Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Cəmil Ə. Əsərləri. Bakı,  Azərnəşr, 1988, 336 s. 
2. Əhmədov B. XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı:  mərhələlər,istiqamətlər,  problemlər. Bakı, Elm 
və təhsil, 2015, 552 s. 
3. Hüseyn M. Əsərləri, 10 cilddə, 9-cu cild. Bakı: Yazıçı, 1979, 634 s. 
4. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı, iki cilddə, 1-ci cild. Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007, 
504 s. 
5. Namazov Q. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007, 444 s. 
6. Nəbiyev B. Kamalın təntənəsi. Bakı, Yazıçı, 1981, 407 s. 
  
 
ABSTRACT 
                                                                                              Nadir Ismailov 
 Ahmed Jamil and children’s  literature 
 
Ahmed  Jamil  (1913-1977)  is  one  of  the  most  prominent  represantatives  of  the  Azerbaijani 
literature of  XX century. His poetry is rich with deer humanistic sences and qualities. 
The article has been dedicated to the lyrics of Ahmed Jamil. In this paper attention is directed 
to  the  various  phase’s  of  literary  activities  Ahmed  Jamil’s  .  There  stages  are  investigated  on  the 
basis of those examples, facing a poet and made appropriate conclusions. 
 There  have  been  analysed  charakteristic  works,  their  idealogial-literary  features  have  been 
clarified. There are have been telis opinions about his poetic style and on the examples of verse are 
exposed main features of his poetry. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
Надир  Исмаилов 
Ахмед Джамил и  детская  литература 
 
Ахмед  Джамил  (1913-1977)  является  одним  из  выдающихся  представителей  азер-
байджанской  литературы  двадцатого  века.  Его  поэзия  пронизана  гуманизмом,  глубокими 
чувствами.  
Статья  посвящена  лирике  известного  поэта  Ахмеда  Джамила.  В  статье 
рассматриваются  разные  этапы  творчества  поэта.  Здесь  на  основе  примеров  исследуются 
темы, к которым обращался поэт на этих этапах, и сделаны некоторые вводы. 
В  статье  анализириуются  характерные  произведения,  связанные  с  темой,  выявляются 
их идейно-художественные особенности. Здесь высказываются мнения о поетическом стиле 
поэта, а также выявляются главные особенности его поэзии на стихотворных примерах.  
  
  
 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni  çapa  təqdim  etdi:  Filologiya  üzrə  elmlər  doktoru, 
professor  H.Həşimli 
 
 

40 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
                                                                                  AYTƏN  QURBANOVA 
           Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT  82: 316. 3 
  
AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA HÜSEYN CAVİD OBRAZI 
 
Açar sözlər:  Azərbaycan ədəbiyyatı, poeziya, nəsr, dramaturgiya, Hüseyn Cavid 
Key words:  Azerbaijan literature,  poetry, prose, drama, Hussein  Javid    
Ключевые  слова:  Азербайджанская  литература,  поэзия,  проза,  драматургия,  Гусейн 
Джавид 
       
Mütəfəkkir romantik ədibimiz Hüseyn Cavid (1882-1941) haqqında Azərbaycan ədəbiyyat–
şünaslığında çoxsaylı və qiymətli tədqiqatlar ortaya çıxdığı kimi, indiyədək ədəbiyyatımızda onun 
ömür  və  sənət  yoluna,  mühitinə,  şəxsiyyətinə  həsr  olunmuş  müxtəlif    janrlı  bir  çox  dəyərli  bədii 
nümunələr (şeirlər, poemalar, nəsr və dram əsərləri) də qələmə alınmışdır. Müxtəlif vaxtlarda həmin 
əsərlər haqqında ayrı-ayrı tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən bir sıra məqalə və resenziyalar 
yazılsa da, bu sahədə indiyədək sistemli araşdırma aparılmamışdır. 
Hüseyn  Cavid  haqqında  yazılmış  bədii  əsərləri  təhlilə  cəlb  etmək  təkcə  bir  sənətkarın  tale 
yolunun  təcəssümünü  araşdırmaq  baxımından  deyil,  həmçinin  ədibin  yaşayıb  fəaliyyət  göstərdiyi 
dövrün gerçəkliklərinin bədii sənət dili ilə işıqlandırılması məsələlərini aydınlaşdırmaq, bütövlükdə 
ədəbi şəxsiyyətin obrazının bədii ədəbiyyatda  yaradılması ilə bağlı bir sıra problemləri incələmək 
cəhətindən də əhəmiyyətli və faydalıdır. 
Hüseyn Cavidin öz sağlığından başlayaraq bizim günlərədək mütəfəkkir ədibə həsr olunmuş 
müxtəlif səpkili bədii əsərlərin yaradılma mərhələləri, hər mərhələnin əsas xüsusiyyətləri, səciyyəvi 
tematika, problematika və  sənətkarlıq axtarışları  barədə  ararılan tədqiqat  sənətkar və  zaman, sənət 
və mənəvi ölməzlik, ziyalı və xalq kimi məsələlərin  H.Cavid taleyi və şəxsiyyəti timsalında bədii 
təcəssümünün rəngarəng üsul və vasitələrindən bəhs etməyə imkan verir. 
Faktlar  göstərir  ki,  H.  Cavidə  ehtiram  və  sevgidən  yoğrulmuş  çoxsaylı  ədəbi  əsərlərlə 
yanaşı, Stalin repressiyası dövründə şairə tənqidi münasibət ifadə edən bəzi “bədii nümunələr” də 
qələmə alınmışdır. 
Ədəbiyyatşünaslıqda haqlı olaraq vurğulandığı kimi: “XX  yüzil Azərbaycan ədəbiyyatında 
Cavid obrazına dəfələrlə müraciət edilmişdir. Xüsusən müstəqilliyin qazanılmasından sonra, 90-cı 
illərdə bu mövzuya sıx-sıx müraciət olunduğunu söyləmək olar” (1). 
Ümumiyyətlə,  Azərbaycan  ədəbiyyatında  Hüseyn  Cavid  obrazının  yaradılmasını  bir  neçə 
mərhələyə ayırmaq olar.   
 Azsaylı nümunələrlə təmsil olunan başlanğıc mərhələsi şairin öz sağlığını əhatə edir. Həmin 
dövrdə Hüseyn Cavid ustad şair kimi qəbul olunmuş, ona bəzi şeirlər ithaf  edilmişdir. Belə şeirlər 
daha çox ədəbi təsir faktı kimi dəyərləndirilə bilsə də, hər halda onlarda H.Cavid  şəxsiyyətinə və 
sənətinə ehtiram  faktoru da danılmazdır. Səməd  Vurğunun duyum  və  deyim  tərzinə  görə  H.Cavid 
ənənələrinə  bağlı  olan  “Sızıltılarım”  şeirini  “Möhtərəm  və  əziz  Hüseyn  Cavidə”  qeydi  ilə  çap 
etdirməsi bu baxımdan təsadüfi deyil.  
O  da  ibrətamizdir  ki,  1937-ci  ilin  iyun  ayının  4-dən  5-nə  keçən  gecə  Hüseyn  Cavid  saxta 
ittihamlarla  həbs  olunduqdan  az  sonra  onun  haqqında  hədyan  və  böhtan  dolu  yazılar  mətbuatda 
görünməyə başladı ki, bunların sırasında “şeirlər” də var. Acınacaqlıdır ki, əvvəllər Hwseyn Cavidi 
alqışlayan  poetik  fikir  artıq  onu  ifşa  etmək    üçün  səfərbər  olmuşdu.  Belə  nümunələr  isə  Cavidin 
obrazının,  həyat  və  fəaliyyətinin  mənfi  rakursda  və  yanlış  biçimdə  verilməsi  ilə  fərqlənir.  Bir 
müddət  sonra  H.Cavidin  adını  da  çəkmək  yasaqlanır  və  beləcə,  görkəmli  sənətkar  ədəbi  mühitin 
gündəmindən uzaqlaşdırılır. 

41 
 
 1956-cı ildə Hüseyn Cavidə bəraət verildikdən bir müddət sonra ədibin zəngin ədəbi irsinin 
araşdırma  predmetinə  çevrilməsi  yolunda  müəyyən  addımlar  atıldığı  kimi,  onun  haqqında  bəzi 
şeirlər  də  yazılır.  1981-ci  ilin  21  iyulunda  ümummilli  liderimiz,  respublikamızın  rəhbəri    Heydər 
Əliyevin  dahi  ədib  Hüseyn Cavidin  100 illiyinin qeyd olunması  barədə  tarixi  qərar qəbul  etməsi 
ədəbi  fikirin  Cavid  obrazına  müraciətə  diqqətini  daha  da  artırır.  Ulu  öndər  Heydər  Əliyevin 
təşəbbüsü və  yüksək himayəsi ilə Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyinin təntənə ilə qeyd olunması, 
dahi  sənətkarın  cənazəsinin  qalıqlarının  Sibirdən  Azərbaycana  gətirilməsi,  mütəfəkkir  ədibin 
əsərlərinin nəşri, tədqiqi və təbliği işinə  xüsusi diqqət yetirilməsi ədəbi fikirin də diqqətini Cavidə 
yönəldir.  Ədib  haqqında  yazılan  ədəbi  əsərlərin  tematikası  və  problematikası  genişlənir.  Nəhayət, 
1991-ci ildən sonra ədəbiyyatımızda H.Cavidə həsr olunan bədii əsərlərin kəmiyyət və keyfiyyətcə 
daha da yüksəlişinin baş verməsini  də deməliyik.  
 
Bu  vaxtadək  Hüseyn  Cavidə  həsr  olunmuş  bədii  əsərləri  bir  yerə  toplasaq,  çoxsaylı  ədəbi 
nümunənin  varlığı  ilə  qarşılaşarıq.  Azərbaycan  ədəbiyyatında  Hüseyn  Cavidə  həsr  olunan  bədii 
əsərlər  sayca  çox  olduğu  kimi,  janrca  da  müxtəlifdir.  Buraya  çoxsaylı  şeirlər,  müxtəlif  səpkili 
poemalar,  bir  neçə  dram  əsəri,  bəzi  irihəcmli  nəsr  nümunələri  daxildir  ki,  onların  sırasında  həm 
sənədli, həm də bədii nəsr əsərləri diqqəti çəkir. 
 Tanınmış Azərbaycan şairlərinin müxtəlif  vaxtlarda Hüseyn Cavidə həsr etdikləri şeirlərdə 
mütəfəkkir ədibin şəxsiyyəti, taleyi, mühiti, yaradıcılığı barədə ifadə olunan poetik qənaətlər, lirik 
düşüncələr özünün dolğunluğu və təsir gücü ilə diqqəti çəkir. Həmin şeirlərdən bir neçəsinin adını 
xatırladırıq: 
Nəriman  Həsənzadə.    Cavidin;    Hüseyn  Cavid;    Xəlil  Rza.    Hüseyn  Cavidə;  Fikrət  Qoca. 
Cavid gəlib, aç qoynunu; Uzaq Şərqin üfüqlərində Cavidi xatırladım;  Hüseyn Cavidin Naxçıvanda 
dəfninə;  Bəxtiyar  Vahabzadə.  Hüseyn  Cavidə;  Daşıdın  dərdini  bəşəriyyətin;  Zəlimxan  Yaqub.  
Cavid  əfəndi;    Rəfiq  Zəka  Xəndan.  Cavid  xiyabanı  könlümdən  keçir;  Ustadlar  ustadı;  Hüseyn 
Cavidə;  Hüseyn Razi.   Ölməzlik; Vaqif  Bəhmənli. Cavid sözü; Rafiq Yusifoğlu.  Hüseyn Cavidə; 
Nazim  Rizvan.  Ağlayan  iblisdir,  gülən  sənətkar;  Novruz    Gəncəli.  Cavidə;  Vaqif    Məmmədov.  
Cavid  Sibirdən  gəlir;  Tayqada  düşüncələr;  Sibirdə  düşüncələr;  Kərim  Faiq.  Cavid  sənəti;  Kərim  
Nalə. Cavid;  Kəmalə Nəsrin. Bir dağ uçdu üzü qibləyə; Mavi bayraqlı yurd üçün;  Asim Yadigar. 
Cavid;  Muxtar Qasımzadə, Cavid  və s. Göründüyü kimi, bəzi şairlər Cavidə bir yox, bir neçə şeir 
ithaf etmişlər. 
 Təsəvvür aydınlığı naminə bəzi şeirlərə müfəssəl nəzər salaq.  
Xəlil  Rzanın  1962-ci  ildə  yazdığı  “Hüseyn  Cavidə“  şeirində  od  qəbli  Cavidin  uzaq  Sibirdə 
buzlar  altında  yatması  poetik  kontrast  kontekstində  ədəbi  müstəviyə  gətirilərək  məharətlə 
mənalandırılmışdır: 
    
 Qəlbin od,   şeirin od!  
 Ömrün-günün od! 
 Özün buz məzarda! 
 Bu necə işdir? 
 Bəs necə olub ki, o buz dağları  
               Sənin atəşindən əriməmişdir?! (9, s.287 ) 
 Xalq  şairi  Nəriman  Həsənzadənin  “Hüseyn  Cavid”  şeiri  isə  dahi  sənətkarın  cənazəsinin 
qalıqlarının Sibirdən gətirilərək Naxçıvanda torpağa tapşırılması münasibəti ilə qələmə alınmışdır. 
Müəllif bunu Cavid əbədiyyəti kimi məharətlə mənalandırmışdır:  
 Nə yaxşı qalmadı gözü yollarda, 
Gördü atasını qızı Cavidin. 
Tabut ortadaydı, şəkli divarda, 
                                               Bayrama dönmüşdü yası Cavidin... 
Naxçıvan düşünür saçlarında dən, 
Axıb pıçıldayır şəfa bulaqlar. 
Yurduna qayıdır  Cavid təzədən, 
Heykələ dönməyə gedir sənətkar. 
Torpaqmı cavidə qovuşur indi, 

42 
 
Cavidmi torpağa? Söz tarixindi.     (5, s.130-131)  
 Tanımış  şair  Zəlimxan  Yaqub  da  ulu  Cavidin  cənazəsinin  qalıqlarının  Sibirdən, 
Maqadandan  gətirilərək  Naxçıvanda  dəfn  olunmasını  poetik  fikrin  diqqət  mərkəzinə  çəkmişdir. 
Onun “Cavid əfəndi” şeirindəki aşağıdakı misralar bu baxımdan xarakterikdir:  
 
Yandı urək, coşdu könül, düşündü baş, yaratdı əl, 
Qalx məzardan, Cavid adlı heykəllərin seyrinə gəl. 
Nurun Gunəş, qəlbin atəş, gözün ocaq, sözün məşəl, 
Bostanına yağan daşlar necoldu, Cavid Əfəndi! 
 
 
İnam səndə, şərəf səndə, dözüm səndə, səbir səndə, 
Sən qurbətdə, sən Sibirdə, qurbət səndə, Sibir səndə. 
Qırx illik bir yoldan gəldi, quşa döndü  qəbir səndə, 
Maqadandan Naxçıvana köç oldu, Cavid Əfəndi!  (10,  s.143)  
 Tanınmış şair Asim Yadigarın “!Ulu Cavid” şeirində bir zamanlar haqsız ittihamlara hədəf 
olan  dahi  şairin  yenilməz  şəxsiyyəti,    əzəməti  diqqət  mərkəzinə  çəkilmiş,  onun  sənəti  ilə  mənəvi 
ölümsüzlük  qazanması  vurğulanmışdır.Şeirdə  həmçinin  Naxçıvanda  məqbərədə    birgə  uyuyan 
Cavidlərin son mənzildə nəhayət ki, qovuşması da özünün poetik təcəssümünü tapmışdır:  
 
Hansı yolla getmiş idin, necə gəldin, yoluna bax, 
Kimlər yatır sənlə qoşa-sağına bax, soluna bax. 
Mişkinaz tək el anası, Ərtoğrul tək oğluna bax, 
Cafakeşlər cəfakeşi, o, Turandı, ulu Cavid! 
 
Necə varsan, elə qaldın,- daha ötkəm, daha məğrur, 
Əbədiyyət yolçususan, qəlbində od, gözdə qürur. 
Əyilməzlik simvolusan, qazancın bu, haqqın budur, 
Sənət yolun bir işıqlı  kəhkəşandı, ulu Cavid! (11, s.41)  
 Azərbaycan  ədəbiyyatında  ustad  Hüseyn  Cavid  və  onun  ailə  üzvləri  haqqında  çoxsaylı  və 
müxtəlif səpkili şeirlər yazıldığı kimi, son illərdə bəzi poemalar da qələmə alınmışdır.  
Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun “Cavidin qız balası” poemasında  mütəfəkkir şair-dramaturqla 
bağlı lirik düşüncələrin bədii təqdim üsulları maraq doğurur. Poemada  görkəmli ədibin qızı Turan 
xanım  Cavidin  şəxsiyyəti  və  taleyi  barədəki  poetik  düşüncələr    ideya-bədii  təsir  gücü  ilə  oxucu 
qəlbinə yol tapır. 
Şairə-dramaturq Nafilə Abuzərlinin Hüseyn Cavidə həsr etdiyi  “Eşq mələyi” poeması da bu 
baxımdan xarakterikdir. Tanrısı  gözəllik  və sevgi olan Hüseyn Cavidə poetik ehtiramdan  yaranan 
həmin poema əsasında Azərbaycan televiziyasında hazırlanmış “Ah, ədalət!” adlı kompozisiyanı da 
xatırlatmaq yerinə düşər. 
 Azərbaycan  poeziyası  ilə  yanaşı,  bədii  nəsrində  də  Hüseyn  Cavidə  həsr  olunmuş  bir  sıra 
əsərlər  vardır.  Bu  sahədə  ilk  nümunə  tanınmış  akademik  və  yazıçı-publisist  Rafael  Hüseynov 
tərəfindən  yazılmışdır.  Onun  1984/1985-ci  illərdə  qələmə  aldığı  “Cavidlər”  sənədli  romanı 
bütövlükdə Hüseyn Cavid haqqında dəyərli əsərdir.  
Ümumiyyətlə,  Rafael  Hüseynovun  Hüseyn  Cavidə  və  onun  ailə  üzvlərinə  həsr  olunmuş 
“Cavidlər”  sənədli  romanı  və  digər  əsərləri  (6)  elmiliklə  bədiiliyin,  sənədliliklə  lirik-fəlsəfi 
düşüncələrin,  bədii  yozumların  vahid  məcrada  və  böyük  məharətlə    təcəssümü  ilə  səciyyələnir. 
Cavidin  şəxsiyyəti,  bioqrafiyası,  mühiti,  müasirləri  ilə  bağlı  bir  çox  mətləblərin  və  səhifələrin  ilk 
dəfə  R.  Hüseynov  tərəfindən  sənədli-bədii  tərzdə  təqdimi  məsələləri,  Cavidin  tanıtdırılması  və 
dərkində həmin  əsərlərin mühüm rolu da ayrıca qeyd olunmalıdır.  
 Bütövlükdə Rafael Hüseynovun “Cavidlər”  əsəri Azərbaycan sənədli bədii nəsrində orijinal 
və dəyərli nümunədir.  Xalq  yazıçısı Anar Rafael Hüseynovun bu əsərini yüksək qiymətləndirərək 
obrazlı şəkildə belə yazmışdır: “Cavidlər” sənədli romanının oduna-atəşinə, yəqin ki,  heç bir cihaz 
davam gətirməzdi. Həm bəhs olunan hadisələrin faciə şiddəti, həm də müəllif qəlbinin  odu-alovu o 

43 
 
qədər gurdur ki,  öz- özünə alışan əşyalar kimi, bu səhifələrin də sanki birdən-birə yanıb külə dön-
mək ehtimalı var” (6, s.605). 
Tanınmış  yazıçı  Anarın    “Cavid  ömrü”  filmi  üçün  yazdığı  kinossenari  epik  və  dramatik 
səpkili,  tarixilik  və  müasirlik  keyfiyyətlərinə  malik  dəyərli  bədii    mətn  kimi  ideya-bədii 
mükəmməlliyə malikdir. 
 
Xalq  yazıçısı,  bir  sıra  tarixi  romanlar  müəllifi  Hüseyn  İbrahimovun  repressiya  qurbanı 
olmuş Hüseyn Cavidin faciəli taleyinə həsr edilmiş  “Böhtan” romanında (7)  müasirlik və tarixilik, 
sənətkar  və  zaman  probleminin  bədii  təcəssümü  kimi  məsələlər  diqqəti  çəkir.  Əsərin  ideya-bədii 
məziyyətləri,  tematikası,  problematikası,  obrazlar  aləmi,  süjet-kompozisiya  xüsusiyyətləri,  üslub 
özəllikləri  və  s.  tarixi  nəsrin  əsas  prinsiplərinə  uyğundur.  Mütəfəkkir  ədibimizin  böhtanlara 
mətanətlə sinə gərən yenilməz xarakterinin, faciə ilə tamamlanan ömür yolunun tarixi romanda epik 
təqdimi də ayrıca vurğulanmalıdır. Azərbaycan tarixi nəsrinin tanımış tədqiqatçısı professor Yavuz 
Axundlu  “Hüseyn  Cavid  haqqında  ilk  roman”  adlı  məqaləsində  “Böhtan”  barədə  yazmışdır: 
“Romanda  tarixi  sənədlərlə,  faktlarla,  canlı  xatirələrlə  bir  sırada  müəllif  təxəyyülündən  doğan 
səhnələr,  təsvirlər  qaynayıb  qarışır,  təbii  ki,  bunlar  yazıçı  ustalığı,  məharəti  sayəsində  bir-birini 
tamamlayır” (2, s. 112). 
 Xalq  yazıçısı Anarın  “Cavid ömrü” bədii filmi üçün yazdığı kinossenari epik və dramatik 
səpkili,  tarixilik  və  müasirlik  keyfiyyətlərinə  malik  dəyərli  bədii  mətn  kimi  ideya-bədii 
mükəmməlliyə malikdir. 
Hüseyn  Cavidin  bədii  obrazı  Azərbaycan  dramaturgiyasında  da  özünəməxsus  yer  tutur. 
Şairə-dramaturq  Kəmalə  Ağayevanın  Hüseyn  Cavidə  həsr  etdiyi  “Mənim  tanrım  gözəllikdir, 
sevgidir”  mənzum  dramında  Hüseyn  Cavidin  müxtəlif  əsərlərindən  seçilmiş  parçalardan  istifadə 
məqamları,  onların  ideya-bədii  arxitektonikada  mövqeyi  və  ədəbi  funksiyası  maraq  doğurur.  
Dramaturgiyamızda  Stalin  repressiyasını  pisləyən  ilk  örnəklərdən  biri  olan  bu  mənzum  dram 
Naxçıvanda Cavid poeziya teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur. 
Son dövr Azərbaycan dramaturgiyasında Hüseyn Cavidə həsr olunmuş bəzi  yeni əsərlər də 
qələmə  alınmışdır.  İsgəndər  Atillanın  3  hissəli  “Cavid”  dramı  (3),  Nafilə  Abuzərlinin  “Hüseyn 
Cavid”  (1),  Həsənəli  Eyvazlının  “Ərtoğrul  Cavid,  yaxud  bir  ailənin  dramı”  əsərləri  bu  baxımdan 
xarakterikdir.  İ.Atillanın və  N. Abuzərlinin  əsərlərində  Hüseyn Cavidin şəxsiyyəti və  keşməkeşli 
ömür  yolunun   dramatik təqdimi  məsələləri, xüsusən Hüseyn Cavid   obrazı,   həmçinin  ədibin ailə 
üzvləri və bəzi müasirləri ilə bağlı məqamlar diqqəti çəkir.  
Həsənəli  Eyvazlının  “Ərtoğrul  Cavid,  yaxud  bir  ailənin  dramı”  adlı  iki  pərdəli,  doqquz 
şəkilli  mənzum  faciəsində  (4,s.  3-70)  Cavidlər  ailəsinin  faciəli  taleyi  və  bu  aspektdə  Hüseyn 
Cavidin həyatdan vaxtsız köçmüş istedadlı oğlu  Ərtoğrul Cavidin ömür  yolunun dramatik təqdimi 
əsas  yeri  tutur.  H.Eyvazlı  bu  pyesdə  süjetin  inkişafı  boyunca  mövzunun  xarakterinə,  dramaturji 
situyasiyalara  uyğun  olaraq  H.Cavidin  əsərlərindən,  xüsusən  “İblis”  dramından  bəzi  parçaları  da 
əsərə daxil etmiş, onların ideya-bədii baxımdan əsərlə üzvi surətdə bağlanmasına da nail olmuşdur. 
Deyilənlər  göstərir  ki,  ustad  sənətkarımız  Hüseyn  Cavid  haqqında  Azərbaycan  ədəbiy–
yatında müxtəlif janrlarda bir çox dəyərli bədii əsər yazılmışdır. 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Abuzərli  N. Eşq mələyi. Bakı: MBM, 2012, 168 s.
 
2. Axundlu Y.Ədəbi mühit və sənətkar. Bakı: Adiloğlu, 2002. 188 s. 
3. Atilla İ. Cavid.  Bakı: ADPU, 2009, 76 s. 
4. Eyvazlı H. Seçilmiş əsərləri, 1-ci cild. Naxçıvan: Məktəb, 2015, 377 s. 
5. Həsənzadə N. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr. 1987, 376 s. 
6. Hüseynov R. Əbədi Cavid. Bakı: CBC, 2007, 840 s. 
7. İbrahimov H. Böhtan. Bakı: Şərq-Qərb, 1998, 286 s. 
8. Qasımbəyli Y. XX əsr Azərbaycan poeziyasında Cavid. “Ədalət” qəzeti,  2012, 23 oktyabr  
9. Rza X. Uzun sürən gənclik.  Bakı: Azərnəşr,1994, 435 s.  

44 
 
10. Yaqub Z. Seçilmiş əsərləri, iki cilddə.  2-ci cild. Bakı: Şərq-Qərb,  2006. 288 s.  
11. Yadigar A. Bir nurlu heykəl yarat. Naxçıvan: Əcəmi, 2014, 248 s. 
 
ABSTRACT 
Ayten Gurbanova             
Hussein  Javid’s  character in Azerbaijani  literature 
 
 Hussein  Javid’s  creativity  which  has  a  special  place  in  the  history  of  world  culture  and  is 
considered  unique  pearls  of  world  poetry  treasure,  establishes  a  new,  original  period  in  the 
development  of  Azerbaijan  poeticaesthetic  thought.  The  interest  and  need  for  studying  the  poet’s 
creativity  has  increased  in  the  different  periods,  and  his  literary  personality  has  been  the  focus  of 
attention in literature and turned over a literary character.  There have been analysed charakteristic 
works, their idealogial-literary features have been clarified.  
          
 
 
РЕЗЮМЕ 
Айтен Гурбановой                                                                                                       
Образ  Гусейна  Джавида  в  Азербайджанской 
литературе 
 
 Творчество  Гусейна  Джавида  (1882-1941),  занимающее  уникальное  место  вистории 
азербайджанской литературы, произведения которого считаются одним из редких сокровищ 
поэзии,  является  одним  из  новых,  оригинальных  этапов  в  развитии  Азербайджанских 
художественно-эстетических  идей.  В  связи  с  увеличением  интереса  к  изучениютворений 
поэта, идентичность его литературной поэзии создание его в художественного образа стало 
центром  литературного  внимания.  В  статье  анализириуются  характерные  произведения, 
связанные с темой, выявляются их идейно-художественные особенности.  
 
 
 
 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni  çapa  təqdim  etdi:  Filologiya  üzrə  elmlər  doktoru, 
professor  H.Həşimli 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

45 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
DİLÇİLİK 
ELBƏYİ  MAQSUDOV 
                                             
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:81.1 
ORFOEPİK VƏRDİŞLƏRİN MÖHKƏMLƏNDİRİLMƏSİNDƏ POETİK 
ÇALIŞMALARDAN İSTİFADƏ 
                                                      
Açar sözlər: Azərbaycan dili, orfoepik  vərdişlər, orfoqrafiya, məntiqi təfəkkür, poetik-praktik 
çalışmalar, müstəqil işlər, müqayisə, öyrəncilər 
Keywords:  The  Azerbaijan  language,  orthoepic  skills,  orthography,  logical  thinking,  poetic-
practical exercises, free work, comparison, learners 
Ключевые  слова:  Aзербайджанский  язык,  орфоэпические  навыки,  орфография, 
логическое  мышление,  поэтико-практическое  упражнение,  самостоятельная  работа, 
сравнение, учащиеся 
 
Azərbaycan  dilinin  saflığının  qorunması,  onun  gələcək  nəsillərə  çatdırılması  hər  birimizin 
vətəndaşlıq borcudur. Uzun əsrlərlə qoruyub saxladığımız ana dilimiz də bizi bir xalq, millət kimi 
qoruyaraq bu günə qədər yaşadıb. Bu fikir ölkə prezidentinin müxtəlif çıxış və nitqlərində dəfələrlə 
səslənib. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti  İlham Əliyev AMEA- nın 70 illik yubileyinə həsr 
olunmuş yığıncaqdakı nitqində də bu  fikirləri yenidən vurğulayaraq belə demişdir:  
“Azərbaycan  dili  bizi  bir  xalq,  millət  kimi  qoruyub.  Əsrlər  boyu  biz  başqa  ölkələrin, 
imperiyaların tərkibində yaşadığımız, müstəqil olmadığımız dövrdə milli dəyərlərimizi, ana dilimizi 
qoruya, saxlaya bilmişik. Ona görə, bu gün bəzi hallarda görəndə ki dilimizə xaricdən müdaxilələr 
edilir  və  bəzi  hallarda  bu  müdaxilələr    Azərbaycanda  dəstək  qazanır,  bu  məni  doğurdan  da  çox 
narahat edir. Azərbaycan dili o qədər zəngindir ki, heç bir xarici kəlməyə ehtiyac yoxdur. Bir daha 
demək  istəyirəm  ki,  biz  əsrlər  boyu  dilimizi  qorumuşuq.  Biz  Azərbaycan  dilinin  saflığını  təmin 
etməliyik. 
Lüğətimiz o qədər zəngindir ki, bunu qorusaq və gələcək nəsillərə əmanət kimi təhvil versək 
bu, bizim bu sahədəki ən böyük nailiyyətimiz olacaqdır”. 
Dili  qorumağın  və  yaşatmağın  əsas  şərtlərindən  biri  də  bu  dildə  aydın,  səlis,  rabitəli 
danışmağı öyrənmək, ana dilimizin orfoepik qaydalarını qoruyaraq onu gələcək nəsillərə ərmağan 
etməkdir.  Dili  qorumaq,  onun  qrammatik  xüsusiyyətlərini,  orfoqrafiya  və  orfoepiyasını  nəzəri 
baxımdan tədqiq  etməklə bitmir. Dilin saflığını qorumaq, onu yaşatmağın əsas amillərindən biri də 
ondan praktik olaraq düzgün istifadə edilməsi, ədəbi tələffüz normalarının gözlənilməsi, xalq dilinə 
yaxınlaşdırılması ilə şərtlənir. Bu sahədə görülən işin əsas ağırlığı məktəbəqədər tərbiyə və tam orta 
məktəb müəllim–lərimizin üzərinə düşür. 
Azərbaycan  dili  dərslərinin    qarşısında  duran  əsas  vəzifələrdən  biri  şagirdlərin  düzgün 
tələffüz,  ifadəli  oxu  və  rabitəli  nitq  vərdişlərini  inkişaf  etdirməkdir.  Şagirdləri  nümunəvi  danışıq, 
eləcə də ifadəli oxu vərdişlərinə yiyələndirməyin başlıca yolu ibtidai, eləcə də orta məktəbdə onları 
ədəbi tələffüz normalarına yiyələndirməkdən başlayır. Ana dilimizin qorunub saxlanmasında, onun 
gələcək nəsillərə çatdırılmasında orfoqrafiya qədər orfoepiya da mühüm rol oynayır. Onlardan biri 
yazılı nitqimizi yaşatmağa xidmət göstərirsə, ikincisi şifahi nitqin təmizliyinə, hamı tərəfindən başa 
düşülməsinə, tələffüz normalarının vahidliyinə şərait yaradır. Bu gün ədəbi dilimizin şifahi forması 
yazılı dilə nisbətdə daha geniş, əhatəli və işləkdir. 
Dilimizin orfoepik normalarının qorunmasında hər birimizin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. 
Orfoepik normaların qorunması təkcə məktəb yaşı dövründən deyil, mən deyərdim ki, erkən uşaqlıq 

46 
 
yaş dövründən (2-3 yaşa qədər) başlanmalıdır. Yəni yenicə dil açmağa başlayan uşağa sözlərimizi 
uşaq dilində deyil, ədəbi dilimizin normalarına uyğun tələffüz edilməsinə səy göstərməliyik. Bu işin 
düzgün  təşkili  məktəbəqədər  yaş  dövründən  başlamış  böyük  məktəb  yaş  dövrünə  qədər  ardıcıl, 
müntəzəm davam etdirilməlidir. 
Orfoqrafik  qaydaların  öyrədilməsi  şagirdlərin  orfoepik  vərdişlərə  yiyələndirilməsindən 
başlanmalıdır. Professor Əziz Əfəndizadə çox düzgün olaraq bu iki dil bölməsinin bir-biri ilə əlaqəli 
öyrədilməsi məsələsini həmişə ön plana çəkmişdir. Hətta o, ilk dəfə “Orfoqrafiya-orfoepiya, qram–
matika” adlı kompleks lüğət də hazırlamışdır. Həmin lüğət vasitəsilə şagirdlər həm sözün düzgün 
yazılışı, həm səslənməsi və vurğusuna görə düzgün tələffüzü, həm də qrammatik xarakteri haqqında 
bilgilər alırlar. Lüğət vasitəsilə həm də öyrəncilər müəyyən sözlərin mənasını, sinonim və omonim 
qarşılıqlarını da öyrənə bilirlər. 
Şagirdləri ədəbi tələffüzə yiyələndirməyin yolları olduqca müxtəlifdir. Həmin yolların ən çox 
faydalı olanlarından biri də Azərbaycan dili dərslərində poetik-praktik çalışmalardan istifadə edil–
məsidir. Belə çalışmalar şagirdlərdə bədii ədəbiyyata böyük maraq oyatmaqla yanaşı, birbaşa ədəbi 
tələffüz  normalarına  əməl  edərək  oxumaq  texnikası  aşılayır.  Öyrəncilərdə  dil  təfəkkürünü  inkişaf 
etdirməklə bərabər, həm də onları dərsdə yorulmağa qoymur. Tədqiqatçılığa sövq edir və poeziya 
ilə dilin mövcud olan vəhdətini daha da yaxınlaşdırır. 
Şagirdlər,  eləcə  də  tələbələr  ana  dilimizdə  saitlərin  müxtəlif  kəmiyyətlərdə  tələffüzü 
variantları ilə müəyyən dərəcədə tanışdırlar. Onların lazım olan sözlərdə saitlərin uzun və ya qısa 
tələffüz  olunduğunu  dəqiq  müəyyənləşdirə  bilməmələri  həmin  sözlərdə  vurğunun  yerini  dəqiq 
göstərməkdə də çətinlik törədir. Orfoepiyada ən çox çətinlik törədən anlar isə sözlərdə bəzi saitlərin 
uzun tələffüz olunması ilə bağlıdır. Öyrəncilər sözlərdə vurğunun, əsasən, uzun tələffüz olunan sait 
səslərin üzərinə düşdüyünü qeyd edirlər. Məsələn, 
                                                        Füzuli, Nizami, Əcəmi, Sabir, 
         Sadala onları aramla bir-bir. 
Uzanan saitlər söylə hansıdır? 
Bu hələ birinci sınaq şansıdır. 
Öyrəncilər Füzuli, Nizami, Əcəmi, Sabir sözlərini ədəbi tələffüz normalarına uyğun olaraq 
söyləyirlər.  Onlardan  bəziləri  Füzulidə  u,  Nizamidə  a,  Əcəmi  sözündə  isə  ikinci  ə  saitini  qısa 
tələffüz  edirlər.  Həmin  saitlərin  uzun  tələffüz  olunduğunu  söyləyənlər  həm  də  həmin  hecanın 
vurğulu heca olduğunu  qeyd edirlər. Halbuki, qeyd etdiyimiz xüsusi isimlərdə vurğu axırıncı heca 
üzərinə düşür. 
Dilimizdə  satlərin  tələffüzü  ilə  bağlı  olan  belə  məqamlar  çoxdur.  Məsələn,elə  ərəb,  fars, 
Avropa  mənşəli  sözlər  var  ki,  onlarda  a,o,u,ö,e,i  saitləri  uzun  tələffüz  olunur.  Belə  saitlərin  uzun 
tələffüzünü aşağıdakı nümunələr üzərində asanlıqla müşahidə etmək olar; 
1)
 
xahiş, alim, Arif, əmanət, Adil, laməkan, baza, ariya, qanun, namus kimi sözlərdə a saiti ; 
2)
 
opera, dovğa, çovğun, zoologiya tipli sözlərdə samitlərdən birinin düşməsi və ya iki qoşa 
saitin birinin düşməsi nəticəsində o saiti;    
3)
 
Füzuli, musiqi, xüsusi, Turə kimi sözlərdə u saiti; 
4)
 
edam, era, etibar, memar tipli sözlərdə e saiti; 
5)
 
mədən, dəvət, əla, məna, bəzi kimi sözlərdə əvvəlinci ə saiti; 
6)
 
vəsiqə, qəribə, mərifət kimi sözlərdə ə saiti uzun tələffüz olunur. 
Saitlərlə  bağlı  bu  kimi  orfoepik  qaydalar  şagirdlərə  xatıladıldıqdan  sonra  aşağıdakı  poetik 
nümunə üzərində iş aparılır; 
Söylə görüm, a Nadir, 
Hansı sözdə a səsi 
Daha uzun səslənir? 
“Arazda”, ya “sahildə”, 
“Adildə”, ya “cahildə”, 
“Kitab”,”katib”,”kağizda”, 
“Ahəng”, yoxsa “ağızda”, 
“Arifdə”, ya “aqildə” 

47 
 
Bəlkə, elə “ naqil”də? 
Bircə-bircə ağılla, 
Hamısını nağılla. 
 Şagirdər mətni maraqla oxuyur, sonra dırnaq içərisindəki sözlərə diqqət yetirirlər. Özləri 
müstəqil  müəyyənləşdirirlər  ki,  mətndəki  Araz,  kitab,  kağız,  ağız  sözlərində  heç  bir  sait  səs 
uzun  tələffüz  olunmur.  Lakin  mətndəki  sahil,  Adil,  cahil,  katib,  ahəng,  Arif,  aqil  sözlərində 
işlənmiş  bütün  a  saitləri  uzun  tələffüz  olunur.  Aparılan  müşahidələr  göstərir  ki,  öyrəncilərin 
çoxu  vurğunun  əsasən  sözdə  uzun  tələffüz  olunan  saitin  üzərinə  düşdüyünü  söyləyirlər.  Ona 
görə də, müəllim belə sözlərdə vurğunun yerini dəqiq müəyyənləşdirməyi öyrətmək üçün əlavə 
iş  aparmalıdır. Bu tipli sözlərdə uzun saitləri  qısa tələffüz etməklə, vurğunu ayrı-ayrı saitlərin 
üzərinə  salmaqla,  xüsusi  isimlərin  digər  dillərdəki  tələffüz  variantını  xatırlatmaqla  lazımi 
vərdişlər aşılamaq mümkündür.            
Tələffüzlə  bağlı  vərdişlər  aşılanarkən  alınma  sözlərdə  o  saitinin  orfoepiyası  ilə  əlaqədar 
göstərilən  məsələlərə  də  diqqət  yetirilməlidir.  Alınma  sözlərin  bir  qismində  vurğulu  hecada 
işlənən  o  saitinin  uzun  tələffüz  olunduğu  variantlar  olduğu  kimi,vurğusuz  hecalarda  işlənib, 
əslinə  müvafiq  olaraq,  bəzən  də  a  kimi  tələffüz  olunan  məqamlar  da  vardır.  Orfoepiyada  bu 
məqamı  öyrətmək  məqsədilə  tərtib  olunmuş  aşağıdakı  məntiqi,  düşündürücü,  öyrədici  poetk 
çalışmaya diqqət yetirək; 
 
                        “Avtomat”la  “samovar” 
                          Bir-birinə bənzəmir. 
                          Biri yarımtaxtadır, 
                          Biri tamam dər-dəmir. 
                          Biri döyüş istəyir, 
                          Biri görüş istəyir. 
                          Fərqləri çoxdur,düzü, 
                          Sayma mənə hər sözü 
                          Söylə necə oxşardır 
                          Onların tələffüzü ? 
 
Öyrəncilər  poetik  çalışmanı  diqqətlə  oxuyur,  mətndəki  sözlərin  orfoqrafiyası  ilə 
orfoepiya–sını  tutuşdurur,  avtomatla  samovar  sözlərinin  ifadə  etdiyi  leksik  mənalara  diqqət 
yetirir və nəticə çıxarırlar ki, bu əşyalar forma və məzmun bxımından bir-birindən fərqlidirlər. 
Müəllifin  döyüş  istəmək,  görüş  istəmək  ifadələrini  nə  məqsədlə  işlətdiyini  öyrənmək, 
dəqiqləşdirmək üçün şagirdlərə müraciət olunur. Onların qənaəti bu olur ki, avtomat döyüş və 
vuruşlarda,  samovar  isə  ən  cox  tədbir,  yığıncaq  və  görüşlərdə  istifadə  olunur.  Onlar  arasında 
həm  əşya,  həm  də  kəlmə  baxımından  fərqli  əlamətlər  çoxdur.  Bunların  hamısını  sadalamağa 
ehtiyac yoxdur. Çalışmanın başlıca tələbi bundan ibarətdir ki, müxtəlif baxımdan oxşar olmayan 
bu  sözlərin  tələffüz  baxımından  hansı  oxşarlıqları  vardır.Yəni  avtomatla  samovar  sözlərinin 
orfoepiyasındakı oxşarlıq nədən ibarətdir? Öyrəncilər müəyyən araşdırmalar və düşüncələrdən 
sonra bu nəticəyə gəlirlər ki, avtomat və samovar sözlərinin tələffüzündəki əsas oxşarlıq onların 
tərkibində olan o hərflərinin tələffüz zamanı a səsi kimi səslənməsindədir. 
Əgər  lazım  gələrsə  müəllim  Azərbaycan  dilinə  əcnəbi  dillərdən  gəlmiş  belə  sözlərin 
orfoqrafiyası və tələffüzü haqqında da əlavə bilgilər  verməyə çalışmalıdır. 
Dilimizdə  sonu  eynicinsli  qoşa  samitlərlə  bitən  birhecalı  sözər  də  vardır  ki,  şagirdlər 
onların  yazılışında  və  tələffüzündə  səhvlərə  yol  verirlər.  Bu  qəbildən  olan  səhvləri  aradan 
qaldırmaq üçün belə bir poetik çalışma üzərində iş aparılır. 
Sonu qoşa samitli 
Təkhecalı sözlərdən 
Çox vaxt kənar qaçıram. 
Harda, necə yazılır 
Bu sirdən baş açıram. 
Bilirəm ki, hər yerdə 

48 
 
Zənn, xətt, fənn, həkk yazılır 
Söylə bəs küll, hiss sözündə 
Qoşa samitlər nə vaxt 
Gah cüt, gah tək yazılır? 
Bələdsənsə bu dilə, 
Buyur, onda şərh elə. 
    
 Öyrəncilər  mətnlə  tanış  olduqdan  sonra  sonu  eynicinsli  qoşa  samitlərlə  bitən  birhecalı 
sözlər haqqında dşünürlər. Və dilimizdə belə sözlərin heç də çox olmadığını söyləyirlər. Onların 
müxtəlif cavablarından sonra müəllim özü bütün deyilənləri ümumiləşdirərək aşağıdakı düzgün 
və son nəticəni bildirir.  
  
Son  samiti  uzun  tələffüz  olunan  zənn,  xətt,  həkk,  fənn  kimi  birhecalı  eynicinsli  qoşa 
samitli  sözlərdən  fərqli  olaraq,  hiss,  küll  sözlərində  eyni  qoşa  samitlərdən  birini  atdıqda  onlar 
tamamilə başqa mənalar bildirirlər. Hiss və küll sözlərindən başqa belə təkhecalı alınma sözlərə 
samitlə başlanan şəkilçilər artırıldıqda onların kökündəki qoşa samitlərdən biri düşür; məs., xətt-
xətdən, sirr-sirli və s. 
Azərbaycan  dilində  saitlərin  tələffüzü  ilə  bağlı  müxtəlif  qaydalar  vardır.  Həmin  qaydalar 
içərisində eynicinsli qoşasaitli sözlərin yazılışı və tələffüzünə aid nümunələrlə tədrisdə daha tez-tez 
qarşılaşırıq. Saat, camaat, mətbəə, təəccüb, bədii, təbii kimi sözlər bu qəbildəndir. Dərsdə belə sözlər 
üzərində  iş  aparılarkən  müəllim  istər-istəməz  aşağıdakı  orfoepik  qaydaları  öyrəncilərə  xatırladır. 
Dilimizdəki qoşa aa saitli sözlər tələffüzdə bir uzun a: saiti kimi tələffüz edilir. Həmin qayda digər 
qoşasaitli sözlərə də aid edilir.Yəni o sözlərdə də eynicinsli qoşa saitlər bir uzun sait kimi tələffüz 
olunur.  Şagirdlərin  müstəqil  işlərini  təşkil  etmək,  axtarıcılığa  sövq  etmək  üçün  onlara  aşağıdakı 
poetik parça üzərində düşünmək təklif olunur.     
                     
                    Lüğətdə   eynicinsli,    
                    Eyni  qoşa   saitli 
                    Sözlərimiz  az  deyil. 
                    Beş-altı  belə sözü 
                    Hər  kəs  ayrıca  özü 
                    Yazsın  iş dəftərinə. 
                    Sonra da hər  bir sözün, 
                    Yazıyla  tələffüzün 
                     Şərh  versin  fərqlərinə . 
                     Biz  də diqqət  yetirək   
                     Düzünə, səhvlərinə. 
 
Belə calışmalar  şagirdləri  düşundürmək, tədqiqatçılığa  yönəltməklə bərabər, həm  də 
onları  yorğunluqdan  xilas  edir,  poetik  nümunələr  oxumağa,  bədii  ədəbiyyatı  sevməyə,  ədəbi 
tələffüz normalalrını gözləməyə alışdırır. 
Orfoepiya və orfoqrafiya bəhslərini bir-birindən ayrı öyrətmək o qədər də faydalı olmur. 
Uzun  illərin  təcrübəsi  göstərir  ki,  orfoqrafiyanı  orfoepiyasız,  orfoepiyanı  isə  orfoqrafiyadan 
təcrid  edilmiş  şəkildə,  qarşılaşdırma  aparmadan  öyrətmək  mümkün  deyil  və  ya  olduqca  
çətindir.  Buna  görə  də,  bu  bəhslərlə  bağlı  olan  hər  bir  mövzu  qarşılıqlı,  əlaqəli  və  ya  paralel 
öyrədilməlidir. 
Məsələn,  biz  aşağıda  verilmiş  çalışma  nümunəsinə  diqqət  yetirsək,  bunu  açıq-aydın 
müşahidə edərik. 
                        Diqqətlə  bax  hər  sözə, 
                        Doğru  cavab  ver bizə. 
                        Dovğa, qovğa, Firuzə, 
                        Dovşan, körük  və kuzə 
                        Ürək, sünbül, mis, dəmir. 
                        Saqqal,nöqtə,rəqs,hənir 

49 
 
                        Sözlərindən  hansının 
                        Ədəbi    tələffüzü 
                        Yazılışdan  fərqlənir ? 
Şagirdlər mətni oxuyur və uzun tələffüz olunan saitləri müəyyənləşdirirlər. Sonra isə onların 
orfoqrafiyası ilə  orfoepiyasını müqayisə  edirlər. Şüurlu surətdə  nəticə  çıxarırlar  ki,  dovğa,  qovğa, 
dovşan sözlərində tələffüz zamanı v samiti düşür və o saiti uzun tələffüz  olunur. Firuzə və kuzə 
sözlərində isə u saitləri uzun tələffüz olunur. Tərkibindəki sait səslərdən biri uzun tələffüz olunan bu 
sözlərdə  vurğu uzun tələffüz olunan saitin deyil, sözlərin axırıncı hecaları üzərinə düşür. Dovğa, 
qovğa  tipli  sözlərdə  uzun  tələffüz  olunan  saitlərə  görə  v  samitinin  düşməsi  həmin  sözlərin 
orfoqrafiyasında  çətinliklər törədir. Yazıda bu səhvlərə yol verməmək üçün yazılışı və tələffüzü bir-
birindən fərqli olan belə sözlər müqayisələr edilməklə öyrənci yaddaşında möhkəmləndirilməlidir. 
Yuxarıda göstərilən poetik parçada şagirdlər müəyyənləşdirirlər ki, körük, ürək, mis, sünbül, dəmir 
sözlərinin tələffüzü ilə yazılışı bir-birindən çox da ciddi şəkildə fərqlənmir. Körük, ürək sözlərində 
axırıncı  səs  qismən  dəyişikliyə  uğrayır,sünbül  sözünün  isə  tələffüzü  ilə  yazılışı    arasındakı  əsas 
çətinlik  n  səsinin  tələffüzdə  m  kimi  deyilməsindən    irəli  gəlir.  Bu  da  sözün  yazılışında  çətinlik 
törədən əsas  amillərdəndir. Ona görə də sözlərin orfoqrafiyasını onların orfoepiyası ilə müqayisəli  
öyrətmək  lazımdır  ki,  şagirdlər  nə  sözün  düzgün  tələffüzündə,  nə  də  yazılışında  səhvlərə  yol 
verməsinlər. 
Azərbaycan dilində alınma sözlərin müəyyən bir qismi eyni qoşa saitlərin yanaşı işlənməsi 
ilə  özünü  göstərir.  Bununla  yanaşı,  dilimizdə  bir  qisim  alınma  sözlərdə  iki  müxtəlif  saitin 
işləndiyi məqamlar da vardır. Belə sözlərin düzgün yazılışı və tələffüzünü öyrətmək məqsədilə 
aşağıdakı tipli çalışmalar üzərində iş aparılır: 
       
      Çalışma 1.            Saat, zoopark, inşaat, 
                                   Təbii  və  camaat, 
                                   Təəssüf, məəttəl  kimi 
                                   Qoşasaitli  sözdə, 
                                   Ən düzgün  tələffüzdə 
                                   Neçə  sait  səslənir? 
                                   Söylə onları bir-bir.   
      
       Çalışma 2.           Faiq, Şaiq, Nəvai, 
                                   Zəif, laiq, fədai 
                                   Sözlərinə sal  nəzər, 
                                   Amma  olma  bədnəzər. 
                                   Bu sözlər  deyiləndə, 
                                   Plovtək yeyiləndə, 
                                   Saitlər     arasını 
                                   Hansı bir  samit bəzər? 
 
Öyrəncilər  birinci  çalışmanı  yerinə  yetirərkən    onlar  saat,  zoopark,  inşaat,  təbii,  camaat, 
təəssüf, məəttəl kimi eynicisli qoşa saitli sözlərlə qarşılaşırlar. Onlar bu tipli sözlərlə qarşılaşarkən 
əvvəllər qazandıqları  biliklərə istinad edərək bildirirlər ki, belə sözlər eyni qoşa saitlərlə yazılsalar 
da, bir uzun sait kimi tələffüz olunurlar. Çalışmanın tələbinə əsasən bildirirlər ki, qoşasaitli  sözlərin 
ən düzgün tələffüzü onların bir uzun saitlə səslənməsidir. Dilimzdə tez-tez istifadə etdiyimiz maaş, 
zoologiya,  mətbəə,  bədii  kimi  eyni  qoşasaitli  sözlər  də  tələffüz  baxımından  bu  orfoepik  qaydaya  
tabedir.  İkinci  çalışma  isə  birincidən  fərqli  olaraq,  müxtəlif  qoşa  saitli  sözlərin  tələffüzü  ilə 
bağlıdır.Burada yalnız ai, əi sait birləşməli sözlər nümunə kimi verilib. Lakin öyrəncilərə xatırladılır 
ki,  dilimizdə  belə  qoşasaitli    sözlər  çoxdur.  Aerodrom,  şücaət,  dairə,  kakao,  auditoriya,  dialekt, 
biologiya, radius, neologizm, poetika, duel, aktul, müayinə, müəllim və s. sözlər  belələrindəndir. 
             Şagirdlərin  lüğətlərlə  işləmək  bacarıqlarını  möhkəmləndirmək  məqsədilə  bu  qəbildən  olan 
sözlərin orfoqrafiya lüğətlərindən seçilib yazılmasını ev tapşırığı kimi vermək də faydalı olar. Növbəti 
dərsdə  şagirdlərin  özlərinin  seçib  yazdıqları  belə  qoşa  saitli  sözlərin  orfoepiyası  üzərində  müstəqil 

50 
 
işlər  təşkil  etmək  olar.  Onların  fəal  iştirakı  ilə  belə  bir  qənaətə  gəlmək  olur  ki,  müxtəlifcinsli  bu 
qoşasaitli  sözlərin  tələffüzündə  müxtəlif  çalarlıqlar  özünü  göstərir.  Məsələn,  ea,  eo  sait  birləşməli 
sözlərdə e saiti i ilə əvəzlənərək iya, iyo  çalarlığında  tələffüz olunur. Yaxud üa, üə qoşa saitlərinin 
işləndiyi    sözlərdə  a  və  ə  saitləri    uzun    tələfffüz  olunur.  Belə    sözlər    üzərində  iş    apararkən 
öyrəncilərin  ən    çox    çətinlik    çəkdikləri  məqamlardan  biri  də    həmin  sözlərdə  vurğunun  yerinin 
dəqiqləşdirilməsində  özünü  göstərir.  Bu  çətinliyi    şagirdlərin  özünün  iştirakı,  vurğu  kitabları    və  
müəllimin  fəallığı  ilə  aradan qaldırmaq mümkündür.  
                                 
Şəkilçilər  sözlər tək 
                                 Omonim  ola  bilir. 
                                  Kökə uyğun olaraq 
                                  Qalınlaşır, incəlir. 
                                  Gah iki cür görünür, 
                                  Gah  dörd  dona bürünür. 
                                  “İnqilabi”,”tarixi” 
                                   Sözlərində axır  i  
                                   Neçə cürə yazılır? 
                                   Bu ortaq  şəkilçinin 
                                   Tərcümeyi –halında 
                                   Daha nələr  yazılır? 
 
Müəllim  şeiri  oxuduqdan  sonra  şəkilçilərin  omonimliyi  haqqında    qısa  məlumat  verir. 
Bildirir ki, şəkilçilər də sözlər kimi omonim ola bilir. Belə şəkilçilərdən biri də  -ı,-i,-u,-ü-dür. Bu 
şəkilçi  feildən  isim  (qorxu,  ölçü),  isimdən  sifət  (armudu,  ümüşü  və  s.),  feildən  feil  (sürümək), 
sifətdən  feil  (ləngimək)  düzəldir,  ismin  təsirlik  halı  qələmi  ver,  onu  gətir)  və  ismin  mənsubiyyət 
şəkilçisi (onun iti, şairin qələmi) yerində işlənir. Şagirdlər şeirin tələbinə uyğun olaraq bu omonim 
şəkilçinin tərcümeyi-halına bu deyilənləri də əlavə  edirlər. 
o                   
 
Orfoepiyanın  tədrisində  aşağıdakı  poetik  çalışmalardan  da  istifadə  etmək  məqsədəuyğun 
sayılır. 
1.  Nənəm «Fidan» deyəndə, 
«F» səsin söyləyəndə 
Səs telləri titrəyir, 
Dodaq dişlərə dəyir? 
 
2.  Yüzə qədər 
Hər bir sayın 
Adın çəksən, 
Səkkiz ona 
Nə deyərsən? 
«Həştad» düzdür, 
Yoxsa «səksən?» 
Düz söyləsən, 
Sənə əhsən! 
 
3.  Nənəm söyləyirdi: «Böyüyə hürmət, 
Yaxşılıq edənnər daha güclüdür. 
Qocıya, kadına ülvü möhübbət 
Üreyin gücüdür, əqlin gücüdür». 
 
Babam da hirslənib dedi ki, «hərə 
Əvvəlcə nitqinə nəzarət etsin 
Borcudur dildəki bütün sözlərə 

51 
 
Hər kəs səcdə etsin, məhəbbət etsin». 
 
Dialekt sözləri babam eşitdi 
Pərişan bir halda bığların eşdi. 
Ədəbi bir dildən xəbərsiz nənə 
Sözlərdən neçəsin düz deməmişdi? 
 
4.  Maral, sözdə saitin 
Uzunca tələffüzü 
Məna dəyişməsinə 
Söylə, bir təsir edər? 
Mən inanıram, düzü 
Tam cavab söyləməyə, 
Ona aid sözlərə 
Nümunələr deməyə 
Sənin də gücün yetər. 
 
5. Söyləyin, ay uşaqlar, 
Maili kəlməsində 
Neçə hərf, neçə səs var? 
 
6. İnsan öz diliylə çox həvəslənər, 
Hər qəlbdə məhəbbət bir cür bəslənər. 
Vətən, çəmən, üzüm sözləri ismin 
Çıxışlıq halında necə səslənər? 
 
7. "Avqust, orden, modelə, 
Tayqa, epos, hotelə, 
Duet, folklor, tennisə, 
Sintaksisə, defisə, 
Keşniş, kələz, kələfə, 
Səksən, sərnic, sələfə" 
Nəzər yetir müxtəsər 
Vurğunu tapıb göstər. 
8. Bulud, armud, kənd, söyüd, 
Əsəd, Səməd, qənd, öyüd, 
Dərya, Dərbənd, dar, daşar 
Sözlərindən hansında 
«D» samiti karlaşar? 
 
9. Meşə, araba, kölgə, 
Qaya, dərə və özgə 
Sözlərində a, ə-lər 
Tamam axırda gələr. 
Bu sözlər dəyişəndə, 
Haldan-hala düşəndə 
Hansı halda kim bilər 
Tələffüzdə açıq səs 
Qapalıya çevrilər? 
 
 
 

52