  yanaşı,  xalqının  keçirdiyi  ağır  güzəranını  da 
qələmə almış, qiyamlar, feodal müharibələri onu daim narahat etmişdir (5). O yazırdı: 
 
Dağlara doğru 
 
Yolu nişanlamadan 
 
Elə hey gedəcəm dərinlərə. 
 
Amma acı xəbərin çatmadığı 
 
Bir yer varmı dünyada?  
 
Mənbədə  qeyd  edildiyi  kimi,  “Sayqyonun  yapon  ədəbiyyatına  bəxş  etdiyi  ölməz  “Sankaşü” 
toplusu (“Dağlar qoynunda daxma”) elə toplunun adından başlayaraq öz-özlüyündə dərin məna kəsb edir. 
Uzun kağız bükümü açılır və göz önündə təkcə təbiət mənzərələri deyil, səyyah şairin bütün həyatı anbaan 
canlanır.  Dağlar  gözəldir,  əlbəttə,  amma  təkcə  mənzərə  deyil,  orta  əsrlər  yaponu  üçün  dağlar  həm  də 
miflər, əfsanələr diyarı, müqəddəslər yaşayan təmiz, saf məkandır. Sonra isə dağdakı koma sakini ömrü, o 
ömrün hər anı – gecəsi, gündüzü, sübhü, qürubu, toranı, dumanı müşahidə edilir (1, s. 16). Buradan belə 
bir nəticəyə gəlmək olar ki, sanki oxucunun qarşısında əsrarəngiz, ancaq çilik-çilik olmuş bir qab var və 
bu  qabı  yalnız  qəlpə-qəlpə,  hissə-hissə,  hər  qəlpəyə,  hissəyə  toxuna-toxuna,  hər  parçanı  öz  əlində  hiss 
edərək bir yerə toplamaq, birləşdirmək, bütövləşdirmək olar. Burada “çat” ifadəsi şairin iztirabları və bu 
iztirabın onun ürəyində açdığı şırımlardır. Çünki dostlar komaya gedən yolu unudublar. Xüsusilə qışda, 
qar  bütün  cığırları,  izləri  silib  itirəndə.  Beləliklə,  bütün  bu  hadisələri  əks  etdirən  tanka  zənciri  yaranır. 
Ancaq  toplunun  tam  olaraq  şair,  yoxsa  şagirdləri  tərəfindən  yarandığı  müəmmalıdır.  Bir  rahibin 
gündəliyindəki  qeyddən  məlum  olur  ki,  “Sankaşü”  toplusunun  avtoqrafı  olub.  Ancaq  monastr 

112 
 
kitabxanasında  baş  verən  yanğından  sonra  son  dəlil  olan  avtoqraf  məhv  olub.  Rəvayətə  görə,  kitabın 
yanğından xilas edilən hissəsində min beş yüzdən artıq tanka olmuşdur. Bu tankalardan yetmiş yeddisi 
başqa  müəlliflərə  aid  olub.  Əslində  bu  nümunələrin  poetik  dialoq  olması  haqqında  da  mənbələrdə 
məlumat var. Yəni şairlər bir-birlərinə cavab göndərmişlər ki, bu da yapon dilində “kaesi-uta” adlanmış, 
mənası “cavab nəğmə” deməkdir (3).  
 
Yapon şairi Sayqyo eyni zamanda öz şeirlərinə el arasında işlənən ifadələr də daxil etmişdir. Bu da 
canlı el dili elementlərinin poeziyaya gəlməsinə şərait yaratmışdır. Sayqyo yazın gəlişini öz tankalarında 
xüsusi tərənnüm etmişdir. O, “Bütün evlərdə baharın gəlişinin bayram edilməsi barədə” adlı tankasında 
yazır: 
 
Hər bir qapının ağzında bitib 
 
Cavan şam ağacı dimdik.  
 
Bayramsayağı! 
 
Fərq qoymadan gəlib bahar bu gün 
 
Hər evə.  
 
Bu fikirlər odlar yurdu, qədim diyar Azərbaycanımızda da eyni cür anılmaqdadır. Məlumdur ki, 
baharın gəlişi ölkəmizdə yeni ilin, Novruzun gəlişi deməkdir. Baharda hər tərəfdə bayram əhval-ruhiyyəsi 
hiss olunur. Bu baxımdan klassik yapon şairi Sayqyonun əsrlər əvvəl qələmə aldığı baharı tərənnüm edən 
tanka müasir dövrdə Azərbaycan şairlərinin baharla bağlı şeirləri ilə də səsləşməkdədir. Mərhum şairimiz 
Hafiz Baxış baharın gəlişini belə tərənnüm etmişdir: 
 
Ana torpaq cavanlaşır,  
 
Dag çayları coşub daşır, 
 
Qış bizimlə vidalaşır,  
 
Deyir yaz gəldi, yaz gəldi, 
 
ömrümüzə bahar gəldi.  
 
Deməli, həm Azərbaycan, həm də yapon xalqı baharın, yazın gəlişinə xüsusi əhəmiyyət verir, ruzi, 
bar-bərəkət gətirəcəyinə inanır.  
 
Sayqyo  payızın  gəlişini  qəmin,  kədərin  gəlişi  kimi  təqdim  edir.  Bu  hiss  əsrlər  əvvəl  yaşayıb-
yaradan istiqanlı yapon şairinin bəlkə də günəşli ölkədə dünyaya göz açmasından, həmişə daxilən nikbin 
ruhla yaşamasından irəli gəlir. Sayqyo “Payız” adlı tankada yazır: 
 
Budaqların arasında 
 
O qədər dərddən söz açır ki, 
 
Küləklər. 
 
Adamlar dağ kəndində 
 
Səsindən tanıdılar payızı. 
 
Yuxarıda  verilmiş  bu  misralar  şairin  dərin  daxili  duyumundan  xəbər  verməklə  yanaşı,  eyni 
zamanda  onun  təbiət  hadisələrinə  olan  böyük  həssaslığından  da  irəli  gəlir.  “Səsindən  tanıdılar  payızı” 
ifadəsi  ilə şair yüksək sənətkarlıqla payızın gəlişinin onun küləyində hiss olunduğunu diqqətə çatdırmaq 
istəmişdir.  
 
Mənbələrdə verilən məlumata görə görkəmli yapon şairi Sayqyo otuz yaşından sonra otuz ildən 
artıq bir müddətdə Koya dağında yaşamışdır. Hətta ədibin bir çox şeirlərinin “Koyada yazılıb” qeydi ilə 
başladığının şahidi oluruq (2). Həyatı boyu feodal çəkişmələrindən uzaq dayanmağa çalışan şair ömrünün 
son illərini İsedə keçirmiş, 1190-cı ildə tankalarından birində arzuladığı kimi yaz fəslində, Kisaraqi ayında 
dünyasını dəyişmişdir.   
 
Qeyd etmək lazımdır ki, Sayqyo sağlığında şair kimi böyük şöhrət qazanmışdır. Onun poeziyasını 
öyrənmək hazırda da hər bir yapon üçün mənəvi borc sayılmaqdadır. Sayqyo poeziyasının Azərbaycan 
dilinə  tərcüməsi  və  tədqiqi  elmi  ədəbiyyatşünaslığımızda  aktual  əhəmiyyət  kəsb  edən  məsələlərdəndir. 
Sayqyo tankalarının dilimizə yeni tərcüməsini nəzərə alaraq ədibin poetik üslübü ilə daha yaxından tanış 
olmaq üçün bir neçə tankanı təqdim etmək əhəhmiyyətlidir. 
 
YAŞADIĞIM VADİDƏ BÜLBÜLLƏR SUSARSA 
 
Atıb köhnə yuvanı 
 
Bülbüllər köçərsə 
 
Mənim vadimdən, 
 
Onların yerinə göz yaşlarını 
 
Mən köçürərəm nəğməmə. 
 
OT ÇALINAN ZAMAN ONLARI XATIRLAYIRAM 
 
Təzə-tər otun dəryazlandığı 

113 
 
 
Tarladakı duman –  
 
Nə qəmli bir görkəm! 
 
Sanki uzaqda – orda, pərdə arxasında 
 
Gizlənir gəncliyim. 
 
SEVGİ NƏĞMƏLƏRİ 
 
Yenə görüşdük...                                        Məni tərk edirsən... 
 
Sənə çatmağın bir yolu var –                     Şikayətim yersizdir, 
 
Yalnız yuxular!                                          Axı bir zamanlar vardı: 
 
Ayılmaq ayrılıqdır.                                    Nə sən məni, 
 
Kaş ki oyanmasaydım!                              Nə mən səni tanımırdım. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Səsindən tanıdılar payızı. Bakı. ATV nəşriyyatı, 2015 
2.
 
http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Japanese_literature 
3.
 
http://www.kanzaki.com/jinfo/jliterature.html 
4.
 
http://www.slideshare.net/miyaka_jay/japanese-literature 
5.
 
https://en.wikipedia.org/wiki/Tanka 
 
ABSTRACT 
Khumar Mammadova 
Saygyo and His Tankas   
     
               İn the article it deal with famous Japanese author Saygyo and his tankas. 
For the classical genre 
of Japanese poetry sometimes called "tanka". Great Japanese author Sayqyo noted that tanka  is a 
genre of 
classical Japanese  poetry and  one  of  the  major  genres  of Japanese  literature.  Originally,  in  the  time  of 
the Man'yōshū, the term tanka was used to distinguish "short poems" from the longer chōka. In the ninth 
and tenth centuries, however, notably with the compilation of the Kokinshū, the short poem became the 
dominant form of poetry in Japan, and the originally  general word waka became the standard name for 
this form. Saygyo’s tankas deal with ancient Japanese life and employment. 
  And  also different tankas 
which has translated from Japanese ino Azerbaijani language take part in this article. From my point of 
view it will help Azerbaijani readers 
 acquaining  classical Japanese literature.  It will also help improving 
literary relations between Azerbaijan and Japan 
 
РЕЗЮМЕ 
Хумар Мамедова 
Яапонский поэт сайгйо и его танкаи  
                                                               
В статье рассматриваются жизнь и творчество японского пеэта. Сайгйо анализируется его 
рассказы и читателю представляется интересные образцы.  
На  ряду  с  етим  исследователь  привлекает  к  анализу  направления  развития  классической 
японской поезии, такие ее жанры как танка, хайки и их роль во всей ее развитии.  
Автор статьи обосновивает мысль, что древняя японская поезия богата епитетами, неменяло 
исимися метафорами, что некоторые особенности, присущие японской поезии, характери для всей 
Восточной  поезии.  Исследователь,  рассмотрив  все  ети  вопросы,  приходим  к  конкретным 
заключениам.  
Другим  важным  результатом  исследования  является  тот  факт,  что  танкаи  Сайгйо  играют 
важную роль в японской поезии.  
В  статье  оцениваются  вопросы  перевода  танкаи  Сайгйо  на  азербайджанский  язык, 
выдвигаются  конкретные  предложения  по  близкому  ознакомлению  поетическим  стилем 
японского поета.   
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 
 

114 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
PEDAQOGİKA 
 
KAMAL CAMALOV 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT: 37.01 
MOLLANƏSRƏDDİNÇİ MAARİFÇİLƏRİN TEATRLARIN TƏRBİYƏVİ ƏHƏMİYYƏTİ 
HAQQINDA GÖRÜŞLƏRİ 
 
Açar sözlər: mollanəsrəddinçi maarifçilər, ideya, teatrın tərbiyəvi əhəmiyyəti, tərəqqi 
Key words: mollanasraddinists, national press, enlightement, mother tongue  
Ключевые  слова:  просветители  молланасреддинцы,  идея,  воспитательная  роль 
театров, прогресс 
 
Mollanəsrəddinçilər  (Cəlil  Məmmədquluzadə,  Ömər  Faiq  Nemanzadə,  Əbdürrəhim  Bəy 
Haqverdiyev, Əliqulu Qəmküsar və b.) incəsənətin ideya saflığı, tərəqqisi və tərbiyəvi rolu ilə bağlı 
ardıcıl  mübarizə  aparmışlar.  Onlar  “Teatr  və  musiqa”  (“Molla  Nəsrəddin”  jurnal,  1906,  №28), 
“Teatr”  (“Molla  Nəsrəddin”  jurnal,  1911,  №16),  “Teatro  və  musiqi”  (“Molla  Nəsrəddin”  jurnal, 
1914,  №14),  “Teatr  və  musiqi”  (“Molla  Nəsrəddin”  jurnal,  1914,  №15),  “Teatromuz”  (“Molla 
Nəsrəddin” jurnal, 1922, №2), “Dövləti türk teatrosunda” (“Molla Nəsrəddin” jurnal, 1923, №11),  
“Teatro  və  musiqi”  (“Molla  Nəsrəddin”  jurnal,  1923,  №28),  “Teatro  açıldı”  (“Molla  Nəsrəddin” 
jurnal, 1924, №20) və sair kimi yazılarında musiqinin və teatrın tərbiyəvi əhəmiyyətindən danışaraq 
yazırdı: “Məlumdur ki, camaatın qabağa getməsi üçün teatr məclisləri ən faydalı bir şeydir. Bəlkə 
belə  olan  surətdə  teatr  məclislərinin  inkişaf  tapacağını  lazım  və  vacib  bilmək  lazımdır,  həmin  bu 
məqsədə çatmaq üçün sair millətlər şəhərlərdə və hətta kəndlərdə teatr cəmiyyətləri bina edirlər. Bu 
yolda çox pullar qoyub və teatrxanalar təsis edib, teatr işçilərinin günü-gündən tərəqqisinə çalışırlar.  
Qədim  Yunanıstanda  Homer,  İngiltərədə  Şekspir,  Almaniyada  Lassal,  Rusiyada  Qoqol, 
İtaliyada Ançello, İspaniyada Göhmani sair və sairlərin adları aləmi-mətbuatda min illər yadda qa-
lacaqlar” (1, 1906, №28). 
Xalqın  maariflənməsində  teatrın  rolunu  əvəzsiz  sayan  mollanəsrəddinçi  Əbdürrəhim  Bəy 
Haqverdiyev  yazır  ki,  “1920-ci  ildə  Azərbaycanda  savadsızlar  98  faizi  təşkil  edirdi.  Xalqla  danış-
maq,  onu  mədəniyyətə  və  maarifə  çağırmaq  üçün  ən  yaxşı  vasitə  teatr  səhnəsi  idi”  (2,  səh.  369). 
Çünki  “artist  üzünü  unluyub  acı  həqiqətləri  sənətin  şəkəri  ilə  şirinlədib  camaata  yedirdir”  (2, 
səh.333). Ancaq qazılar, axundlar teatra “nalayiq yer kimi” baxmış, belə yerə münasibətləri heç də 
normal olmamışdır. 1892-ci ildə Şuşada Haşım bəy Vəzirovun “Evlənmək su içmək deyil” adlı səh-
nələşdirilmiş  komediyasında  aktyorlardan  birinin  “Həzrət  Abbasa  and  olsun”  deməsi  ilə  aləm  bir-
birinə  dəymiş  1899-cu  ilədək  Şuşada  teatr  göstərilməsinə  veto  qoyulmuşdur.  Ə.B.Haqverdiyev 
“Keçmiş günlərdən” adlı yazısında əhvalatı belə xatırlayır: “Səhnədə qumar məclisi göstərilirdi. Bir 
guşədə  dörd  nəfər  əyləşib  “dörd  aşıq”  oynayırlardı.  Bir  aşığın  “alçı”  durması  üstündə”  mübahisə 
düşür. Oynayanlardan birisi aşığın alçı durduğunu sübut etdikdə, birisi, aşığın alçı durmayıb, ancaq 
palazın  qırışığına söykənib  alçıya bənzədiyini  söyləyir.  Birinci  oyunçu öz sözünü isbata  yetirmək 
üçün birdən qışqırdı: “A kişi, Həzrət Abbasa and olsun ki, aşıq alçıdır”. Bu sözlər teatro salonunda 
bir  bomba  kimi  partlayıb,  tamaşaçıların  arasında  böyük  bir  qarışıqlığa  səbəb  oldu.  Teatroda  olan 
gənclər: “Bu məlunlar, dinsizlər, Allahı tanımayanlar, araq-çaxır içənlər, nə haqq ilə teatro kimi na-
layiq bir yerdə Həzrət Abbasın adını çəkirlər” - deyə xəncər və tapançalara əl atdılar. Teatro yarım-
çıq  pozuldu,  “aktyorlar”  dal  qapıdan  qaçdılar.  Səhnədə  iştirak  edən  bir  müəllim  əynindəki  qadın 
paltarını  soyunmağa  vaxt  tapmadığından,  öz  paltarlarını  qoltuğuna  alaraq  evlərinə  qaçmışdı... 

115 
 
Müəllim Haşım bəy Vəzirov qapısını bağlayıb evdə gizlənməyə məcbur oldu. Bir axşam Haşım bəy 
öz qohumlarından bir neçə adam götürüb qazının evinə getdi: Əsərin əl yazması ilə Quranı qazının 
qarşısına  qoyub  dedi:  “Qazı  ağa!  Bu  mənim  yazdığım  əsər,  oxuya  bilərsiniz,  ancaq  and  olsun  bu 
Qurana, “Həzrət Abbas” adını mən kitabıma salmamışam. O nadürüst Bədir (həvəskarın adıdır), dili 
dinc durmayıb, bu sözləri özündən demişdir”. Qazı inandıqdan sonra cəmaəti sakit etdi. O tarixdən 
1899-cu ilə qədər Şuşada türk teatrosuna yol verməzdilər” (2, səh.375). 
Göründüyü kimi, Azərbaycanda dini fanatizmin tüğyan etməsi, yalançı din xadimlərinin isə 
bundan  istifadə  edərək  teatra,  dram  sənətinə,  ümumiyyətlə  desək  sivil  mədəniyyətin  inkişafına 
mane törədərək xalqın maariflənməsinin qarşısını hər vəchlə alırdılar. 
Ə.B.Haqverdiyev  yazır  ki,  “1905-ci  ilə  qədər  Azərbaycan  tamaşaları  aktyorlar  və  həvəs-
karlar üçün dəhşətli əzab və işgəncədən ibarət idi. Şəhərlərdə (Bakıdan başqa) teatr binaları yox idi” 
(2, səh.365). 
Mollanəsrəddinçilər  bədii  zövqü  inkişaf  etdirmək,  uşaq  və  gəncləri  estetik-bədii  cəhətdən 
tərbiyə etmək üçün teatr tamaşalarının oynanılmasına yüksək əhəmiyyət verirdilər. Bədii tərbiyədə 
teatr tamaşalarının roluna böyük qiymət verən “Molla Nəsrəddin” jurnalında qeyd olunur ki, adam 
öz  buraxdığı  nöqsanları  özü  görə  bilmir,  lakin  teatr  tamaşalarına  baxdıqda  haman  nöqsanların 
ümumiləşdirilmiş  nümunələrini  görür.  Təsadüfü  deyil  ki,  Cəlil  Məmmədquluzadənin  “Ölülər”, 
“Anamın kitabı”, “Pirverdinin xoruzu”, “Saqqallı uşaq” kimi bir sıra səhnə əsərləri yaratmışdır.  
Ümumiyyətlə, mollanəsrəddinçilər teatrların, xüsusilə məktəb teatrlarının olmasına, onun tər-
biyəvi  əhəmiyyətinə  yüksək  qiymət  verirdilər.  Çünki  uşaqlar  dərsdən  sonra  boş  vaxtlarını  lazım 
olmayan yerlərdə keçirməkdənsə məktəb teatrlarında keçirmələri daha əlverişlidir. Bu onların bədii 
zövqlərinin,  mühakimələrinin  inkişafına  kömək  edər.  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalı  yazır  ki,  “keçən 
günlərdə bir müəllim istəyirmiş məktəbdə uşaqlar üçün teatr düzəltsin. A başına dönüm, bu xəbəri 
eşitcək cəmi müsəlman müəllimləri “ittihadi müsəlmani” eləyib bu nadinc müəllimi baykot eləyirlər 
və səbəb də bunu qoyurlar ki, niyə qoymursan dinc və fəraqət oturaq” (1, 1911, №13). 
“Molla Nəsrəddin” jurnalı dünyada şöhrət tapmış və dünya ədəbiyyatına öz dəyərli incilərini 
vermiş  şəxslərin  pyeslərinin  səhnədə  oynanılmasına  çalışırdı.  “Teatr  məclislərində  oynanılan 
məzhəkəli  təmsillər,  komediyalar,  həzinamiz  faciələr  yer  üzündə  ən  artıq  məharətli  və  dərin  fikir 
sahibləri olan ədiblərin qələmlərinin əsərləridir”.  
Mərhum  Mirzə  Fətəlinin  “Hacı  Qara”  kimi  bir  komediyası  Avropa  nöqteyi-nəzərincə  və 
mötəbər əsərlərin cərgəsinə daxil olmalıdır (1, 1906, №28). “Molla Nəsrəddin” jurnalında qeyd olunur 
ki, böyük  yazılar zamanın  yaxşı əsərləri  səviyyəsində  olan ölməz  əsərlər  yaratmışlar.  Həmin  əsərlər 
uşaqlarımızın  bədii  tərbiyəsinə  öz  müsbət  təsirini  göstərə  bilər,  onlardan  istifadə  etmək  lazımdır. 
Ə.B.Haqverdiyev yazırdı ki, Azərbaycan xalqının böyük oğlu – filosof, klassik ədəbiyyat nümayəndəsi 
olan  M.F.Axundov  “Hacı  Qara”  komediyasına  yüksək  qiymət  verərək  dünya  ədəbiyyatında  böyük 
şöhrət qazandığını qeyd edirdi. Doğrudan da “Hacı Qara” əsəri realist bir əsər kimi dünya ədəbiyyatın-
da özünəməxsus yer tutur. Axundov bu əsərdə feodal – patriarxal dünyasının çürüklüyünü, istismarını, 
tacirlərin  çürük  əxlaqi  keyfiyyətlərini,  tamahkarlığını  pisləyir.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  jurnal  haman 
əsərin  oynanılmasını  məsləhət  görür.  Çünki  bu  əsər  uşaqlarımızın  tərbiyəsinə  öz  müsbət  təsirini 
göstərir.  Haqverdiyev  yazır  ki,  “Əgər  Mirzə  Fətəli  Axundov  ruhaniliklə  amansız  mübarizə  edirdisə, 
onun davamçıları din məsələlərində ehtiyatlı tərpənirdilər. Mirzə Fətəli mollalarla mübarizə edə bilərdi, 
çünki onun rəsmi vəzifəsindən, çiyinlərindəki parıldayan epoletlərdən ibarət möhkəm arxası var idi” (2, 
səh.365).  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalı  camaatı  “teatr  haramdır!”,  “teatra  kömək  edənlər  o  dünyaya”, 
“...şapka qoyan İvan sifətində gələcək, qramafon səsinə, “yox, yox haramdır ona qulaq asmaq, oradan 
cin səsi gəlir”, “müsəlman teatrçıları şəriətə xilafdır” (1, 1911, №30), deyən din nümayəndələri ilə hə-
mişə mübarizə aparmağa səsləyirdi. Jurnal çox kəskin dildə, bəzən gülməli, bəzən kədərli, bəzən felye-
ton,  hekayə,  son  xəbərlər,  bilməli  xəbərlər  və  bəzən  də  satirik  şeirlər  vasitəsilə  islam  dinindən  öz 
vaizlərinin çürük fikirlərini ifşa edirdi.  
“Molla Nəsrəddin” jurnalı özünün növbəti nömrəsində “Kazandan məktub” adlı məqalədə (1, 
1908, №10) yazır: “Bir gün mollalar ağsaqqallara dedilər ki, teatr köhnədir, buna görə gərək teatrı 
bağlayaq. Yığılıb bir “Ptisiya” düzəldib cənab qubernatorun qulluğuna göndərdilər. Qubernator da 
baxmadı.  Sonra  cümə  günü  cəmi  məscidlərdə  duadan  sonra  bir  para  mollalara  dedilər  və  hamısı 

116 
 
bunu  ərz  etdilər  ki,  teatra  gedən  cəhənnəmə  gedən  kimidir,  ay  müsəlman  qardaşlar,  sizin  ki,  ar-
vadlarınız,  qızlarınız  teatra  gedirlər  və  orada  kişilərlə  görüşürlər,  fahişəxanaya  gedən  kimidirlər. 
Müsəlman bəndəsi oraya getməməlidir.  
Yaxud teatr haqqında iki hacının söhbətinə diqqət yetirək: “Molla Nəsrəddin” jurnalı yazırdı: 
“Bir  teatr  cəmiyyəti  məndən  xahiş  etdi  ki,  bir  əba  tapım.  İrəlilərdə  mən  teatr  üçün  bir  para  libas 
tapıb verərdim ki, teatr məclisində geysinlər. Bu dəfə də əbamı vurdum qoltuğuma ki, aparım teatra. 
Qədim dostum  molla Həmdulla Miyanəli mənə  rast  gəldi və  əbanın  əhvalatını soruşdu və mən də 
cavab verdim. Gördüm dostumun rəngi bozardı və bir qədər mənim üzümə baxıb dərin bir ah çəkdi, 
sonra yapışdı əbadan və başladı dartmağa.  
Dedim  –  axı,  yekə  kişisən,  sözünü  de  görüm  nə  istəyirsən?  Molla  əbanı  boşladı  və  üzünü 
məndən çöndərdi ki, getsin və gedə-gedə məndən soruşdu: qiyamətdə nə cavab verəcəksən? Dedim 
kimə?  Dedi:  -  Allaha,  dedim  –  nədən  ötrü?  Dostum  bir  az  uzaqlaşıb  …  əlindəki  ağacı  göyə 
qovzuyub başladı: ay məlun sizin kimi laməzhəblər şəriətin belini sındırdılar”.  
Xülasə,  əbamı  apardım  teatr  məclisinə,  həmin  gecə  teatr  məclisində  əbamı  geyib  oynadılar. 
Mən də baxırdım. Sabah oldu, gördüm ki, gözlərim bərk ağrayır. İndi bu saat elə bir şiddətlə ağrayır 
ki,  gözlərimi  aça  bilmirəm.  İndi  bu  sözləri  yazmaqdan  qəsdim  teatr  məclislərinə  libas  verən 
qardaşlarımı  xəbərdar  eləməkdir  ki,  bu  işlərin  nəticəsi  söz  yox  ki,  axırda  məlum  olacaqdır.  Hələ 
bəzi biar adamlar teatrlara övrətlərinin də libaslarını aparırlar.  
“Molla  Nəsrəddin”  jurnalı  şəkillərdən  çox  məharətlə  istifadə  edərək  xalqı  başa  salırdı  ki, 
teatrlara gedin,  bədii zövqünüzü inkişaf  etdirin, boş vaxtlarınızı şən, gümrah və  əyləncəli  yerlərdə 
keçirin. Jurnalın 1909-cu il №11, 13; 1910-cu il №2, 3, 16 – saylarında belə şəkillərə tez-tez təsadüf 
olunur. Jurnalda verilmiş bir şəklə diqqət yetirək: Qramafon çalınır, müsəlman ziyalıları qulaq asır, 
avam camaat isə bu səsi eşidən kimi qaçırlar. Onları tutub zorla saxlamaq istəyirlər, lakin mümkün 
olmur. Şəklin altında isə avam camaatın dili ilə deyilən bu sözlər yazılmışdır: “Yox, yox haramdır, 
ona qulaq asmaq: - oradan cin səsi gəlir” (1, 1909, №11).  
Və  yaxud başqa bir şəkildə  belə  bir hadisə  təsvir edilir:  cəmiyyəti xeyriyyənin  üzvləri avam 
camaata  teatr  bileti  satmaq  təklif  edirlər,  hacılar  bileti  almaq  istəməyərək  qaçırlar.  Cəmiyyəti 
xeyriyyənin üzvləri də onların ardınca qaçır, onlardan birini güclə tutub yerə yıxırlar və bileti onun 
ağzına soxurlar.  
Şəklin altında isə bu sözlər yazılmışdır – Tiflisdə şeytan bazarda cəmiyyəti xeyriyyə üzvləri 
müsəlmanlara teatr bileti satırlar.  
“Molla Nəsrəddin” jurnalının hər bir tək yalançı, riyakar mollaları, axundları felyetonlarında 
gülünc  hədəfinə  qoymaqla  hücumlara  məruz  qalmamışlar,  həm  də  teatr  səhnələri  yaratmaqla  da 
təqiblərə, tənqidlərə, təhqirlərə, hücumlara, hədələrə və sairə məruz qalmışlar. Ancaq bütün bunlara 
rəğmən  mollanəsrəddinçilər  yollarından  dönməmiş,  öz  amal  və  ideyalarına  sona  qədər  sadiq 
olmuşlar. Belə dönələrlə hücumlara məruz qalanlardan biri də Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. 
Ə.Qəmküsar  “milli  azadlıq  yolunda  nəinki  qələmi,  eyni  zamanda  bütün  maddi  və  mənəvi 
varlığı ilə mücadilə etmiş, millətini, xalqını azad görmək həsrəti ilə yaşamışdır” (3, səh.26).  
Azərbaycan  SSR  Xalq  artisti  mərhum  Mustafa  Mərdanov  “Əlli  il  Azərbaycan  səhnəsində” 
adlı  kitabında  İrəvanda  Ə.Qəmküsarın  başına  gələn  bir  faciəvi  hadisəni  belə  xatırlayır:  “Birinci 
“Dəmirçi  Gavə”  tamaşasını  göstərdik.  İkinci  tamaşamız  “Ölülər”  oldu…  Onu  da  deyim  ki, 
tamaşaçılar bir yana qalsın, biz aktyorlar da Mirzə Əliqulunun roluna valeh olmuşduq (Ə.Qəmküsar 
Şeyx Nəsrullah rolunu ifa etmişdir – K.C.). “Ölülər” tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mirzə 
Əliqulunu üç dəfə səhnəyə çağırdılar. Bütün salondakılar onu səmimi alqışladılar. 
…Lakin  bu  sevinc  çox  davam  etmədi.  Ertəsi  günü  saat  on  idi.  Mehmanxana  xidmətçisi 
tələsik içəri girib məni oyatdı: 
“Durun, cənab Mərdanov, yoldaşınızı öldürdülər!” 
Mən  tələsik  geyinib  aşağı  düşdüm.  Mirzə  Əliqulunu  başı-gözü  qan  içində  mehmanxana 
qabağında uzatmışdılar.  
Əhvalat  belə  olmuşdu:  Mirzə  Əliqulu  adəti  üzrə  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalı  üçün  material 
toplamaq məqsədi ilə hacıların, kərbəlayıların, seyidlərin, dərvişlərin bol yeri olan İrəvan bazarına 
gedibmiş.  İrəvan  mömünləri,  “din  mücahidləri”  dünənki  “biabırçı”  tamaşadan  xəbər  tutub,  onun 

117 
 
əsas  iştirakçısı  olan  Mirzə  Əliqulunu  gördükdə:  “Bu  kafir  oğludur  bizim  dinimizə  gülüb, 
şeyxlərimizi biabır edən, budur babı oğlu, babı!” - deyərək şairi döyüblər. Mirzə Əliqulunu Tiflisə 
göndərməli olduq” (4, səh.32). 
 
Mollanəsrəddinçi  maarifçilər  Azərbaycanda  milli  teatrların  həm  açılması,  həm  də  teatrın 
təbliğ  edilməsi  sahəsində  böyük  zəhmət  sərf  edərək  xalqın  maariflənməsi  naminə  məh-
rumiyyətlərdən belə qorxmamışlar.  Mollanəsrəddinçilərin teatr haqqında olan fikirləri və  görüşləri 
bizə  belə  bir  fikir  söyləməyə  əsas  verir  ki,  onlar  öz  dövrünün  qabaqcıl  maarif  xadimi  kimi xalqın 
tərəqqisini yüksəltmək uğrunda yorulmadan, usanmadan ciddi mübarizə aparmışlar.