Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

ƏDƏBİYYAT 
 
1. Abbasov A.N. Məktəbliləri ailə həyatına hazırlamağın nəzəriyyəsi və təcrübəsi: Ped. elm. dok. 
... dis. Bakı, 1995, 305 s. 
2. Abbasov A.N. Milli əxlaq və ailə etikası. Bakı, Mütərcim, 2008, 226 s.  
3. Ailənin intim dünyası. Bakı: Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası Baş redaksiyası, 1990, 144 s.  
4.  Əliyeva  L.A.  Tələbələrin  ailə  həyatına  hazırlanmasının  psixoloji  xüsusiyyətləri.  Bakı, 
Mütərcim, 2004, 30 s.  
5. Гозман Л.Ю. , Шлягина Е.И. Психологические проблемы семьи \\ Вопросы психологии, 
1985, № 2, с. 186-190 

136 
 
ABSTRACT 
K. Ahmadova 
Factors affecting the development of the psychological environment  
for young families  
 
 
The  article  deals  with  factors  affecting  the  development  of  the  psychological  environment 
for  young  families.  It  is  considered  that,  with  the  birth  of  the  first  child  in  a  family  environment 
remarkable changes occur. Besides social, economical and other spheres, this change can also cause 
psychological change. The first psychological change begins with the sense of motherhood. Some 
scientists  denote  that  the  sense  of  mother  hood  begins  from  very  early  period  and  it  carries 
instinctive character. 
 
According  to  observation  and  conversation  with  young  families  it  is  possible  to  say  that 
modern time has specific problems relevant to families. 
It  is  concluded  that,  family  relations  and  communication  in  young  families  aren’t  fully 
developed. So Both newly-wed families and their parents must try to get along in a better way. 
 
 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
К.Ахмедова 
Факторы, влияющие на формирование психологической среды  
в  молодых семьях 
 
 
В  статье  рассматриваются  факторы,  влияющие  на  формирование  психологической 
среды  в    молодых  семьях,  о  глобальных  изменениях  в  семье  с  появлением  ребёнка.  Эти 
изменения,  наряду  с  социальными,  экономическими  и  другими  переменами  в  различных 
сферах способствуют изменениям в психологической  
сфере. 
 
Некоторые  ученые считают, что появление материнского чувства начинается еще до 
становления матерью, и это носит инстинктивный характер. 
 
Беседа с молодыми семьями, а также, наблюдения, дают основание сделать вывод, что 
семья имеет присуще себе проблемы, созданные современным временем. 
 
В  заключении  автор  приходит  к  выводу,  что  в  межсемейных  отномениях 
коммуникативное общение в полной форме еще не сформировался.  Значит для нормального 
функционирования  семьи,  млодые  семьи  и  их  родители  должны  прикладывать  большие 
усилия. 
 
 
 
 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim  etdi:  Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, 
professor E.Maqsudov 
 
 
 
 
 

137 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
AFƏT KAMALOVA  
AMEA  Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu  
UOT: 37 
AİLƏNİN  ÇOXFUNKSİONALLIĞININ PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 Açar sözlər: ailə, şəxsiyyət, ailə münasibətləri, ünsiyyət, cins-rol diferensiasiyası, ailə funksiyaları 
Key  words:  family,  family  relationships,  communication,  gender  role  differentiation,  family 
functions. 
  Ключевые  слова:  семья,  семейные  отношения,  общение,  полоролевая  дифференциация, 
семейные функции.  
Ailənin  funksional  strukturunun  təhlilinə  keçməzdən  əvvəl,  bəzi  məqamlara  aydınlıq 
gətirməyi  məqsədəuyğun  hesab  edirik.  Əvvəla,  məlumdur  ki,  sosial  psixoloji  yanaşma 
mövqeyindən  ailə  kiçik  qrupdur  və  o  digər  kiçik  qruplardan  fərqli  cəhətlərə  malikdir. 
(Y.Alyoşina, L.Y.Qozman və b.). Belə ki, bu, verilmiş normalar əsasında yaranan qrupdur. Hər 
kəsə bəllidir ki, hər bir mədəniyyətdə ailənin necə olması, hansı yaşda və onun necə qurulması, 
ər-arvad,  uşaqlar,  valideynlər  arasında  hansı  münasibətlərin  olması,  ailədə  vəzifələrin  necə 
bölünməsi  və  s.  ilə  bağlı  ciddi  təsəvvürlər  mövcuddur.  Həmçinin  də  ailə  qapalı  qrup dur.  Bəzi 
müəlliflərin qeyd etdiyi kimi, bu qrupa yeni üzvlərin daxil olması və ondan çıxması son dərəcə 
məhdud  və  ciddi  şəkildə  reqlamentləşdirilir.  Uşağın  dünyaya  gəlməsi  ailənin  genişlənməsinin 
təbii  yoludur  və  bu  ailə  üzvləri  arasında  qarşılıqlı  münasibətlərin  yenidən  qurulmasına  gətirib 
çıxarmaqla həm uşaq, həm də bütövlükdə ailə üçün ciddi sınaqdır (V.Q.Myaqer, T.M.Mişina).                                                                                          
Elmi ədəbiyyatda ailənin xüsusi  çoxfunksiyalılığı da onun digər kiçik qruplardan fərqi kimi 
göstərilir.  Bununla  əlaqədar  prof.  Ə.Əlizadə  yazır:  “Özünün  müvafiq  funksiyaları  ilə  ailə  kiçik 
qrupların  digər  növlərindən  köklü  surətdə  fərqlənir”  (1,  s.111).  Kiçik    qrup  kimi  ailənin 
çoxfunksiyalılığının  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  həmin  funksiyalardan  heç  biri  əsas,  aparıcı 
hesab  oluna  bilməz.  Bundan  başqa  ailə  həyatının  çoxsaylı  aspektləri  heç  də  həmişə  biri  digərini 
tamamlamır, hətta onlar çox vaxt bir-birinə zidd olur. Çoxfunksiyalılıq ailə rollarının çoxluğuna və 
əksər hallarda konfliktli xarakter kəsb etməsinə gətirib çıxarır (N.N.Obozov, A.J.Obozova). 
İlk növbədə bir sistem olmaq etibarı ilə ailənin alt strukturlarını ayırırlar. Bu, ailə sisteminin 
daxilində  müəyyən  funksiyaları  yerinə  yetirən  və  həm  özlərini,  həm  də  bütövlükdə  ailə  sistemini 
mühafizə etmək məqsədi daşıyan bir ittifaqdır.  
Hər  bir  ailə  sistemi  birgə  mövcud  olan  bir  neçə  alt  sistemə  və  ya  struktura  malik  olur:  ər-
arvad,  valideynlər-uşaqlar,  qardaş-bacılar  və  s.  Alt  strukturlar  bu  və  ya  digər  nəslə  mənsubluğa, 
cinsə,  maraq  və  funksiyalara  görə  əmələ  gələ  bilər.  Ailənin  hər  bir  üzvü  eyni  vaxtda  bir  neçə  alt 
struktura daxil ola bilər. Hər bir alt sistemdə (strukturda) o, müxtəlif rolları ifadə edəcək və müxtəlif 
qarşılıqlı  təsirdə  olacaqdır.  Deməli,  ailə  alt  sistemləri  (strukturları)  ailə  rollarının  məcmusudur. 
Lakin  ailə  funksiyalarını  kim  və  necə  yerinə  yetirir,  bunu  ailədə  mövcud  olan  qaydalar  müəyyən 
edir. Bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, ailə rolları da müəyyən strukturaya malikdir. Belə ki, 
ailə rollarının strukturu ailə üzvlərinə biri digəri ilə münasibətə daxil olarkən bunu nə vaxt, hansı 
ardıcıllıqla  etməli  olması  ilə  bağlı  göstəriş  verir.  Normal  ailələrdə  ailə  rollarının  strukturu  tam, 
dinamik  və  alternativlidir.  Ailə  üzvlərinin  tələbatları  ödənilmədiyi  təqdirdə  mövcud  struktur 
çərçivəsində  onlar  ailə  rollarının  yerinə  yetirilməsinin  alternativ  variantlarının  axtarılmasına 
təşəbbüs göstərirlər. Bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, ailənin rol strukturu ailə funksiyalarının 
icra edilməsini və onun bütün üzvlərinin tələbatlarının ödənilməsini təmin edir. Ona görə də ailənin 
rol strukturu üzərində bir qədər ətraflı dayanmağı məqsədəuyğun hesab edirik.  
Rol  dedikdə, müəyyən sosial statusa və şəxsiyyətlərarası  münasibətlərdə  müəyyən mövqeyə 
malik insandan gözlənilən “təqdir olunan davranış modeli” başa düşülür.  
Q.M.Andreyeva  konkret  olaraq  ailə  kimi  qruplarda  status  və  mövqe  ilə  rol  arasındakı 
qarşılıqlı münasibəti aşağıdakı kimi aydınlaşdırır. O, göstərir ki, “ailənin hər bir üzvü üçün ailədə 
müxtəlif  status  xarakteristikası  vardır:  ananın,  atanın,  böyük  qızın,  kiçik  oğulun  və  s.  mövqeyi 
(statusu)  vardır.  Əgər  hər  bir  mövqe  üçün  qrup  tərəfindən  “tapşırılmış”  funksiyalar  dəstini  təsvir 

138 
 
etsək, onda ananın, atanın, böyük qızın, kiçik oğulun və s. rol xarakteristikalarını alarıq” (2, s.188). 
Ailənin  rol  strukturunun  tədqiqinə  yönəlmiş  araşdırmalardan  belə  bir  qənaət  hasil  olur  ki,  ailənin 
effektli  fəaliyyəti  üçün  onun  rol  strukturu  aşağıdakı  tələblərə  cavab  verməlidir:  1)  ailə  sistemini 
əmələ gətirən rollar məcmusunun həm  ailənin  hər bir ayrıca üzvünün, həm  də bütövlükdə ailənin 
yerinə  yetirdiyi  rollara  münasibətdə  ziddiyyətsiz  olması;  2)  rolların  icrası  bütün  ailə  üzvlərinin 
tələbatlarını  ödəməlidir;  3)  qəbul  edilmiş  rol  şəxsiyyətin  imkanlarına  uyğun  gəlməli  “rol 
yüklənməsi” hadisəsi olmamalıdır.  
Heç  şübhəsiz  ki,  bu  tələblərdən  hər  hansı  birinin  qismən  və  ya  tamamilə  ödənilməməsi  və  ya 
onlara  əhəmiyyət  verilməməsi  ailədaxili  münasibətlərdə  müxtəlif  tipli  gərginliklər,  narazılıqlar 
yaradacaq ki, bunlar da sonda ailənin dağılmasına gətirib çıxaracaqdır. Bir çox tədqiqatçıların (Bouen, 
Adler,  Dreykurs,  Toumen  və  b.)  fikrincə,  tərəfdaşlar  arasında  qarşılıqlı  təsir  üsulları  onların  ailədə 
doğulması ardıcıllığı ilə bağlı ola bilər. Əgər uşaqların doğulma sırasının diktə etdiyi şəxsi xüsusiyyətlər 
nəzərə alınarsa, onda ərlə-arvadın problemləri çox vaxt müxtəlif mövqelərdə fəaliyyət problemləri ilə 
şərtlənmiş ola bilər. Bu faktı təsdiq etmək üçün elmi ədəbiyyatda belə bir nümunə də göstərirlər. Kiçik 
qardaşı olan böyük qızla, böyük bacıya malik kiçik qardaşla ailə qurarlarsa, özlərini tam rahat hiss edə 
bilərlər.  Çünki  onlar  qarşılıqlı  olaraq  bir-birini  tamamlayır.  Böyük  qız  kiçik  qardaşın  qayğısına  necə 
qalmağı bilir, kiçik qardaş isə böyük bacının qayğısını qəbul etməyə tam hazır olur. Çox ehtimal ki, bu 
ailə: qadın-hiperfunksional, kişi-hipofunksional tipi üzrə qurulucaqdır. Əks cinsdən olan böyük bacı və 
qardaşa malik olan kiçik uşaqlar arasında qurulacaq ailə isə böyük ehtimalla iki hipofunksionalın ittifaqı 
kimi görünəcəkdir.  
Ailədə həyəcanın az olduğu dövrlərdə bu nikah tam stabil görünə bilər. Stress situasiyalarında isə 
müəyyən qərar qəbul etməklə bağlı ərlə-arvadı fəaliyyətsizlik gözləyir. Kiçik qardaş adət edibdir ki, böyük 
bacı ona qayğı göstərsin və deməli öz arvadından təşəbbüskarlıq gözləyir. Qadın isə böyük qardaşa malik 
bacı olduğu üçün o da adət edibdir ki, böyük qardaş onun qayğısına qalsın və deməli, ərindən gözləyir ki, 
bütün  problemləri  həll  etsin.  Nəticədə  isə  hər  ikisi  öz  tərəfdaşından  təşəbbüs  gözləyərək  ümidlə  biri 
digərinə baxır.  
İki əks cinsdən olan kiçik bacı və qardaşa malik böyük uşaqlar arasında olan nikah isə başqa 
qəbildən  olan  çətinliklər  gözləyir.  Bunlar  kiçiklərə  qayğı  göstərən,  başqaları  üçün  məsuliyyət 
daşıyan  iki  hiperfunksionallardır.  Nəticədə  bunlardan  hər  birinin  yaranmış  situasiyadan  çıxmaqla 
bağlı  öz  nöqteyi-nəzəri  ola  bilir.  Bu  isə  hakimiyyət  uğrunda  mübarizəyə  gətirib  çıxara  bilər  (3, 
s.249). 
Heç şübhəsiz ki, burada birinci halda tələbatların tamamlanması mexanizm fəaliyyət göstərir. 
Yəni birinin qayğı  göstərməyə, digərinin isə qayğı  göstərilməyə tələbatı olduğu üçün hər iki tərəf 
bundan məmnun qalır. İkinci halda isə bu belə deyil.  
Ailəni  funksional  baxımdan  tədqiq  edən  tədqiqatçılar  (Y.E.Alyoşina,  R.R.Kalinina  və  b.) 
ailədə  ər-arvad  rollarının  bölüşdürülməsi  və  onların  reallaşdırılmasına  çoxsaylı  ailə  proseslərinin 
determinantı kimi  baxırlar. Hətta Y.E.Alyeşina ailədə rolların paylanması və onlara ər və arvadın 
münasibətini  hesaba  alan  kompleks  göstərici  kimi  cins-rol  diferensiasiyası  anlayışını  təklif  edir. 
Onun fikrincə cins-rol diferensiasiyası üç formada olur: ənənəvi, qeyri-ənənəvi və bərabərhüquqlu. 
Bəzi  tədqiqatçılar  (K.Kirkpatrik)  həmin  formaların  nisbətən  geniş  planda  təsvirini  verir  və 
bərabərhüquqlu formanı, əməkdaşlıq forması kimi nəzərdən keçirilir.  
Ənənəvi rollara K.Kirkpatrik aşağıdakıları aid edir: qadın üçün bu – uşaqların doğulması və 
tərbiyəsi, ailəyə xidmət, öz maraqlarını kişiyə tabe etmək, asılılıq, dözümlülük və s., kişi üçün – öz 
uşaqlarının anasına sədaqət, ailənin müdafiəsi və iqtisadi təhlükəsizliyi, ailə hakimiyyətini saxlama 
və nəzarət, əsas qərarlar qəbul etmək və s. Əməkdaşlıq rollarında isə qadın və kişi eyni funksiyalara 
malik  olur.  Qeyri-ənənəvi  rollar  az  yayılmış  forma  hesab  olunur  və  burada  qadın  və  kişi  rollarını 
dəyişir.  
Göründüyü  kimi  funksional  struktur  aspektində  ailənin  təhlili  bir  tərəfdən  ailədə  rolların 
sosial  baxımdan  bölüşdürülməsi,  digər  tərəfdən  isə  onun  kiçik  qrup  kimi  nəzərdən  keçirilməsini 
tələb  edir.  Təsadüfi  deyildir  ki,  ailənin  funksiyaları  dedikdə  məhz  onun  mahiyyətini,  sosial 
statusunu və sosial rollarını ifadə edən fəaliyyət istiqamətləri nəzərdə tutulur.  
Heç şübhəsiz ki, ailənin sosial mahiyyəti və təzahürü onun funksiyalarında öz əksini tapır. Bu 
cəhəti nəzərə alaraq bəzi müəlliflər ictimai hadisə kimi ailənin icra etdiyi funksiyaların iki qrupunu 
ayırırlar: sosial və psixoloji funksiyalar (R.R.Kalinina və b.). 
Sosial  funksiyalar  dedikdə,  ailənin  üzərinə  cəmiyyət  tərəfindən  qoyulmuş  funksiyalar  başa 
düşülür.  Yəni  bir  sosial  institut  olaraq  ailə  cəmiyyətə  nə  üçün  lazımdır,  başqa  sözlə,  cəmiyyət 

139 
 
ailədən nə gözləyir. İkinci halda, yəni psixoloji funksiyalar dedikdə isə ailə üzvlərinin onları necə 
başa  düşməsi  nəzərdə  tutulur.  Daha  doğrusu,  burada  söhbət  ondan  gedir  ki,  insanlar  nə  üçün  ailə 
qururlar,  onların  ailədən  gözləmələri  nədir,  onların  qarşılıqlı  münasibətləri  hansı  fərdi-psixoloji 
tələbatların  ödənilməsinə  yönəlmişdir.  Hər  iki  qrupdan  olan  funksiyaları  ayrı-ayrılıqda  təhlil 
etməzdən  əvvəl  iki  mühüm  məqama  diqqət  yetirək.  Əvvəla,  ailə  funksiyaları  şəxsiyyətlərarası 
münasibətlər  vasitəsi  ilə  həyata  keçirildiyindən  bəzi  tədqiqatçılar  onları  funksiya  kimi  deyil, 
müxtəlif növlü ailə münasibətləri kimi nəzərdən keçirirlər. 
İkincisi  isə  müxtəlif  müəlliflər  tərəfindən  ailənin  çox  vaxt  biri  digərindən  fərqli  təsnifat 
sxemləri  irəli  sürülür  ki,  bu  da  həmin  funksiyalarla  bağlı  ümumiləşdirmə  aparmağı  xeyli 
çətinləşdirir.  
Lakin  bütün  hallarda,  heç  şübhəsiz  ki,  ailənin  funksiyalarının  başa  düşülməsi  onun 
vəzifələrinin dərk edilməsində və ailə ittifaqında tərəflərin nə qədər müvəffəqiyyətli həyata nail ola 
biləcəklərinin  qiymətləndirilməsində  çox  mühümdür.  Bu  həmçinin  də  həmin  funksiyalar  təhrif 
olunduqda  və  ya  ödənilmədikdə  bizi  ailə  konfliktlərinin  səbəblərinin  başa  düşülməsinə  gətirib 
çıxarır.  Həm  də  ailənin  gender  aspektində  təzahür  edən  mühüm  fərqli  məqamları  da  ailə 
funksiyalarında daha çox özünü büruzə verir. Başqa bir mühüm cəhət isə ondan ibarətdir ki, ailədə 
meydana  gələn  bir  çox  konfliktlər  də  məhz  ailə  funksiyalarından  qaynaqlanır,  yəni  ailə   
funksiyalarının  düzgün  yerinə  yetirilməməsi  ailə  üzvlərinin  müəyyən  tələbatlarının  lazımi 
səviyyədə  ödənilməməsinə  və  bu  isə,  fikir  ayrılıqlarına,  konfliktlərə  gətirib  çıxarır. 
Respublikamızda müasir ailələrdə müşahidə olunan meyllər də ailə funksiyalarının başa düşülməsi 
və onun həyata keçirilməsində əks olunur. 
Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  respublikamızda  ailə  münasibətlərinin  görkəmli  tədqiqatçıları 
Ə.Əlizadə və A.A.Abbasov ailədə ərlə arvad arasındakı konfliktlərin səbəb və motivlərini araşdırarkən 
məhz ailə funksiyalarının yerinə yetirilməsi məsələsinə diqqət yetirmişlər və bunu əsas götürərək ailə 
konfliktlərinin  motivlərini  müəyyən  etmişlər  (1,  s.  144).  Yəni  ailədaxili  münasibətlərin  ailənin 
funksional strukturu baxımdan təhlili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Ailənin sosial  funksiyaları,  yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi cəmiyyətin ailədən gözləntiləri ilə 
bağlıdır və buna görə də həmin funksiyalar qrupuna ailənin reproduktiv və tərbiyə funksiyalarını aid 
edirlər.  Cəmiyyətin  bioloji  cəhətdən  kəsilməzliyinin  mühafizə  edilməsini  təmin  edən  bir  funksiya 
olmaqla,  o,  cəmiyyətdə  hər  bir  üzvün  öz  əvəzinə  malik  olmasını  təmin  edir.  Əsasən  uşaqların 
dünyaya  gəlməsini  özündə  ehtiva  edən  bu  funksiya,  əlavə  olaraq  böyüklərin  üzərinə  uşaqların 
düzgün  və  sağlam  böyüməsi  ilə  bağlı  nikah  və  ailənin  strukturunu  tənzimləyən  qaydalara  riayət 
olunması  vəzifəsini  qoyur.  Bu,  həm  uşaqların,  həm  də  cəmiyyətin  inkişafı  üçün  zəruridir.  Bu 
mənada valideynlərin həyat planları ( neçə uşaq istəmələri, ailə şəraiti, iş və s.) diqqəti cəlb edir.  
Son illərdə  dünyanın  hər  yerində  olduğu  kimi, ölkəmizdə  də  azuşaqlı ailələrin  sayı  artır. 
Azərbaycan  ailəsində  uşağın  önəmli  yer  tutduğunu  nəzərə  alsaq,  bunun  etnik  xüsusiyyətlərə, 
normalara  uyğun  gəlmədiyi  aydın  olur.  Bu  diqqətdən  kənarda  qala  bilməz.  Çünki  Azərbaycan 
ailəsində  uşaqlar  ailənin  effektiv  mərkəzidir.  Prof.  Ə.Əlizadənin  tədqiqatlarında  bu  məsələ 
prioritet istiqamətlərdəndir. O, qeyd edir ki, Azərbaycan ailəsi uşağa bağlıdır. Uşaq hər bir ata -
ana  qəlbinin  kövrək  hisslərini  ifadə  edir.  Təkuşaqlı  ailələrdə  isə  uşağın  ünsiyyət  tələbatı  az 
təmin  olunur,  çox  vaxt  təmin  olunmur.  Belə  ki,  ailədə  bacı  və  qardaşın  olmaması  uşaq  üçün 
psixoloji  amilə  çevrilir.  Heç  şübhəsiz  ki,  burada  başqa  məqamlar  da  vardır.  Yuxarıda  qeyd 
etdiyimiz kimi, ailədə qardaş və bacıların olması onların gələcəkdə hiperfunksionallığı üçün də 
mühümdür.  
Əgər ailənin reproduktiv funksiyası cəmiyyətin bioloji kəsilməzliyini təmin edirsə, onun tərbiyə 
funksiyası  mədəni  kəsilməzliyini  mühafizə  edir,  qoruyur.  Bu  funksiya,  mədəniyyətin  bir  nəsildən 
digərinə  keçirilməsində  əsas  rol  oynamaqla,  müvafiq  cəmiyyətin  üzvü  olan  uşaqların  rəftar  və 
davranışını təmin edir. Daha   uşaqların ilkin sosiallaşma prosesini həyata keçirən bu funksiya xüsusi 
əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, ailədə uşaqların dünyagörüşü ilə bağlı yönümlərin əsaslarına alışmasında, 
əxlaq normalarını dərk etməsi və mənimsəməsində, ilk davranış nümunələri və vərdişləri qazanmasında 
bu  funksiyanın  yerinə  yetirilməsinin  oynadığı  rolu  heç  nə  ilə  əvəz  etmək  mümkün  deyil.  Bəzi 
tədqiqatçılar  (V.N.Drujinin)  hesab  edirlər  ki,  yalnız  uşaqların  sosiallaşması  ailənin  spesifik 
funksiyasıdır, başqa funksiyalar isə zaman-zaman dəyişir. 
Ailənin  sosial  funksiyaları  ilə  bağlı  tədqiqatçılar  arasında  fikir  ayrılığı  olmasa  da,  psixoloji 
funksiyaların  müəyyən  edilməsi  ilə  əlaqədar  rəylərdə  xeyli  müxtəliflik  vardır.  Bununla  əlaqədar 
olaraq rus psixoloqu R.R.Kalinina haqlı olaraq qeyd edir ki, psixoloji funksiyaları təsvir edərkən hər 

140 
 
kəs özü bildiyi kimi çıxış edir. Hətta, çox vaxt psixoloji funksiyaları spesifik funksiyalar sinfi kimi 
ayırmırlar. Azərbaycan psixologiyasında da ailənin funksiyaları sosial və psixoloji funksiyalar kimi 
nəzərdən keçirilmir və onlar sadəcə ailənin funksiyaları kimi araşdırılır. 
Əlbəttə,  bu  o  qədər  də  önəmli  məsələ  deyil,  çünki  ailənin  bütün  funksiyaları  biri  digəri  ilə 
qarşılıqlı  əlaqədədir  və  onlar  birlikdə  ailənin  bir  sistem  kimi  fəaliyyət  göstərməsi  üçün  mühüm 
əhəmiyyətə malikdir. Lakin ailəyə psixoloji yardım göstərmək məqsədi ilə hansısa yol və vasitələrdən 
istifadə  etməyin  mümkünlüyünü  dəqiqləşdirərkən  qeyd  olunan  funksiyaların  ayrılması  mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  edir.  Məhz  bu  cəhəti  nəzərə  alaraq  biz  də  bir  qrup  funksiyaları  ailənin  psixoloji 
funksiyaları adı altında ayrıca nəzərdən keçirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. 
Cəmiyyətin ailədən sosial gözləntiləri ilə bağlı olan sosial funksiyalardan fərqli olaraq, ailənin 
psixoloji funksiyaları daha çox insanlar nə üçün ailə qururlar, onların qarşılıqlı münasibətləri hansı 
fərdi  psixoloji  tələbatlarının  ödənilməsinə  yönəldilmişdir  və  s.  kimi  suallarla  şərtlənmiş  olur.  Bir 
çox  hallarda  bu  sualların  cavabları  ilə  bağlı  ailə  quran  tərəflərdə  mövcud  gözləntilər  üst-üstə 
düşmədiyindən  ailədə  psixoloji  uyuşmazlıq  yaranır  ki,  bu  da  ailədaxili  münasibətlərdə  gərginliyə 
səbəb olmaqla çox vaxt nikahın pozulmasına gətirib çıxarır. 
Ailənin  psixoloji  funksiyalarını  nəzərdən  keçirərkən  biz  R.R.Kalininanın  mövqeyindən 
çıxış  edirik.  O,  ailənin  funksiyaları  ilə  bağlı  müxtəlif  yanaşmaları  təhlil  edərək  belə  qənaətə 
gəlir  ki,  bütün  bu  funksiyalar  aşağıdakı  funksiyalarda  birləşdirilə  bilər:  kooperasiya,  intimlik, 
rekreasiya,  özünüaktullaşdırma  funksiyaları.  Kooperasiya  funksiyasını  adətən,  ailə  üzvlərinin 
əməkdaşlığı və biri digərinə qarşılıqlı köməyi kimi nəzərdən keçirirlər. Yəni ailənin həyatında 
hər  bir  üzvünün  rast  gəldiyi  problemlərin  həll  edilməsində,  gördüyü  işlərdə  biri  digəri  ilə 
əməkdaşlıq  etməsi  və  qarşılıqlı  kömək  göstərməsini  təmin  edən  bu  funksiya  ailənin  həyatında 
çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Heç şübhəsiz ki, bu funksiyanın həyata keçirilməsi üçün ailə 
üzvlərinin  biri  digərinin  problemləri,  gör–düyü  işlər  haqqında  xəbərdar  olmasını  eləcə  də  biri 
digərinə iqtisadi cəhətdən yardım göstərməsini tələb edir. 
Psixoloji  funksiyalar  sinfinə  aid  edilən  intimlik  funksiyası  isə  ailə  üzvlərinin  qarşılıqlı 
sevgiyə,  emosional  yaxınlığa  və  bağlılığa,  qarşılıqlı  anlaşmaya  tələbatlarının  ödənilməsi  vasitəsi 
olmaqla,  ailədə  psixoloji  iqlimin  yaradılmasında  önəmli  rola  malikdir.  Heç  şübhəsiz  ki,  insan  iş 
yerində,  başqa  insanlarla  münasibətdə  ola  bilər  ki,  xoşagəlməyən  insanlarla  ünsiyyətdə  narahatlıq 
hiss etsin, gərginlik yaşasın. Ailədə isə o, sevimli, psixoloji cəhətdən ona yaxın olan, ona məhrəm 
olan,  onu  nəzakətlə  dinləyən  insanlarla  ünsiyyətdə  olur.  Bu  isə  onun  başqaları  üçün  əhəmiyyətli, 
lazımlı  olmaq  hissinə  tələbatını  ödəməklə,  onda  özünəinamı  artırır,  yaşamaq  ruhunu  yüksəldir  və 
onu aktiv həyata sövq edir. 
Rekreasiya və ya bərpaedici funksiya da ailənin psixoloji funksiyaları qrupuna aiddir. Bu bir 
növ  ailənin  kənardan  gələn  gərginlikləri  mümkün  qədər  azaltmaqla,  mümkün  qədər  biri  digərinə 
mənəvi  və  psixoloji  dəstək  verməklə  bağlı  funksiyasıdır.  Daha  doğrusu,  ana-ata  və  uşaqların 
ünsiyyəti üçün mənəvi-psixoloji şəraitin  yaradılması, asudə vaxtın səmərəli təşkili və s. məsələlər 
məhz ailənin bərpaedici funksiyasına daxildir. İlk baxışda elə görünür ki, bu funksiya kooperasiya 
funksiyasına  yaxındır.  Əslində  isə  kooperasiya  funksiyasında  ailə  üzvlərinin  biri  digərinə  köməyi 
işgüzar  xarakter  daşıyır.  Bərpaedici  funksiyada  isə  bu  kömək  psixoloji,  psixoterapevtik  xarakterə 
malikdir.  Bu  funksiya  vasitəsi  ilə  ailənin  əsas  tələbatlarından  biri  psixoloji  təhlükəsizliyə, 
müdafiəyə  olan  tələbatı  ödənilir.  Həqiqətən  də  ailə  insan  üçün  sağlamlaşdırıcı  psixoterapevtik 
mühitdir.  Bu  mühitdə  ailədaxili  ünsiyyət  böyük  önəm  kəsb  edir.  İnsan  həyatının  mühüm  hissəsi 
ailədə-həyat  yoldaşı,  uşaqlar  və  qohumlarla  ünsiyyətdə  keçir.  Bu  ünsiyyətin  düzgün  qurulması 
ailənin gələcək imkanlarını və inkişafını şərtləndirir.  
Ailənin hər bir üzvü öz şəxsi potensialını təzahür və inkişaf etdirməsi imkanına malik ol–malı–dır. 
Ailənin hər bir üzvünə belə bir imkanın verilməsi ailənin özünüaktuallaşdırma funksiyası vasitəsi ilə təmin 
olunur.  Yəni  insan  ailədə  bir  şəxsiyyət  kimi  inkişaf  edir  və  formalaşır.  Bəzi  tədqiqatçılar 
(O.M.Zdravomıslova)  özünüaktuallaşdırma  tələbatını  ali  psixi  tələbat  kimi  dəyərləndirirlər. 
O.M.Zdravomıslovanın  fikrincə,  bu  ali  psixi  tələbat  yalnız  ərlə-arvadın  eqaliator  (bərabərhüquqlu) 
ittifaqında ödənilə bilər. 
Göründüyü kimi qeyd olunan funksiyalar bütövlükdə ailənin, eləcə də onun hər bir üzvünün 
mühüm  tələbatlarının  ödənilməsinə  istiqamətlənmişdir.  Əlbəttə,  həmin  tələbatlar  ayrı-ayrılıqda 
ailədən kənarda da ödənilə bilər. Lakin bu təlabatlar kompleks şəkildə və sistematik olaraq yalnız 
ailədaxilində  ödənilməklə,  ailənin  hər  bir  üzvünün  həyatdan  məmnunluq,  həyatsevərlik  hissinin 
yüksəlməsinə səbəb ola bilər. Digər sosial qarşılıqlı münasibətlərdən fərqli olaraq, ailə daha dərin 

141 
 
münasibətlərə və əlaqələrə malikdir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, bu funksiyalardan hansısa 
birinin  prioritet  təşkil  etdiyini  söyləmək  olmaz.  Əksinə,  bütün  funksiyaların  tam  şəkildə  həyata 
keçirilməsi ailədə əlverişli iqlim və emosional məmnunluq yaradır. 
Bəzi tədqiqatçılar (V.J.Zasepin, O.A.Karabanova) ailənin daha mühüm bir funksiyasını da qeyd 
edirlər.  O.A.Karabanova  bu  xüsusda  yazır:  «Ailənin  ən  mühüm  funksiyası  felitsiativ  funksiyadır  – 
insanın  xoşbəxtliyə  tələbatını  ödəmək  funksiyası  (felitsiativ-latın  sözü  felikitas-xoşbəxtlik  deməkdir). 
Ailə  şəxsiyyətin  dünyaya  münasibətinin  affektiv  tonunu  müəyyən  edən  emosional  məmnunluğun 
mühüm  amilidir.  Məhəbbət  və  nikah  çox  mühüm  şəkildə  şəxsiyyətin  xoşbəxtlik  və  həyatdan 
məmnunluq yaşantılarını müəyyən edir. Nikahda olma tənha insanların xoşbəxtliyidir» (4, s.9 -10).  
Yəni,  felitsiativ  funksiya  ailənin  hər  bir  üzvünün  xoşbəxtliyi  üçün  şəraitin  yaradılması 
anlamında ifadə olunur. Hətta V.J.Zasepinanın fikrincə, bu funksiya hansısa dərəcədə bütün digər 
funksiyaları birləşdirir. Lakin, bununla belə müstəqil və əhəmiyyətli funksiyadır.  
Hesab  edirik  ki,  bu  funksiya  olmaqdan  daha  çox  yeni  qurulan  hər  bir  ailənin  yaşam 
məqsədidir, xoşbəxt ailə qurmaq məqsədidir. Xoşbəxtlik isə o qədər də konkret məna kəsb etmir.  
Qeyd  etmişdik  ki,  ailənin  funksiyaları  şəxsiyyətlərarası  münasibətlər  vasitəsi  ilə  həyata 
keçirilir  və  bu  səbəbdən  həmin  funksiyaları  müxtəlif  növlü  ailə  münasibətləri  kimi  də  nəzərdən 
keçirmək olar. Heç  şübhəsiz ki,  münasibətlərdə  baş verən  gərginlik,  bu  və  ya digər dərəcədə ailə 
funksiyalarına da öz təsirini göstərəcəkdir. Yəni ailənin disfunksionallığına gətirib çıxaracaqdır.