ĠƏMĠstan nəZĠRLĠ

PraporĢik - Çar ordusunda orta dərəcəli zabit rütbəsi. 
Feldfebel - Rota komandirinin təsərrüfat üzrə müavininə verilən hərbi rütbə. 
Yunker - Rütbə yunkerlər məktəbini bitirən zadəgan balalarına verilirdi. 
ġtab-rotmistri - Süvari qoĢunda qərargah zabiti. 
Kvartirmeystr - Orduda qoĢunu yerləĢdirmə iĢlərinə baxan məsul Ģəxs. 
Poruçik - Çar ordusunda podporuçiklə Ģtabs-kapitan arasında olan zabit rütbəsi. 
Uryadnik  -  Orduda  tağım  komandirinin  müavini.  Rütbə  əsasən  Kazak  qoĢunlarında  xidmət  edənlərə 
verilirdi. 

114 
 
Realnı məktəb - Ġnqilabdan əvvəl orta məktəb. 
MeĢĢan ailəsi - ġəhərdə xırda alverçilərdən, sənətkarlardan və aĢağı təbəqəli qulluqçulardan olan ailələri 
1920-ci ilə qədər belə adlandırırdılar. 
Podporuçik - 1920-ci ilə qədər çar və Müsavat ordusunda kiçik zabit rütbəsi. 
Kadet  korpusu  -  Aprel  inqilabına  qədər  zadəgan  balalarına  məxsus  qapalı  hərbi  orta  məktəb.  Varlı 
ailələrin uĢaqları yeddi-səkkiz yaĢında bu məktəbə qəbul olunurdu. 
PodpraporĢik - Yeni təĢkil edilmiĢ əsgəri heyətdə fərqlənən hərbi qulluqçuya verilən kiçik rütbə. 
 
TÜRK ĠRSĠNĠ ÖYRƏDƏN GENERAL 
 
ġöhrətli  generalımız  Səməd  bəy  Mehmandarovun  1918-20-ci  illərdəki  fəaliyyəti  xalqımız  qarĢısında 
əvəzsizdir. Onun Milli Ordunun yaradılmasındakı müstəsna rolu, 1918-ci il dekabrın 25-də Azərbaycan xalqına 
müraciəti, əsgər və zabit heyəti qarĢısında ata nəsihətli (həmin il Səməd bəy Mehmandarovun 63 yaĢı vardı - 
ġ.N.) çıxıĢları və nəhayət, güclü Vətən təəssübkeĢliyi qırx minə yaxın əsgəri olan nizami ordu yaratmağa səbəb 
oldu. 
Səməd  bəy  Mehmandarov  haqlı  olaraq  yazırdı  ki,  düĢmənə  qarĢı  mübarizə  tədbirlərindən  biri  də  xalq 
içərisində sağlam milli hisslərin yaradılmasıdır. Bu vəziyyət Azərbaycan Respublikasının yaranmaqda olan gənc 
ordusu üçün xüsusilə zəruridir. Yuxudan yenicə oyanmıĢ xalqda sağlam, milli hissi oyatmalıyıq... Xalq arasında 
türk  irsinin  milli  hisslərini  və  vüqarını  qaldırmaq  üçün  xalqı,  qoĢunlarımızı  onun  tarixi  keçmiĢi  ilə  tanıĢ 
etməliyik. 
1918-1920-ci  illərin  arxiv  qovluqları  açıldıqca  bizə  məlum  olur  ki,  Milli  Ordu  tariximiz  çox  zəngin 
olmuĢdur.  O  da  məlum  olur  ki,  hərb  tariximizi  zənginləĢdirən  Əliağa  ġıxlinskinin  rəhbərliyi  ilə  onların 
silahdaĢları  general  Həbib  bəy  Səlimovun,  Məmməd  bəy  Sulkeviçin,  ġahzadə  Əmir  Kazım  Mirzə  Qacarın, 
Cavad bəy ġıxlinskinin, Murad Gəray bəy Tlexasın, Əbdülhəmid bəy QaytabaĢının misilsiz fəaliyyəti olmuĢdur. 
Port Arturda, Birinci Cahan savaĢında və 1918-20-ci illərdə Ģərəfli döyüĢ yolu keçən general Səməd bəy 
Mehmandarovun  haqqında  araĢdırmalar  apardıqca  o  illərin  sənədlərində  və  qəzetlərində  onun  çıxıĢlarına, 
nitqlərinə rast gəlmək olur. 
Tarixi sənədlərdən xəbərsiz olan bəzi tədqiqatçılar keçərək yazırlar ki, niyə Səməd bəy Mehmandarovun, 
Əliağa ġıxlinskinin, Həbib bəy Səlimovun və baĢqa sərkərdələrimizin Napaleon, Kutuzov, Suvorov kimi müdrik 
fikirləri  hərbi-elmi  əsərləri  qalmayıb.  Bir  sözlə,  özümüzünkülərə  qeyri-vətənpərvər  damğası  vururlar.  YetmiĢ 
altı  ildən  sonra  belələrinə  general  Səməd  bəy  Mehmandarovun  Azərbaycan  Hərbiyyə  məktəbinin  ikinci 
buraxılıĢında, 1926-cı il sentyabrın 15-də elədiyi tarixi çıxıĢ cavab verir. 
Həmin  il  Azərbaycan  Hərbiyyə  məktəbində  Səməd  bəy  Mehmandarov  topçuluqdan  rusca,  Əliağa 
ġıxlinski isə Azərbaycan dilində mühazirələr oxuyurdular. 
 
 
AZƏRBAYCAN HƏRBĠ MƏKTƏBĠNĠN 
2-ci BURAXILIġI HAQQINDA 
15 sentyabr 1926-cı il 
 
YoldaĢlar! Bu gün biz yeni qırmızı komandirlər kimi sizi təbrik edirik. 
Qırmızı komandir kimi siz daha müstəqil yola çıxdınız. Bu müstəqil yolda sizi çətin və məsul iĢ gözləyir. 
Həmin  iĢin  bacarıqla  və  vicdanla  yerinə  yetirilməsi  sizin  tabeliyinizdə  olan  adamların  döyüĢ  hazırlığı 
səviyyəsindən asılıdır. Öz xidməti və döyüĢ təcrübəmdən istifadə edərək sizin üçün bu əlamətdar gündə həmin 
iĢ haqqında bir neçə söz demək istəyirəm. 
Azərbaycan hərbi məktəbini qurtaran sizlər, yoldaĢlar, həmiĢə möhkəm  yadda saxlamalısınız ki, heç bir 
məktəb,  hətta  ali  məktəb  də  olsa,  tam  bilik  vermir,  gəncləri  gələcək  özünütəkmilləĢdirməyə  hazırlayaraq 
buraxır. Bu cəhəti biz hərbi qulluqçular, xüsusilə yadda saxlamalıyıq, çünki ümumiyyətlə hərbi iĢdə, əsasən də 
qüdrətli  mübarizə  vasitəsi  olan  artilleriyada  öz  əksini  tapan  hərbi  texnika  böyük  müvəffəqiyyətlərə  nail 
olmuĢdur. 
Texnika və taktika bir-birilə ayrılmaz surətdə əlaqədardır və texnikanın inkiĢafi taktika sahəsində böyük 
dəyiĢikliklərə  səbəb  olur.  Daimi  yeni  hərbi-texniki  kəĢflər  sayəsində  artilleriya  atəĢinin  gücü  ilbəil  artır, 
döyüĢün üsullarını və taktiki xüsusiyyətlərini, hücum və müdafiə formalarını əsaslı surətdə dəyiĢdirir. Buna görə 
də  müasir  tələblərdən  geri  qalmamaq  üçün,  yoldaĢlar,  siz  yorulmadan  öz  üzərinizdə  ciddi  çalıĢmalı  geri 
qalmamaq  üçün  cari  hərbi  ədəbiyyatı  diqqətlə  izləməlisiniz.  BaĢqa  sözlə,  yenə  də  öyrənmək  lazımdır.  Bu 
tələblərə  əməl  etsəniz  siz  öz  yerinizə  layiq  olacaqsınız  və  tabeliyinizdə  olanların  hüsnü-rəğbətini 
qazanacaqsınız. 

115 
 
Texnikanın  inkiĢafı  və  artilleriya  atəĢinin  artan  gücü  ilə  yanaĢı,  mən  deməliyəm  ki,  irəli  getmək 
coĢqunluğu ideyası ilə ruhlanan qoĢunlarda əsas amil insandır, texnika isə ikinci dərəcəlidir, çünki texnikanı da 
insan idarə edir. 
Hərbi-elmi cəmiyyətdəki məruzələrimdən birində, yoldaĢlar, mən demiĢdim ki, hərbi iĢ yaradıcı iĢdir, bu 
iĢdə  təcrübə  və  praktikanın  böyük  əhəmiyyəti  vardır,  bu  təcrübə  və  praktika  bir  çox  nəzəri  müddəaları 
üstələməlidir. Bunu deməklə mən nəzəriyyənin əhəmiyyətini heç də azaltmıram, çünki hərbi sənəd nəzəriyyəsi 
həmin  praktikadan  doğmuĢdur.  Əgər  bu  belədirsə  onda  bacarıq,  təcrübə  və  praktikanı  hansı  vasitələrlə 
mənimsəmək olar? 
Müharibə dövründə bacarıq və təcrübə Ģəxsi praktika ilə, sülh dövründə isə sülh və müharibə dövrlərində 
göstəriĢlərini  rəhbər  kimi  qəbul  etdiyimiz  nizamnamələrini  əsaslı  surətdə  öyrənməklə,  taktiki  tapĢırıqla  çölə 
çıxmaqla, ikitərəfli manevrlərlə, komanda heyətinin çöl təlimləri ilə, hərb tarixini öyrənməklə və baĢqa üsullarla 
qazanılır. Bunları mən geniĢ izah etməyəcəyəm, öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verdiyim hərb tarixi üzərində 
dayanacağam. 
Hərb  tarixini  öyrənmək  dünyagörüĢünü  geniĢləndirir,  tənqidə  qabil  olan  adamın  zəkasını,  fərasətini  və 
bacarığını inkiĢaf etdirir. Hərb tarixini öyrənməklə siz ovcunuzun içi kimi bu və ya o tərəfin səhvini görürsünüz. 
Görürsünüz ki, nə etmək olar və nə etmək lazım deyil. Hərb tarixini öyrənməklə siz çox mürəkkəb vəziyyətdən 
baĢ  çıxarmaq,  həmin  vəziyyətə  uyğun  bu  və  ya  digər  qərar  qəbul  etmək  vərdiĢləri  qazanırsınız.  Hərb tarixini 
öyrənməklə siz qoĢunların müharibədə çəkdikləri əziyyətlərin qarĢısını almağa təminat verirsiniz. 
Mən  belə  fikirləĢirəm  ki,  hərb  tarixini  öyrənməyin  əhəmiyyətini  baĢa  düĢmək  üçün  bu  deyilənlər  də 
kifayətdir. 
Buna görə də mən belə hesab edirəm ki, sizin özünüzü həsr etdiyiniz sahədə müvəffəqiyyət qazanmağınız 
üçün hərb tarixi kitabı hər bir hərbi qulluqçunun stolüstü kitabı olmalıdır. 
Sizin  hər  bir  müvəffəqiyyətiniz  sizin  keçmiĢ  rəislərinizi  sevindirəcək,  çünki  onlar  sizin 
müvəffəqiyyətlərinizdə öz zəhmətlərinin və öz məsləhətlərinin bir hissəsini görəcəklər. 
Sizinlə  vidalaĢanda  sizə  demək  istədiyim  bunlardır.  Ġndi  isə,  yoldaĢlar,  mənim  ən  xoĢ  və  səmimi 
arzularımı qəbul edin. 
 
ALĠM-GENERAL 
 
MəĢhur generalımız Əliağa ġıxlinski hərb elmi ilə müntəzəm məĢğul olan yeganə sərkərdəmizdir. O, ötən 
əsrin  sonlarından  baĢlayarq  Rusiyada  dərc  olunan  müxtəlif  qəzetlərdə,  “Artilleriya  Zabitləri  Məktəbinin 
xəbərləri”  jurnalında
26
  hərbi  elmi-publisistik  məqalələrlə  çıxıĢ  etmiĢdir.  1910-1914-cü  illərdə  Luqa  Ģəhərində 
nəĢr  olunmuĢ  “Səhra  topların  cəbhədə  iĢlədilməsi”,  “Divizion  miqyasında  topçu  manevrlərin  təĢkili  üçün 
təlimat”,  “Topçu  zabitləri  məktəbində  Əliağa  ġıxlinski  tərəfindən  oxunmuĢ  mühazirələrin  xülasəsi”,  “Öz 
qoĢunlarının  baĢı  üstündən  top  atıĢı  haqqında”  kitabları  Port-Artur  qəhrəmanı  Əliağa  ġıxlinskiyə  Ģan-Ģöhrət 
gətirmiĢdir. 
1918-1920-ci  illərdə  və  Sovetlər  dövründə  də  general  Əliağa  ġıxlinski  hərb  elmi  mövzusunda  silsilə 
məqalələrin və hərbi kitabların müəllifi olmuĢdur. Onun 1926-cı ildə “Azərbaycan hərbi redaksiyası” tərəfindən 
nəĢr  olunmuĢ  300  səhifəlik  “Rusca-türkcə  qısa  hərbi  lüğətli  hərbi  nizamnamələrin,  hərbi  elmi  ədəbiyyatın 
tərcümə olunmasında böyük əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. Nadir nüsxəyə çevrilən lüğət bu gün də misilsiz dəyərə 
malikdir. 
1920-ci ildə onun təĢəbbüsü ilə yaranan Bakı qarnizonunun Hərbi Elmi Cəmiyyəti, “Hərbi bilik” jurnalı 
və “Hərbi nəĢriyyat” bizə “Əliağa ġıxlinski Azərbaycanda hərb elminin banisidir” - Sovetlər dövründə onun XI 
Orduda  məcburi  xidmət  etməsi,  bolĢeviklərin  ona  çar  və  müsavat  generalı  kimi  mənfi  münasibəti  onun 
əlyazmalarında,  müasirlərinin  xatirələrində  açıq-aydın  bilinir.  Totalitar  rejimin  “gözükölgəli”  etdiyi  general 
Əliağa  ġıxlinski  ona  görə  də  bu  illərdə  bütün  gücünü,  biliyini  hərb  elmi  ilə  məĢğul  olmağa  daha  çox  sərf 
etmiĢdir. Onun “Hərbi bilik” jurnalında və “Kommunist”, “Bakinski raboçi” qəzetlərində “Gələcək müharibədə 
toplar”,  “Topların  piyada  və  süvarilərlə  qarĢılıqlı  əməliyyatı”,  "Topların  dağlıq  yerlərdə  atəĢ  xüsusiyyəti 
haqqında”, “Alay topları haqqında” silsilə məqalələri dərc olunmuĢdur. 
Bu  günlərdə  “Kommunist”  qəzetinin  1926-cı  il  fevral  ayı  nömrələrini  vərəqləyərkən  məĢhur 
sərkərdəmizin  indiyədək  bizə  məlum  olmayan  dəyərli  bir  məqaləsinə  rast  gəldik.  “Darılmaq  istəməz”  adlı 
məqalədə  tam  artilleriya  generalı  Əliağa  ġıxlinski  bu  gün  də  vacib  olan  dilimizin  saflığından,  istər 
danıĢığımızda, istərsə də yazılarımızda türkləĢməni, türk hərbi istilahlarını daha vacib bilir. 
O  yazır:  “Dili  türkləşdirmək  istəyənlər  Azərbaycanın  uca  dağlarında,  dərin  dərələrində  yaşayan 
kəndlərə,  yenə  kəndlərə  getməlidirlər.  Şəhərlərdə  türk  sözü  qalmamışdır.  Onların  yerlərini  ərəb,  fars,  rus 
sözləri tutmuşdur. Xüsusən, hərbi istilahlar üçün kəndə üz çevirməlidirlər. Çünki topoqrafiya istilahları və hər 
                                                           
26
 Bu jurnal 1912-ci ildə Əliağa ġıxlinskinin təĢəbbüsü ilə Sankt-Peterburqda nəĢr olunmuĢdur – ġ.N. 
 

116 
 
dürlü silaha aid sözlər orada işlənir. Şəhərdə isə işlənən sözlərin çoxu dükan-bazar, arşın-girvənkəyə aiddir. 
Biz kəndlərimizdə saxlanmış sözləri tapmalı, yığmalı və yaşatmalıyıq. Unudulmuş türk sözləri yalnız danışmaq 
üçün deyil, ən gərəkli kitablarımıza yazılmalıdır ki, bu sözləri öyrənmək oxuyanların yarağı olsun”. 
General Əliağa ġıxlinskinin yetmiĢ dörd il əvvəl qələmə aldığı “Darılmaq istəməz” məqaləsinin üslubuna, 
cümlə quruluĢuna toxunmadan təqdim edirəm. 
 
DARILMAQ ĠSTƏMƏZ 
 
“Müvəqqəti  topçu  təlimnaməsi”nin  (atıĢ  qaydalarının)  tərcüməsi  Səttarov  yoldaĢı  çox  acıtmıĢdır 
(“Kommunist”  №  81).  YoldaĢın  tənqidi  kəskin,  fəqət  büsbütün  haqsızdır.  Məqalə  yeni  araya  çıxmıĢ 
təlimnaməni  görməyən  gənc  topçularımızın  ürəklərini  qopara  bilər.  Buna  görə  də  cavab  verməyi  özümə  borc 
bildim. 
Azərbaycan  Xalq  Maarif  Komissarlığı  yanında  düzəlmiĢ  “Ġslahat”  komisyonu  dilimizdən  yad  sözlərin 
çıxarılmasını və yerlərinə mümkün olduqca türk sözləri qoyulmasını qərara almıĢdır. Hərbi nəĢriyyat komisyonu 
da  bu  yol  ilə  getməyə  çalıĢır.  Əlbəttə,  yanlıĢımız  olmaya  bilməz.  YanlıĢsız  kim  iĢləyə  bilər?  Təlimnamə 
müvəqqətidir.  Bir  ya  iki  ildən  sonra  dəyiĢdiriləcəkdir.  O  vaxtadək  komandalarımızın  sınağı  (təcrübəsi)  və 
yazıçılarımızın tənqidlə yanlıĢlarımızı düzəldə biləriz. Fəqət tənqidi də bilikli adamlar etməlidirlər. Bir çoxları 
hər il istilah dəyiĢdirilməyəcəyini söyləyə bilərlər. Ancaq öz dilini ədəbiyyat və elmə uydurmaq üçün uzun-uzun 
illər  çalıĢmalı  və  götürülmüĢ  münasibətsiz  sözlər  daha  uyarları  ilə  dəyiĢilməlidir.  Tərcümə  etdiyimiz  rus 
təlimnamələrində  də  200  ildən  artıq  iĢlənən  istilahların  çoxu  inqilabdan  sonra  dəyiĢdirilmiĢdir.  Bəzi  istilahlar 
1922-ci  ildən  indiyədək  2-3  dəfə  dəyiĢdirilmiĢdir.  Ġndi  Səttarov  yoldaĢın  anlamadığı  və  tənqid  etdiyi  sözlərə 
keçəlim. Təlimnamədə yazılmıĢ: 
1) “Gecikdirənli və gecikdirənsiz - toqquĢmalı tapası və həmçinin ölçülməli tapası olan qumbara”. 
Bunu tərcüməsi belədir: 
“Qranata s vzrıvateləmi s zamedleniem i bez zamedleniə, a takje s distanüionnoy trubkoy”. 
Bunlar topçu istilahlarıdır. Kim olursa-olsun, topçuluq iĢi ilə tanıĢ deyilsə - bu istilahları anlamaz. 
2)  “Danə”  fars  sözüdür.  Və  əsl  mənası  taxıl  toxumudur.  Osmanlı  türkləri  bu  sözü  (400-500  il  bundan 
əvvəl) “atdığına” uyduranda topun gülləsi yumru və bütün idi. Bu güllələrə rusca (qranata) deyil, (yadro) deyilir. 
Ġndiki top gülləsinin içi barıt ilə doldurulmuĢ.
27
 Yenə ona qumbara deyilir. Osmanlılar əski adı (danəni) - yeni 
gülləyə də qoymuĢlarsa bizə bu, əl verməz. 
3) Təpə. Ġnsan və heyvan bədəninin yuxarısına, dağın baĢına, hər bir Ģeyin yuxarı ucuna və bir də kiçik 
dağa deyilir. Təpəyə rusca bir neçə məna verilə bilər.  (Temya)-xolma, verĢina. Təpə, yaxud tipa ĢüĢənin ağzını 
qapayan  tıxaca  deyilir  ki,  ruscası  (propkadır).  (ġəmsəddin  Samini
28
  sözlüyünün  370  və  878-ci  səhifələrinə 
baxın). Topçuluqda təpə top gülləsinin ağzına burulan və yeri gələndə onun iç barıdına od verən alətə deyilir ki, 
ruscası (trupkadır). Bununla təpə ilə tipanın arasında böyük fərq vardır. 
4) Mərmi. Ərəb sözüdür. Mənası da “Atılan Ģey” deməkdir. “Roma” atdı, tulladı “atdıq” isə türk sözüdür: 
“Atdıqdan”  yaranıb.  Dilimizin  qanuni  üzrə  uydurulmuĢ  sözdür  ki,  mənası  mərmidir.  “Atdıq”  istilahının 
doğruluğunu  göstərmək  üçün  iki  cümlə  alalım:  “Atdığınız  nədir?”  -  Qumbaradır.  QonĢu  batareyanın  atdığı 
nədir? - ġirapeneldir”. 
5)  Rusca  (vzrıvatel)  və  ya  (udarnayə  trubka)  dəniləni.  Osmanlılar  “musadəməli”  yerinə  biz  türk  sözü 
“toqquĢmalı” iĢlədirik. 
6)  “Təyyarə”  osmanlılar  uçar  Ģeyə  deyirlər.  Uçaya  təyyar  deyirlər.  Maarif  komissarlığının  istilahlar 
komisyonu  və  hərbi  nəĢriyyat  komisyonunun  qəbul  etdiyi  üsula  görə  bütün  Avropa  və  Amerikada  iĢlənən 
texniki  istilahlar  -  məsələn:  ayroplan,  avtomobil,  lokomativ  və  sonra  -  türkcəyə  çevrilməlidir.  Fəqət  rusun 
(letçik)inə -“uçucu” və (samolet)una – “uçqaç” deməyi biz “təyyarə” və “təyyar”dan daha yaxĢı sanırıq. 
7)  ġöbə  ərəb  sözüdür  və  əsl  mənası  türkcə  -  butaqdır.  (Osmanlı  ləhcəsində  “dal”,  “budaq”,  ġ.Sami 
sözlüyünün 778-ci səhifəsinə baxın). Ruscada (otdel) sözünün əsl mənası ayrılmıĢ ĢiĢin adıdır. Türkcə “butaq-
butaq ayrılmaq” təbiri çox iĢlənir. Ərəbcə “Ģöbə” deməkdən isə öz dilimizcə “butaq” deyə bilərik.  
8) NiĢangah - fars sözüdür. Əsl mənası “niĢan qoyulan yer”dir. Türkiyə ordusu Azərbaycana gəlincəyə 
qədər heç kəs top və tüfəngi niĢana doğrultmaq üçün olan alətə niĢangah deməzdi. Deyilməməlidir də, çünki bu, 
yanlıĢ bir istilahdır. 
NiĢangah yerinə biz “tuĢlamağ” yazdıq. Fəqət bu söz Səttarov yoldaĢı çox acıtmıĢdır. Və öylə acıtmıĢdır 
ki,  özü  də  bizim  ağır  günahlarımıza  uğradan  sözündən  yeni  söz  çıxarmıĢdır  (düzümləmə).  “TuĢlamağ”ı  biz 
“tuĢlama” sözündən düzəltdik. “TuĢlama” isə “navodka”, “pritslivanie” sözlərinə ən yaxın türk sözüdür. 
                                                           
27
 Ġllərin saralıb-solmuĢ sətirlərində bu cümləni oxumaq mümkün olmadı - ġ.N. 
28
  ġəmsəddin  Sami  (1850-1904).  MəhĢur  türk  leksikoqrafı  və  yazıçısı.  ġərqdə  altı  cildlik  “Qamus  üləlam”  ensiklopediyasının,  iki  cildlik  “Qamusi-
fransəvi”  və  yenə  iki  cildlik  “Qamusi-türki”  kimi  qiymətli  türk  dillərinin  izahlı  lüğətinin  müəllifidir.  ġəmsəddin  Saminin  əsərlərində  Azərbaycana  dair 
məlumatlar vardır Onun “DəmirĢi Gavə” pyesi 1920-ci il aprel çevriliĢindən əvvəl Azərbaycan səhnəsində tamaĢaya qoymuĢdur – ġ. N. 
 

117 
 
9)  TuĢlama  -  yəni  tuĢ  qoyma,  quĢ  tutma.  “TuĢ”  isə  -  “muzey”  sözü,  yaxud  bəzi  qəzalarda  iĢlənən 
sözlərdən degildir. 
Azərbaycanın  Qazax,  Gəncə,  Ağdam,  Cəbrayıl  və  baĢqa  qəzalarında,  Gürcüstanın  Borçalı,  Sığnaq 
qəzalarında, Ermənistanın Ġrəvan, Yeni Bəyazid, Sürməli və baĢqa qəzalarında bu söz bəllidir. 
“TuĢ”  sözü  yalnız  Zaqafqaziya  “muzeylərində”  deyil,  baĢqa  türk  ölkələrində  də  iĢlənir.  Cığatay 
ləhcəsində: “tuĢ”- tərəf, “səmt” deməkdir: “TuĢlamağ”, “TuĢnlamaq”, “duĢlatmaq” - qarĢı-qarĢıya gəlmək. “Hər 
tuĢda “ - hər səmtdə deməkdir. “TuĢ çağı” - günorta, yəni gün baĢ üstündə olan çağ deməkdir. 
Qırğız ləhcəsində: “TuĢda” - qarĢıda. “TuĢuna” - üz-üzə”. “TuĢçu” - qarĢılayıcı deməkdir. 
BaĢqır ləhcəsində: “TuĢyanı” – “Günorta səmti” deməkdir. 
Altay ləhcəsində: “TuĢdamaq, qarĢılamaq, qabaq-qabağa” deməkdir. 
Səttarov yoldaĢ tuĢlamaq yerinə “düzənəmək” deyir. Türk dilində belə söz yoxdur, ola da bilməz. 
“Düzən” əsl türk sözüdür, mənası da ərəbcə tərtib, nizam (ġ.Sami 626-cı səhifə), rusca isə (poryadok)dur. 
Səttarov yoldaĢ göstərdiyi “qayda” (pravilo) deməkdir. 
Səttarov yoldaĢın arzusu çox böyükdür: Onu yaratmaq mümkün deyildir. YoldaĢ Səttarov kənddən yeni 
gələn əsgərlərin və bütün xalqın topçu təlimnaməsini görən kimi anlamasını istəyir. Bütün xalqa bu heç lazım 
deyildir. Topçu əsgərlərinə də bu təlimnaməyə öncə komandanlar ağızdan və göstəriĢlə öyrədirlər. 
Ancaq  bundan  sonra  istilahları  öyrənmiĢ  savadlı  əsgərlər  təlimnaməni  özləri  oxuyub  anlaya  bilərlər. 
Yalnız Azərbaycanda deyil, bütün ölkələrdə bu böylədir. 
Elm, fənn və sənət kitablarını anlamaq üçün ya bir iĢlə tanıĢ olmaq və ya bir öyrədiciyə müraciət etmək 
lazımdır. Əsgərlərə komandanları öyrədir. 
Yeni  çıxmıĢ  təlimnamənin  istilahlarına  alıĢanadək  komandanlarımız  da  bir  qədər  çətinlik  çəkəcəklər. 
Fəqət bu çətinlik 2-3 həftədən artıq sürməyəcəkdir. 
Səkkiz il bundan əvvəl Azərbaycana gələn türk ordusu içimizə bir neçə ərəbcədən alınmıĢ hərbi istilahlar 
atıb getmiĢdir. Nədən isə biz bu yad sözləri atmaq istəmirik. Bizə deyirlər ki, eĢidilməmiĢ türk sözlərini ortalığa 
çıxarmayın. Fəqət Türkiyə ordusu gəlməmiĢ ərəbcə hərbi istilahlar Azərbaycanın hansı qəzalarında eĢidilmirdi? 
Dili  türkləĢdirmək  istəyənlər  Azərbaycanın  uca  dağlarında,  dərin  dərələrində  yaĢayan  kəndlərə,  yenə 
kəndlərə  getməlidirlər,  Ģəhərlərdə  türk  sözü  qalmamıĢdır.  Onların  yerlərini  ərəb,  fars,  rus  sözləri  tutmuĢdur. 
Xüsusən,  hərbi  istilahlar  üçün  kəndə  üz  çevirməlidirlər.  Çünki  topoqrafiya  istilahları  və  hər  dürlü  silaha  aid 
sözlər orada iĢlənir. ġəhərdə isə iĢlənən sözlərin çoxu dükan-bazar, arĢın-girvənkəyə aiddir. Biz kəndlərimizdə 
saxlanmıĢ  sözləri  tapmalı,  yığmalı  və  yaĢatmalıyıq.  UnudulmuĢ  türk  sözləri  yalnız  danıĢmaq  üçün  deyil,  ən 
gərəkli kitablarımıza yazılmalıdır ki, bu sözləri öyrənmək oxuyanların yarağı olsun. 
Danə, mərmi, təyyarə, Ģö`bə, niĢan alma, tərtib və bunlar kimi ərəb, ya fars sözlərini öyrənə bilən türklər 
qumbara, atdıq, uçqaç, budaq, tuĢlama, düzən və bu kimi türk sözlərini də öyrənə bilməzlərmi? 
(“Kommunist” qəzeti, № 38-39, 14-15 fevral 1926-cı il). 
Əliağa ŞIXLİNSKİ 
 
ĠLK HƏRBĠ MEMUARIMIZ 
 
General Əliağa ġıxlinski içərisindən çıxmıĢ olduğu Azərbaycan xalqına bütün varlığı ilə sadiq olub, 
onu sonsuz dərəcədə sevib.  
Əliağa ġıxlinskinin “Xatirələrim”i son dərəcə maraqlı və ibrətlidir. Bunu bütün vətənimizin geniĢ 
oxucu  dairələrinə  tövsiyə  etməli,  ordunun  komanda  heyəti  onunla  tanıĢ  olmalı,  topçular  isə 
öyrənməlidirlər. 
Əliağanın  aldığı  hərbi tərbiyə, təhsil,  orduda  xidməti,  Ģanlı  döyüĢ fəaliyyəti  və  keçdiyi  yol  elə  bir 
həyat  nümunəsidir  ki,  öz  Vətəninin  Ģərəf  və  namusunu,  azadlıq  və  istiqlaliyyətini  qorumaq  kimi 
müqəddəs bir vəzifəyə layiq olmaq istəyən hər bir kəs ondan nümunə götürməlidir. 
Yevgeni BARSUKOV, general-mayor, 
hərb elmləri doktoru, professor, 
Dövlət mükafatı laureatı. 
 
Durğunluq  dediyimiz  illərdə  Ģöhrətli  sərkərdəmiz  Əliağa  ġıxlinskinin  “Xatirələrim”  hərbi  memuarına 
izahlar  və  qeydlər  fəsli  əlavə  etməklə  yenidən  nəĢrə  hazırladım.  (1982-1984).  Kitabı  hansı  nəĢriyyata  təqdim 
edirdimsə bir iki aydan sonra özümə qaytarırdılar ki, çar və müsavat generalı olub, nəĢr edə bilmərik. Nəhayət, 
mərhum xalq yazıçımız Ġsmayıl ġıxlıya müraciət etdim. Daha doğrusu, ondan kömək istədim. Qovluğu götürüb 
Ġsmayıl müəllimlə birgə nəĢriyyata getdik. Mübahisələr, yersiz iradlar baĢlandı, nə baĢlandı... 

118 
 
Vüqarla əyləĢib, səbrlə bu nadanları dinləyən Ġsmayıl ġıxlının əvəzinə mən əsəbiləĢirdim. Yerimdə otura 
bilmirdim.  Onun  səbrinə  heyran  qalmıĢdım.  Dinib  cavab  vermək  istəyirdim.  Düzü,  Ġsmayıl  müəllimdən 
çəkinirdim. O biri tərəfdən də burdakıların hamısı məndən yaĢca böyük idi. 
Qocalar o qədər “alovlu” danıĢırdılar ki, biri asqırdı, biri öskürdü, üçüncüsünün səsi xırıldayanda Ġsmayıl 
ġıxlı eynilə qəhrəmanı Cahandar ağa sayağı sərt səslə: 
Qurtardınız?  -  dedi.  Sizin  üçünüzə  bircə  sualım  var.  Bu  kitabı  1944-cü  ildə  hamımızın  yaxĢı  tanıdığı 
filosof-alim  Heydər  Hüseynov  yazdırıb,  cəmisi  yeddi  min  nüsxə  nəĢr  etdirib.  Elə  bir  vaxtdakı  Mircəfər 
Bağırovun qılıncının dalı da kəsirdi, qabağı da. Təbiidir ki, Stalin də hakimiyyətdə idi. Ġndi deyin görüm, siz 
ağıllısınız,  vətənpərvərsiniz  yoxsa  Heydər  Hüseynov?  Nə  deyirsiniz?..  Aparaq  bu  kitabı  rusca,  ermənicə  çap 
etdirək? Öz nəĢriyyatımız, öz dilimiz ola-ola... 
Üçlərdən  heç  biri  dinmədi.  Otağa  ağır,  çox  ağır  bir  sükut  çökmüĢdü.  Mən  fəxrlə,  həm  də  böyük  qürur 
hissiylə döyüĢdən qalib çıxmıĢ sərkərdə -  kiĢi kimi əyləĢən Ġsmayıl ġıxlıya baxdım. Baxırdım və düĢünürdüm 
ki, ürəyi, varlığı Azərbaycan üçün yanıb-yaxılan Ġsmayıl ġıxlılar niyə azdır... Amma ötəri də olsa gördüm ki, 
əzəmətli Ġsmayıl ġıxlının yaraĢıqlı üzünün əti əsəbdən titrədi. O, ĢümĢad barmaqları ilə eynəyini düzəldib: 
- Gedək, ġəmistan, - deyib ayağa durdu. Bir-iki addım atar-atmaz baĢda əyləĢən qoca yumĢaq səslə: 
- Ġsmayıl, qoy qovluq qalsın, baxarıq, yuxarılarla məsləhətləĢərik, dedi: 
Ġsmayıl müəllim sərt hərəkətlə geriyə dönüb: 
- Yuxarıları bəhanə gətirməyin, dedi. Siz kitabı plana salın, yuxarılarla özüm danıĢaram... 
1984-cü  ildə  general  Əliağa  ġıxlinskinin  “Xatirələrim”  kitabı  uzun  əziyyətdən  və  mübahisələrdən sonra 
“AzərnəĢr”də rus və Azərbaycan dillərində altmıĢ min tirajla nəĢr olundu. 
Yeni  nəĢr  olunmuĢ  “Xatirələrim”  kitabından  üç  nüsxəni  Moskvaya,  hərbi  Sovet  Ensiklopediyasının  baĢ 
redaksiyasına  göndərdim.  Əlavə  məktub  da  yazıb  baĢ  redaksiyaya  iradlarımı  da  bildirdim  ki,  rus  general-
mayorları  və  polkovnikləri  haqqında  ensiklopediyanızda  məqalələr  var.  Amma  general-leytenant  Səməd  bəy 
Mehmandarov, nə də Əliağa ġıxlinski haqqında sətir belə yoxdur. Bunu necə baĢa düĢək? Nə üçün belə Ģöhrətli 
generalların  haqqında  səkkiz  cildlik  “Hərbi  Sovet  Ensiklopediysı”nda  qısaca  bir  məqalə  verilməyib.  Əgər 
general ġıxlinski haqqında məlumatınız yoxdursa, onun haqqında yazıb sizə bildirirəm. Həm də kitabından üç 
nüsxə sizə göndərirəm, ordan daha geniĢ məlumat ala bilərsiniz. 
Düz  bir  aydan  sonra  “Hərbi  memuar  ədəbiyyatı”  redaksiyasının  baĢ  redaktoru  V.Makeyevdən  cavab 
məktubu aldım. O yazırdı ki, məktubunuzu və general-leytenant Əliağa ġıxlinskinin kitablarını aldıq. Generalın 
kitabını  rəy  üçün  SSRĠ  Müdafiə  Nazirliyinin  Hərbi  Tarix  Ġnstitutuna  göndərdik.  Yaxın  günlərdə  onlardan 
aldığımız rəyi sizə bildirəcəyik. 
Nəhayət,  1986-cı  il  iyulun  26-da  “Hərbi  nəĢriyyatdan  sevindirici  cavab  aldım.  Bu  dəfə  hərbi-memuar 
redaksiyasının  baĢ  redaktor  əvəzi  A.Kryukov  yazırdı  ki,  general-leytenant  Əliağa  ġıxlinskinin  kitabını 
redaksiyada oxuduq və onun yenidən çapını hərbi-tarixçi alimlərlə məsləhətləĢdik. Kitab onların da çox xoĢuna 
gəldi,  institut  əməkdaĢları  “Xatirələrim”  kitabının  çox  qiymətli  olmasını  xüsusi  qeyd  etdilər.  Lakin  kitabın 
yenidən çap olunması üçün azı beĢ il növbəyə durmaq lazımdır. 
BaĢ redaktor A.Kryukov mənə göndərdiyi cavabında M.V.Frunze adına Hərbi Akademiyanın Hərb-sənəti 
tarixi  kafedrasının  baĢ  müəllimi,  polkovnik  L.Zaytsevin  general-leytenant  ġıxlinski  kitabının  yeni  nəĢri  üçün 
yazdığı rəyi də göndərmiĢdi. 
Düzü  rəyi  oxudum  fərəhdən  heyrətə  gəldim.  Ona  görə  ki,  polkovnik  L.Zaytsev  böyük  bir  ürəklə  və 
hərarətlə  yazdığı  altı  səhifəlik  makina  yazısında  Əliağa  ġıxlinskini  xalqının  həqiqi  qəhrəmanı,  alovlu 
vətənpərvəri  adlandırırdı.  Port-Artur,  Birinci  Dünya  müharibələrindəki  və  artilleriya  sahəsindəki  misilsiz 
xidmətlərini  xüsusi  qeyd  edirdi.  Kitabın  yenidən  çapına  tam  məsuliyyətlə  redaktor  kimi  cavabdeh  olduğunu 
bildirirdi. Təəssüflənirdi ki, nə üçün kitab respublikamızda çox az - cəmisi 30 min (ruscası) tirajla nəĢr olunub. 
Bunları  ona  görə  qeyd  edirəm  ki,  “AzərnəĢr”də  mənim  kitaba  yazdığım  izahlar  və  qeydlər  fəslində  məhz  bu 
sözləri “xalqımızın qəhrəman oğlu, igid generalı ixtisar etmiĢdilər. 
Əlavə  olaraq  polkovnik  L.Zaytsev  bildirirdi  ki,  “Birinci  Dünya  müharibəsi”  adlı  iri  həcmli  xatirələr, 
reportajlar,  oçerk  və  sənədlər  məcmuəsini  nəĢrə  hazırlayırıq.  Sizin  göndərdiyiniz  general  Əliağa  ġıxlinski 
kitabından “1916-cı ilin yayında Qərb cəbhəsində” fəslini bütövlükdə mən həmin məcmuəyə daxil etdim. Kitab 
1989-cu ilin tematik planına daxil edilib. 
Həmin  ili  607  səhifəlik  məcmuədə  Əliağa  ġıxlinskinin  xatirələrindən  bir  parça  bu  kitabda  dərc  olundu. 
Lakin sovet hakimiyyəti dağıldığına görə generalın kitabı Moskvada iĢıq üzü görmədi... 
M.V.Frunze  adına  Hərbi  Akademiyanın  hərb-sənəti  tarixi  kafedrasının  baĢ  müəllimi,  polkovnik 
L.Zaytsevin  Ģöhrətli  generalımız  Əliağa  ġıxlinskinin  kitabı  haqqında  3  iyun  1986-cı  ildə  yazdığı  rəyin 
oxucuların xoĢuna gələcəyinə əminəm. Ona görə də möhtərəm oxuculara təqdim edirəm.