Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Abdullayev  N.Ə. Orfoepiya və orfoqrafiya təlimi məsələləri, Bakı, 1985, 90 səh. 
2.
 
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti sözlüyü. Bakı, Elm, 1989, 151 səh. 
3.
 
Azərbaycan müəllimi qəzeti, 14 noyabr, 2015, № 42 
4.
 
Əfəndizadə Ə.R. Orfoqrafiya-orfoepiya-qrammatika lüğəti. Bakı, Azərnəşr, 1989, 151 səh. 
5.
 
Maqsudov E.S. Poetik-praktik Azərbaycan dili, Naxçıvan, Əcəmi, 2015, 304 səh. 
6.
 
Maqsudov  E.S.  Azərbaycan  dilinin  tədrisində  poetik-praktik  nümunələrlə  işin  təşkili 
metodikası, Naxçıvan, Qeyrət, 2014,   98 səh. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
Эльбеи Магсудов 
 
Использование поэтических упражнений в  
укреплении орфоэпических навыков 
 
В  статье  отражены  значение  использования  поэтических  упражнений  на  уроках 
азербайджанского  языка,  их  путь  в  развитии  мышления  учащихся.  Автор  определил 
возможности 
эффективного 
использования 
поэтико-практических 
упражнений в 
организации  работ  по  орфоэпии,  рассмотрел  вопрос  о  работе  над  поэтических  текстах. 
Исследователь  откомментировал  роль  поэтических  упражнений,  порождающих  большой 
интерес  в  процессе  обучения  в  связи  с  языком,  в  его  совершенном  осмыслении  и 
формировании у учащихся орфоэпических навыков. 
 
 
ABSTRACT 
Elbeyi Magsudov 
Using poetic exercises in the consolidation of orthoepic skills 
 
         The  article  reflects  the  importance  of  using  poetic  exercises  and  the  ways  of  their  usage  to 
develop  the  learners’  thinking  in  the  Azerbaijan  language  classes.  It  also  establishes  the 
opportunities and effective ways  of using poetic-practical exercises in the arrangement of the work 
related to orthoepic, focuses on the issues of the arrangement of the work related to the poetic texts. 
The role of using poetic exercises which arouse greater interest in languages in the teaching process 
to make students love our language, to  acquire it perfectly and  also in the formation of orthoepic 
skills is explained. 
 
     НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

53 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 QƏNİRƏ ƏSGƏROVA  
                                                                                Naxçıvan Dövlət Universiteti 
                                                                                [e-mail] 
UOT:81.1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NAĞILLARIN DİLİNDƏ DİALEKT VƏ KÖHNƏLMİŞ SÖZLƏRİN 
ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: arxaizm, dialekt, folklor, nağıl, üslub xüsusiyyətləri   
Key words: archaism, dialects, folklore, fairy-tale style features 
Ключевые слова: архаизм, диалект, фольклор, сказка, стилевые особенности 
  
 
Folklor  örnəkləri  dilin  zənginlik  və  sadəliyini  göstərən  qaynaqlardan  biridir.  Şifahi  ədəbi 
dilimizin  formalaşmasında  folklor  örnəklərinin  rolu  əvəzsizdir.  Azərbaycan  mədəniyyəti  tarixində 
ədəbi  dilin  yaranıb  formalaşması  və  inkişafı  önəmli  proseslərdən  biridir.  “Azərbaycan 
mədəniyyətinin  ağır  hissəsini  təşkil  edən  Azərbaycan  ədəbi  dili  tarixi  ümumtürk  mədəniyyətinin 
regional təzahürüdür” (1, 5).  
Azərbaycan  dili  böyük  türk  dilləri  ailəsinə  daxil  olsa  da,  onun  xalq  ruhunu  yaşadan, 
Azərbaycan  təfəkkürünün  məhsulu  olan,  qədim  zamanlardan  bəri  Azərbaycan  xalqının 
mənəviyyatını  əks  etdirən  özəl  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Belə  ki,  Azərbaycan  ədəbi  dili  tarix  boyu 
müxtəlif  funksional  üslubları  ilə  bir  sıra  normativ  faktlar  qazanaraq  bu  prosesdə  uzun  bir  yol 
keçərək  xeyli  zənginləşmiş  və  türk  dilləri  içərisində  seçilən  dillərdən  biri  kimi  yaşamını  davam 
etdirmişdir.  Bu  dilin  ədəbi  dil  kimi  formalaşıb  inkişaf  etməsində  bədii  üslubun  özünə  xas  rolu 
olmuşdur.  “İstər  tarixən  qədimliyi,  istərsə  də  müasir  mərhələdəki  inkişafı  baxımından  bədii  üslub 
ədəbi dilin digər funksional üslublarından seçilir.  Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin təxminən minillik 
tarixi,  müəyyən  mənada,  bədii  üslubun  inkişaf  tarixi  deməkdir.  Belə  bir  fakt  inkaredilməzdir  ki, 
Azərbaycan    ədəbi  dilinin  XIX  əsrin  ikinci  yarısına  qədərki  tarixi,  əslində,  bədii  üslubun  tarixi 
olmuşdur” (1, 253). Bu üslub Azərbaycan ədəbi dilində aparıcı rolu ilə həmişə öndə getmişdir. Həm 
şifahi, həm də yazılı nümunələrimizdə ədəbi dilin üslub imkanları genişdir. Azərbaycan şifahi ədəbi 
dilinin maraqlı örnəkləri indi də yaranıb çoxalmaqdadır. Bu baxımdan, nağılların da özünəxas üslub 
özəllikləri  vardır.  Onların  dili  bir  çox  cəhətdən  araşdırılmağa  layiqdir.  “Nağıllar,  hekayətlər, 
qaravəllilər  və  lətifələr  azərbaycanlıların  zəngin  və  müxtəlif  şəkilli  el  yaradıcılığı  növlərindən  bir 
qismidir.  El  yaradıcılığının  bu  fantastik  təhkiyəvi  növünün  pərdəsi  altında  Azərbaycan  əməkçi 
elinin  tarixi  keçmişi,  ictimai  əlaqələri,  əməl  və  arzuları  ilə  etiqadları,  inanışları  canlanan  kimidir” 
(2, 7). 
Qədim yunan şair və filosofu K.Horatsi sözü “böyük hökmdar” adlandırmışdır. Dilimizdəki 
sözlərin  işlənmə  məqamlarını,  üslub  keyfiyyətlərini  araşdırdıqca,  bir  daha  təsdiq  olunur  ki,  söz, 
doğrudan  da  böyük  qüvvətə  malikdir.  Nağıllarının  dilində  işlənmə  tezliyini  itirərək  müxtəlif 
dialektlərdə yaşayan köhnəlmiş sözlər diqqəti çəkən dil faktlarındandır. 
Bir padşahın da göz işlədikcə üzüm bağları var idi. Elə olur ki, bir il qış bərk gəlir. Şahın 
qoyun  sürüsünün  otu,  yemi  qurtarır.  Nökər-naib  gəlib  şaha  xəbər  çatdırırlar...  Yazda  şah,  vəzir-
vəkil  də  gəlib  baxır  ki,  qoyun  sürüsü  qışı  çıxıb  (5,  55).  Yazda  bağda  o  xətəm  üzüm  olur  ki,  ta 
yığmağınan başa gəlmir (5, 55). 
Bu örnəklərdəki padşah, şah, nökər-naib, vəzir-vəkil sözləri  dildə işlənmə tezliyini itirərək 
tarixizmlər  sırasına  daxil  olmuşdur.  “O  xətəm”  sözü  isə  dialekt  faktlıdır,  “o  qədər”  sözünün 
sinonimidir.  Məlumdur  ki,  bədii  üslub  dogər  funksional  üslublarla  müqayisədə  qeyri-ümumişlək 
sözlərə  də  meydan  verən  üslubdur  və  bədii  dildə  dialekt  faktlarının  olması  təbiidir.  Bədii  üslubun 
leksikasında köhnəlmiş sözlər və dialekt örnəkləri ilə tez-tez qarşılaşmaq mümkündür.  Köhnəlmiş 
sözlər və dialektlər müxtəlif tarixi mərhələlərdə  dilimizin leksik-qrammatik xüsusiyyətləri, inkişaf 
perspektivləri haqqında müəyyən təsəvvür yarada bilir. Bu sözlər ümumişlək sözlərlə müqayisəıdə 

54 
 
az işlənsə də, ədəbi dilin sadəliyini təmin etməkldə faydalıdır. Bütün zamanlarda ədəbi dilin yazılı 
və  şifahi  dili  arasında  müəyyən  fərqlər  olmuşdur.  Bu  fərqlərin  aradan  qaldırılmasında  köhnəlmiş 
sözlərin  və  dialektlərin  mühüm  rolu  vardır.  Bundan  başqa,  dildə    ümumtürk  dili  örnəklərinin 
müəyyənləşdirilməsində də köhnəlmiş sözlər və dialektlər mühüm rol oynayır. 
Azərbaycan  nağıllarının  dilindəki  köhnəlmiş  sözlər  içərisində  daha  çox  leksik  vahidlər 
tarixizmlər  işlənmişdir.  Tarixizmlərdən  “bəy”,  “xan”,  “padşah”,  “koxa”  kimi  sözlər  daha  çox 
işlənmişdir.  “Zəmanənin  hökmü”  (2,  21-26)  və  “Göy  mıncıx”  (2,  27-33)  nağılının  dilindəki 
köhnəlmiş sözlərə nəzər salaq: 
 
Ha  iştərdi,  şumlardı,  əkərdi,  malalayardı,  becərib  məhsulu  başa  gələndə  bəy  bir  yandan, 
koxa bir yandan, borclu bir yandan bunun məhsulunu xirmanda qurtarardılar. 
 
–  Bax,    burdan  düz  şəhərə  gedərsən,  görəcəksən,  camahat  dükan-bazarı  bağlayıb  padşah 
meydanına qaçır. Sən də qoşularsan camahata. Şəhərin padşahı bir yuxu görübdü. 
Səni  apararlar  padşahın  hüzuruna.  Yeyərsən,  içərsən,  padşahnan  bağçada  seyrana 
çıxarsan.  Bağın  ortasındakı  hovuzun  qırağında  oturarsan.  Padşah  sənnən  xəbər  alacaq  ki,  ey 
mənim şəhərimin dünyagörmüşü, mənim bu vaqiəmin mənası nədir? 
Axşam çağları padşah vəzir-vəkiliynən baxçaya seyrana çıxdı. 
Vəzir-vəkilinə  əmr  elədi  ki,  məni  istəyən  Əlmərdana  xələt  versin  (“Zəmanənin  hökmü” 
nağılından). 
Bu qardaşlar söydəyərlik edirdilər. 
Bunlar söydəyə getmişdi, üstlərinə haramı düşüb var-yoxlarını əlindən alır. 
Sözün dəyəri böyükdür və Azərbaycan xalqı sözü anlayan və onu işlətməyi bacaran xalqdır. 
Bu xalqın yaratdığı folklor örnəkləri onun zəngin mənəviyyatını, gözəl arzularını, həyata, cəmiyyətə 
münasibətini  göstərən  qiymətli  sənət  əsərləridir,  yüksək  fikirlər  qaynağıdır.  İnsanın  fikirləri  onun 
sözləri  ilə  meydana  çıxır.  Qədim  zamanlardan  bəri  ulularımız  sözə  “ağlın  çeşməsi”  kimi  qiymət 
veriblər.  Doğrudan  da,  sözlə  ifadə  olunana  folklor  nümunələri  xalqımızın  müdrikliyini,  düşüncə 
dərinliyini  göstərir.  Onun  yaratdıqları  dilimizin  üslub  özəlliklərini,  leksik-qrammatik  zənginliyini 
yaşatmaqda  çox  əhəmiyyətlidir.  “Dil  hər  bir  fərdin,  ümumilikdə  isə  xalqın  mövcudluğunu 
şərtləndirir,  onu  bəşər  mədəniyyətinə  qoşur,  quvuşdurur”  (4,  9).  Azərbaycan  nağıllarının  da  dili 
onların yüksək ideyası, təlqin etdiyi mənəvi keyfiyyətlər qədər dəyərlidir. 
Nağılların  dilindəki  dialekt  və  köhnəlmiş  sözlərin  araşdırılması  dilimizin  dərindən 
öyrənilməsinə  kömək  edir.  Sabah  oldu,  arvadı  Əlmərdançun  xamralı  bağladı,  bir  az  da  daşa 
dönmüş pendir qoydu. 
Kişinin üstündə kəsərtidən-zaddan bir tiyəsi də yoxdu. 
Əlmərdan kişi bir az da yeyin tərpəndi. 
Qoca yenə yeyinlədi. 
Bu hində qulağına ilanın səsi gəldi (“Zəmanənin hökmü” nağılından). 
Qız da düyü arıtdıyırdı ki, xörək bişirsin. 
–Qardaş, mənim günahıma batıb, nahaq qan eləmə. Mən heç bir kişi xaylağı görməmişəm. 
Düyü arıtdıyırdım, bir göy mıncıx tapdım, ağzıma atmışdım, bilmədim uddum. Hər nə oldusa, o göy 
mıncıxdan oldu. 
Oğlan durdu, öküzdəri boyunduruxluyup, toxumu, xışı da götürüpçıxdı işə. 
Öküzdəri iti götürüp getdi cüt əkməyə. 
Ulamanı  çıxardıpöküzdərin  hərəsininbuynuzunun  arasınnan  bir  dəfə  vuran  kimi  yıxıldılar, 
öldülər. 
Çırtmaynan  vırıp  baydacanın  altın  dəldi,  dibinnən  baydacanı  elə  sordu  ki,  qaymaq  gəlip 
yapışdı baydacanın dibinə. 
–Ay arvad, Göy mıncıx yorunuxdu, yerin sal, yatsın. 
–Ağırdan,  yüngüldən  qabla  farmaşdara,  bir  neçə  dəst  də  yatıp-duracax  qoy,  yüklənək 
qaçax. 
Bıların başı qarışan kimi xəlvətcə durdu,  girdi farmaşa (“Göy mıncıx” nağılından). 
Bu  örnəklərdə  fərqləndirilmiş  sözlər  işlənmə  tezliyini  itirsə  də,  dialektlərimizdə  yaşamını 
davam etdirir. Və o da diqqəti çəkir ki, nağılların dilində arxaizmlər tarixizmlərdən bir qədər geri 

55 
 
qalır.  “Köhnəlmiş  sözlər  bir-birindən  köhnəlmə  dərəcəsinə  görə  fərqlənirlər.  Bu  cəhətdən 
Azərbaycan dilindəki köhnəlmiş sözləri iki qrupa ayırmaq olar: 
1.
 
Dil üçün tamam köhnəlmiş sözlər... 
2.
 
Müasir Azərbaycan dili üçün köhnəlmiş sözlər” (4,153). 
Folklor örnəklərinin dilindəki arxaizlmlər, əsasən, ikinci qrupa aiddir, yəni tarixizmlərdir. 
Azərbaycan  nağıllarının  dilindəki  köhnəlmiş  sözlərin  çoxu  keçmiş  quruluşla  bağlıdır.  
S.Cəfərov köhnəlmiş sözləri  dörd qrupa bölür və sonuncu qrupa “köhnə quruluşla əlaqədar idarə, 
müəssisə  və  vəzifə  adlarını”  daxil  edir  (3,72).  Nağıllardakı  dildən  çıxan  sözlərin  belə  adlara  aid 
olması  onların  məzmununda  aks  olunan  hadisələrin  qədim  zamanlarla  bağlılığından  irəli  gəlir: 
“Nağıllar  onları  yaratmış  olan  insan  cəmiyyəti  qədər  qədimdir.  Bunlar  el  yaradıcılığının  bir  növü 
kimi uzun zamanlar bilgi və bədii həyəcanın mənbəyi olmuş, bir sıra həyatı bağları, təbiətlə, ayrı-
ayrı  şəxslər  və  kütlələrlə  olan  əlaqəni  sürətləndirmiş,  ibtidai  insan  isə  bunların  hamısını  öz 
yaradıcılığı  ilə  bəzəmiş,  şəxsləndirmiş,  nəsildən-nəslə  söyləyərək  əbədiləşdirməyə  çalışmışdır” 
(2,7). Bu baxımdan, nağıllarımızın dilindəki köhnəlmiş  sözlər işlənmə tezliyinə  görə da iki qrupa 
ayrılır: 
1.
 
Keçmiş quruluşla bağlı olub, hər hansı bir məqsədlə işlənən arxaizmlər. 
2.
 
Dildə  aktiv  işlənməsə  də,  dili  tamamilə  tərk  etməyən,  bəzi  dialektlərdə  özünü  göstərən 
arxaizmlər. 
Doğrudan  da,  folklor  örnəklərinin  dilində  elə  köhnəlmiş  sözlər  vardır  ki,  hazırda 
dialektlərimizdə işlənir. Bunlardan biri – “arı” bir deyimdə qalmışdır: “Aydan arı, sudan duru”. 
“Arı”  sözü  bir  zamanlar  türk  dillərində,  o  cümlədən  Azərbaycan  dilində  aktiv  leksik-
qrammatik vahid kimi işlənsə də, hazırda Nuxa, Oğuz, Naxçıvan dialect və şivələrində “arıtlamaq” 
feli işlənməkdədir. 
Beləliklə,  Azərbaycan  nağıllarının  dilində  işlənən  köhnəlmiş  sözlər  içərisində  çox  maraqlı 
faktlarla  qarşilaşmaq  olar.  Milliliyi  ilə  seçilən  köhnəlmiş  sözlər  bir  zamanlar  tarixi  leksika  və 
qrammatikamızda fəal mövqe tutmuşdur. Onlardan indi də faydalanmaq mümkündür. Belə ki, dilə 
alınmaların daşınmasındansa, bəzi köhnəlmiş sözləri “diriltmək” daha faydalıdır.  
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, Şərq-Qərb, 2007 
2. Azərbaycan nağılları. Bakı, Şərq-Qərb, 2005 
3. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Maarif, 1982 
4.  Əlibəyzadə E. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı, Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi, 2007 
5.  Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, Maarif, 1988 
6.  Naxçıvan folkloru, II c. Naxçıvan, Əcəmi, 2011 
 
ABSTRACT 
Ganira Askerova  
 
Stylistic features of the dialects and obsolete words in the language of tales 
Folklore  samples  are  one  of  the  sources  which  indicate  the  richness  and  simplicity  of  a 
language.  The  role  of  folklore  samples  is  irreplaceable  in  the  formation  of  our  oral  literary 
language.  There  is  a  wide  choice  of  stylistic  features  of  our  literary  language  either  in  oral,  or  in 
written  samples.  At  present  the  interesting  samples  of  Azerbaijan  oral  literary  language  are  also 
appearing and increasing. From this standpoint, the tales have their own specific stylistic features. 
The obsolete words that exist in the different dialects but have lost their frequency of usage in the 
language of tales are one of the language factors that draw attention. 
The  obsolete  words  and  dialects  are  able  to  form  a  certain  imagination  about  the  lexical-
grammatical  features  and  their  developmental  perspectives  of  our  language  in  different  historical 
periods.  There  have  always  been  definite  differences  between  the  oral  and  written  forms  of  the 
literary language. The obsolete words and dialects play an important role in the elimination of these 

56 
 
differences.  Moreover, the obsolete words  and dialects  also  play an important  role in  defining the 
all-turkish samples in the language. 
Though the obsolete words have lost their frequency of usage, they continue their existence 
in our dialects.  It also draws attention that archaisms are met more frequently than historicisms in 
the  language.  The  folklore  samples  created  by  our  people  are  sources  of  higher  opinions  and 
valuable works of art that reflect their rich spirituality, pleasant wishes, their approach towards the 
life and community.   
One  can  come  across  very  interesting  facts  among  the  obsolete  words  in  the  language  of 
Azerbaijani tales. The obsolete words distinguished with their nationality  held an active position in 
the historical  lexis  and grammar in  different  periods.  Today it is  also  possible to  get  benefit from 
them. Thus, it is better to “liven” some obsolete words than to borrow words from other languages. 
 
РЕЗЮМЕ 
Аскерова Ганира 
Стилевые особенности диалекта и устаревших слов в сказках 
Одним  из  источников  богатства  и  простоты  языка  являются  фольклорные  примеры. 
Фольклорные  примеры  играют  значительную  роль  в  формировании  устного  литературного 
языка. Стилевые особенности литературного языка  имеют широкие возможности и в устных 
и  письменных  примерах.  И  в  настоящее  время  в  устном  азербайджанском  литературном 
языке продолжают распространяться интересные фольклорные примеры.   
В  связи  с  этим,  и  сказки  имеют  своеобразные  стилевые  черты.  Интересны  в  языке 
сказок устарелые слова разных диалектов.    
Устарелые  слова  и  диалект  в  разных  исторических  этапах  способны  создать 
определенные  информации  о  лексических  и  грамматических  особенностях,  о  перспективах 
развития  нашего  языка.  Во  все  времена  существовали  определенные  различия  между 
письменным и устным языками литературного языка.  В устранении этих различий важную 
роль играют устарелые слова и диалект. То есть, в определение примеров турецкого языка на 
нашем  языке  устарелые  слова  и  диалект  играют  важную  роль.  Хотя  в  настоящее  время 
использование  старых  слов  перестало  быть  актуальным,  но  устарелые  слова  продолжают 
также существовать на нашем языке. 
Интересно  также  то,  что  архаизмы  в  сказках  отстают  немного  от  историчности. 
Фольклорные примеры, созданные нашим народом являются драгоценными произведениями 
искусства,  источником  высоких  мыслей,  отражающие  богатый  духовный  мир  народа, 
отношение его к жизни, к обществу.  
В устарелых словах, используемых в азербайджанских сказках можно встретиться со 
многими интересными фактами. 
Устарелые слова, отличающиеся своей национальностью в свое время 
принимали 
активную позицию в нашей исторической лексике и грамматике.
 
Воспользоваться  ими  сейчас  вполне  возможно.  Так  как,  вместо  приобретения  новых  слов, 
«оживление» некоторых старых слов может быть более важным. 
 
 
 
 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 
 
 
 
 

57 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
SƏDAQƏT HƏSƏNOVA 
                                                                       Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu 
UOT:81.1 
 
AZƏRBAYCAN VƏ TÜRK DİLLƏRİNDƏ ALQIŞ VƏ QARĞIŞ 
PARALELLİYİ 
 
Açar sözlər: alqış, qarğış, dil, fikir, nitq mədəniyyəti 
Key words: cheer, curse, language, thought, speech, culture 
Ключевые слова: пожелания, проклятия, язык, мысль, культура речи 
 
 
Azərbaycan və türk dilləri eyni  dil ailəsinə və bu dillərin  eyni  qrup  (oğuz qrupu) və hətta 
eyni  yarımqrupuna (oğuz-səlcuq  yarımqrupuna)  daxil olduğundan bu dillərdə danışanların bir-biri 
ilə  anlaşma  dərəcəsi  xeyli  dərəcədə  yüksəkdir.  Təsadüfi  deyildir  ki,  hələ  XIX  yüzilin  sonunda 
aktual məsələ olaraq meydana çıxan və XX yüzilin əvvəlindən bəri “Füyuzat” dərgisində proqram 
kimi irəli sürülən “ortaq türk dili ideyası”nın həyata keçirilməsində Azərbaycan və türk dilləri əsas 
hesab  edilmişdir.  Bu,  həmin  dillərin  inkişaf  səviyyəsinin  də  yüksək  olduğunu  göstərir.  Son 
məlumatlara  görə,  bu  gün  dünyanın  insan  həyatı  üçün  yararlı  olan  beş  qitəsində  türk  dilində 
danışanlar vardır. Bu, türk dillərinin yayılma arealının böyüklüyünü göstərən faktlardandır. 
 
Tarixən  dili,  dini,  yaşam  adət-ənənələri  eyni  olan  türk  xalqlarının  mənəviyyat  baxımından 
zənginlik və seçkinliyi artıq bütün dünyaya bəllidir. Lakin bu xalqların mənəvi örnəklərində ümumi 
cəhətlər  çox  olsa  da,  hər  birinin  özünəxas  özəllikləri  də  vardır.  Bu  baxımdan,  folklor  nümunələri 
diqqəti çəkir. 
 
Alqış və qarğışlar  Azərbaycan nitq mədəniyyətində nitq etiketlərinə (yarlıqlarına) aid  olan 
örnəklərdir və onlar məişət nitqində özünəməxsus mövqeyə malikdir. Türk dilində isə onlar folklor 
nümunələri  hesab  edilir.  Sözügedən  dillərdəki  mövqeyinə  baxmayaraq  alqış  və  qarğışlar  məna 
çalarlarına, məzmun keyfiyyətlərinə görə bir sıra yaxınlıqlara malikdir. Bu maraqlı örnəklərdə türk 
xalqlarının  dərin  hissiyyatı  və  yüksək  təfəkkür  mədəniyyəti  yaşayır.  Türk  dilində  alqışlar  dua  da 
adlandırılır  və  bu,  təbiidir.  Çünki  onların  hər  biri  dua  səviyyəsində  olan  xeyirxahlıqla  bağlıdır  və 
çoxu dini xarakter daşıyır. Məsələn: Allah köməyin olsun! On iki imam köməyin olsun! Allah işini 
rast  gətirsin!  Allah  xoşbəxt  eləsin!  Allah  yaman  gözdən  saxlasın!  və  s.  kimi  alqış-dualar  bu 
baxımdan diqqəti çəkir. 
 
Türk  dillərində  alqış  və  qarğışların  –  dua  və  bədduaların  keçmişi  qədim  tarixi  köklərlə 
bağlıdır.  Hələ  “Kitabi-Dədə  Qorqud”
 
dastanında  onların  çox  mükəmməl  örnəkləri  ilə  qarşılaşırıq. 
Dastanın müqəddiməsində Dədə Qorqudun dilindən verilən alqışlar buna örnəkdir. Bundan başqa, 
dastanın  bütün  boyları  dualarla  bitir.  Dastanların  dilində    ilk  boydan  –  “Dirsə  xan  oğlu  Buğac 
boyunu  bəyan  edər,  xanım,  hey!”  boyundan  başlamış  son  boya  –  “İç  Oğuza  Dış  Oğuz  asi  olub 
Beyrək öldüyü boyı bəyan edər, xanım, hey” boyuna qədər  saysız-hesabsız dualar vardır: 
Yerlü qara dağların yıxılmasın! 
Kölgəlicə qaba ağacın kəsilməsin!... 
Ağ birçəklü anan yeri behişt olsun! 
Ağ saqallu baban yeri uçmağ olsun! (4, 36). 
Allah verən umudun üzülməsün! (4, 51). 
Ölüm gəldikdə səni təmiz imandan ayırmasın! 
Allah səni namərdə möhtac etməsin! (4, 302) və s. 
Maraqlıdır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dilində duanın hökmünə böyük inam vardır. 
Dirsə  xanın  oğlu  Buğac,  Bayburanın  oğlu  Beyrək,  Baybecanın  qızı  Banuçiçək  dua  ilə  doğulur. 

58 
 
İgidlər döyüşdən qabaq namaz qılıb dua edirlər. Bu dua – alqışlardakı sözlərin hikməti dərin, təsiri 
böyükdür.  
“Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanının  dilində  qarğışlar  da  özünü  göstərir.  Bacısını  heç  kəsə 
vermək istəməyən Dəli Qarcar Banuçiçək üçün elçi gələn Dədə Qorquda qılınc çəkmək istəyəndə 
Dədə onu qarğıyır: “Çalırsan, əlin qurusun” – dedi” (4, 59). Və Dədənin qarğışı Dəli Qarcarı tutur, 
onun əli “yuqaruda asılı qaldı”. Deməli, alqışlarda da, qarğışlarda da hansısa bir mənəvi və sehrli 
bir qüvvə var. “Kitabi-Dədə Qorqud”
 
dastanlarındakı dualar şaman duaları hökmündədir və bəlkə 
də həmin dualarla bağlılığı vardır.  
Qədim  qaynaqlar  da  təsdiq  edir  ki,  ağzı  dualı  nənələrimiz,  babalarımız  yaxşılıqları, 
xeyirxahlıqları gözəl sözlərlə – alqışlarla mükafatlandırıblar. Pisliklərə, bədxahlıqlara qarşı isə dili 
qarğışlı olublar. 
Azərbaycan  və  türk  dillərindəki  alqış  və  qarğışlar  (o  cümlədən  digər  folklor  örnəkləri)  üç 
qrupa ayrılır: 
1.
 
Həm forma, həm də məzmunca eyni olanlar; 
2.
 
Formaca fərqli olub, məzmunca eyni və ya yaxın olanlar; 
3.
 
Dillərin  biri  üçün  səciyyəvi  olanlar,  yəni  bir  dilə  –  ya  Azərbaycan,  ya  da  türk  dilinə  xas 
olanlar. 
Birinci qrupa, yəni hər iki dildə həm forma, həm də məzmunca eyni olan alqış və qarğışlara 
aşağıdakıları misal göstərmək olar:  
Alqışlardan – dualardan: Ağ günlü olasan! (3, 222). Allah axıracen  yarıtsın! (3, 223). Allah 
yrzanı bol eylesin! (3, 223). Qazancın artıq olsun! (3, 224). Ömrün uzun olsun! (3, 224). Evin abad 
olsun! (3, 224). Allah süfrəni hemeşe açıq eylesin! Allah üreyine göre versin! (3, 226). 
Qarğışlardan  –  beddualardan:  “”Anan  meler  qalsın!”  (3,  227),  “Ağzında  dilin  yansın!”  (3, 
227), “Gelin ölesen!” (3, 228), “Adın adlara qoyulsun!” (3, 228) və s. 
İkinci qrupa,  yəni  formaca fərqli olub, məzmunca eyni  və  ya  yaxın  olan  alqış və qarğışlara 
aşağıdakıları örnək göstərmək olar:  
Türk  dilində  “Ocağın  hemeşe  qonaqlı-qaralı  olsun!”  (3,  224)  alqışı  –  duası  Azərbaycan 
dilində  “Həmişə  qonaqlı-qaralı  olasan!”,  türk  dilində  “Ölenlerinin  yeri  behişt  olsun!”  alqışı 
Azərbaycan  dilində  “Allah  ölənlərinə  rəhmət  eləsin!”,  Türk  dilində  “Uşaqlarını  Allah  saxlasın!” 
alqışı  Azərbaycan  dilində  “Allah  balalarını  saxlasın!”  şəklindədir.  Göründüyü  kimi,  bu  dualar 
yalnız bəzi  sözlərinə və ya söz düzümlərinə görə fərqlənir, anlam baxımından isə, demək olar ki, 
bərabərdir.  
Həm türk, həm də Azərbaycan dillərində forma baxımından azca fərqlənsə də, məna-məzmun 
bağlılığı  olan  qarğışlar  da  vardır:  Türk  dilində  –  “Oğul  toyu  görmüyesen”  (3,  228),  Azərbaycan 
dilində “Bala toyu görməyəsən”, türk dilində “Hersin başını yesin!”, Azərbaycan dilində “Öz başını 
yeyəsən!” və s. 
Üçüncü  qrupa  aid  olan,  yəni  dillərin  biri  üçün  məqbul  olub  digər  qohum  dildə  işlənməyən, 
deməli,  bir dilə  –  ya Azərbaycan,  ya da türk dilinə xas olan alqış-dua örnəklərinə də rast  gəlmək 
mümkündür.  Məsələn,  “Sinəndə  ağ  tüyler  pitsin”,  “Gözün  pis  üzler  görmesin!”,  “Vetenine  yad 
ayağı  deymesin!”,  “Qazancın  qazan  doldursun!”,  “Boz  atın  büdremesin!”  kimi  alqışlar  türk  dili 
üçün  səciyyəvidir  və  bunlar,  xüsusilə  də  “Vetenine  yad  ayağı  deymesin!”  çox  qiymətli  dualardır. 
“Vətən  gözündə  ucalasan!”,  “Yüksələsən,  alçalmayasan!”,  “Tay-tuş  yanında  başıuca  olasan!” 
alqışları da Azərbaycan dili üçün səciyyəvidir. 
“Ac  ölesen!”  (3,  229),  “Yara-xora  tökesen”  (3,  229),  “Balan  başını  yesin!”  (3,  229),  “Elin 
qelem  tutmasın!”  (3,  230),  “Payın  palçığa  dönsün!”,  “Payın  ite  tökülsün!”  (3,  231)  bədduaları  – 
qarğışları türk dilində işlənən örnəklərdir. 
Azərbaycan  və  türk  dillərində  elə  örnəklər  var  ki,  bir  dil  üçün  duadırsa,  bir  qədər  başqa 
formada – xəbəri inkar şəkilçili feillə ifadə olunaraq digər dil üçün bədduadır – qarğışdır. Məsələn, 
türk dilində “Cavan qeddin yere gelmesin!” duası ilə Azərbaycan dilindəki “İgid arxan yerə gəlsin!” 
qarğışı bir-biri ilə mənaca əkslik təşkil edir. 
Türk  dilinə  xas  olan  dualar  içərisində  elələri  vardır  ki,  onlar  Azərbaycan  dilində  dua  və  ya 
alqış hesab edilmir. Məsələn: “başına dolanım”, “başına dönüm”, “qadan alım”, “sabahın xeyir!”, 

59 
 
“uğur  olsun!”,  “salamat  qal!”  ifadələri  belələrindəndir.  Bunlardan  “başına  dolanım”,  “başına 
dönüm”,  “qadan  alım”  qeyri-rəsmi  müraciət  etiketləri,  “sabahın  xeyir!”  görüşmə  etiketi,  “uğur 
olsun!”,“salamat  qal!”  isə  ayrılma  etiketləridir.  Bu  etiketlər  türk  dilində  dua  kimi  qəbul  edilib. 
Azərbaycan  dilində  belə  ifadələr  nitq  etiketləri  sırasına  daxildir.  Əvvəllər  Azərbaycan  dilində  də 
onlar indiki mövqeyində olmamış, məişət-mərasim nəğmələri sırasına daxil edilmişdir.  
Alqış  və  qarğışlar  xalqımızın  milli  təfəkkürü,  etnoqrafiyası  ilə  bağlı  olaraq  nitq 
mədəniyyətinin  göstəricisi  kimi  meydana  çıxmışdır.  Bu  baxımdan,  müraciət,  görüşmə,  ayrılma, 
təbrik  yarlıqları  geniş  yayılmışdır.  Artıq  alqışlar  və  qarğışlar  da  nitq  etiketləri  sırasında  seçkin 
mövqedədir.  Onlar  xalqın  düşüncə  və  münasibətlərini  ifadə  etməkdən  başqa,  həm  də  özünə  xas 
hikmətə malikdir. Bundan başqa, onlarda gizli fikir və sözlər də vardır.  
Alqışlar  və  qarğışlar  minilliklər  boyu,  əsasən,  dəyişməyən,  sabitliyini  qoruyub  saxlayan 
etiketlərdəndir. Onlar bəzi nitq etiketləri ilə müqayisədə ünsiyyətdə aktiv mövqeli olması ilə diqqəti 
çəkir. Elə nitq etiketləri var ki, onlar ünsiyyətdən tez çıxır və ya başqası ilə əvəz olunur. Alqışlar və 
qarğışlar  isə  min  illərdir  ki,  ünsiyyətin  canlılığını  təmin  edir.  “Nitq  etiketlərindən  yerli-yerində 
istifadə olunması ünsiyyətin normal gedişinə, anlaşmaya kömək edir, səmimi münasibət yaradır. Bu 
etiketlərlə  biz  çox  zaman  hörmət  və  məhəbbətimizi,  bəzən  də  qəzəb  və  nifrətimizi  ifadə  etmiş 
oluruq” (1, 499). Hələ qədim zamanlardan yazının meydana gəlmədiyi dövrlərdən barmaqları qələm 
görməyən,  məktəb  tanımayan,  lakin  yüksək  və  dərin  təfəkkürlü  xalqımız  öz  mənəvi  sərvəti  olan 
dilinin maraqlı bir örnəyi kimi bir çox nitq mədəniyyəti nümunələri ilə yanaşı, alqış və qarğışları da 
yaratmışdır. 
Hər  bir  xalqın  öz  mənəviyyatına,  həyat  tərzinə,  adət-ənənələrinə  uyğun  deyimləri,  nitq 
mədəniyyəti örnəkləri  onun milli-mədəni  təfəkkürünün  mükəmməl göstəricilərindən biridir. Türk 
xalqlarının  dilindəki  belə  nümunələr  onların  zəngin  mənəviyyatının,  dolu    qəlbinin  və  ağlının 
məhsulu  olaraq  uzun  zamanlardan  bəri  dildən-dilə  keçmişdir.  Onlar  xalqın  zövqünə,  təfəkkürünə 
uyğun düzülüb-qoşulmuş, zaman-zaman ümumtürk dil mədəniyyətinin qiymətli sərvəti kimi yüksək 
dəyərlərlə zənginləşmişdir. 
Ox atmaqda, qılınc oynatmaqda, at  çapmaqda, dövlət qurmaqda məşhur olan qədim  türklər, 
sözdən  istifadə  etməkdə,  onu  yerində  və  layiqincə  işlətməkdə  də  çox  bacarıqlı  idilər.  Onların 
dilindəki  bir  çox  nümunələr,  o  cümlədən  alqışlar  və  qarğışlar  söz-ifadə  yaradıcılığının 
mükəmməlliyini  göstərir.  Az  sözlə  çox  fikir  ifadə  edən  bu  qədim  məişət  nitqi  örnəkləri  xalqın 
içindən gələn, hər hansı bir durumla bağlı olaraq meydana çıxan maraqlı dil vahidləridir. 
Həm   Azərbaycan, həm  də türk dillərinə xas olan alqış və qarğışlardakı   paralellik bir daha 
göstərir ki, türk xalqlarının dili bir, dini bir, təfəkkürü birdir. Bu örnəklər xalqımızın söz haqqı, söz 
yaddaşı,  hikmətlərlə  dolu  söz  dünyasıdır.  Söz  Tanrının  insana  bəxş  etdiyi  ən  yüksək  və  ülvi 
hədiyyədir. Bu əvəzsiz mənəvi nemətlə Tanrı insanı bütün digər canlılardan ayıraraq onu xoşbəxtlik 
mərhələsinə  qaldırıb.  Doğrudan  da,  düşündüklərini  ifadə  edə  bilmək,  dərdini  anlatmaq,  dərdlərə 
yandığını  nitqinlə  bildirməyi  bacarmaq,  mənəviyyatını  dilinlə  yaşatmaq  insanın  ən  böyük 
uğurlarındandır.  Bu anlamda, nitq mədəniyyətimizin  söz və məna  zənginliyi  mənəvi  dünyamızın 
zənginliyindən  xəbər  verir.  Təsadüfi  deyildir  ki,  çox  qədim  tarixi-mədəni  irsə  malik  olan  türk 
xalqları  əsrlərin  sərt  sınağından  çıxan  zəngin  mənəvi  irsi  ilə  bəşər  tarixində  tanınmışlar.    Dünya 
mədəniyyəti tarixində türklərin fərqli və əvəzsiz rolu vardır. Alqış-qarğış örnəkləri türk xalqlarının 
sözdən  istifadə  bacarığının,  nitq  mədəniyyətinin  qədimliyini  təsdiq  edən  qaynaqlardan  biri  kimi 
qiymətlidir.