Eshonqulov O. E. va boshq. Genetika: Akad litseylar uchun darslik / A. E. Eshon e 99 qulov, K. N. Nishonboyev, M. Bosimov

polim eraza
zanjir reaksiyasi (P Z R )
yordamida amalga oshiriladi. PZRning 
kashf qilinishi inson genomini o‘rganishda va irsiy kasalliklar diag- 
nostikasida revolyutsiya bo‘ldi.
Polim eraza zanjir reaksiyasi
(PZR)—DNKni 
in vitro
sharoitda 
amplifikatsiyalashdir. Bir necha soat mobaynida DNK fragmentini 
million marta va undan ham ortiq ko‘paytirish mumkin. Buning 
uchun amplifikatsiyalanishi zarur bo‘lgan D N K fragmenti nuk­
leotidlar ketma-ketligi aniqlangan (sekvenirlangan) bo‘lishi kerak. 
Avval DNK fragmentining 
ikki uchidagi nukleotidlarga mos 
bo‘lgan ikki 
oligonukleotid
praymer sintezlanadi. Praymerlar 20—30 
nukleotidlardan tashkil topadi. Amplifikatsiya jarayoni takrorla- 
nuvchi sikllardan iborat bo‘lib, har bir sikl 3 ta bosqichdan tashkil 
topadi 
(41-rasm):
1. 
Issiqlik ta ’sirida DNKni denaturatsiyalash (ikki zanjirli 
DNKni bir zanjirliga ajratish);

---

114
Genetika
41-r a s m.
Amplifikatsiya jarayonining 3 bosqichi.
2. Praymerlarni bir zanjirli DNK komplementar qismlariga 
biriktirish;
3. Birikkan praymerlar orasidan bir zanjirli molekulaga mos 
polinukleotid zanjirlarni sintezlash (polimerazalar yordamida);
C) 
Gen daktiloskopiyasi usuli (genotiposkopiya).
DNK 
molekulasida o ‘zgarmas (konservativ) va o‘ta o‘zgaruvchan (giper- 
variabel) qismlar mavjud. O ‘ta o ‘zgaruvchan nukleotidlar ketma- 
ketligi genomning juda kichik qismini (1—2%) tashkil qiladi. 
Shaxslarning irsiy individualligi o‘sha o ‘zgaruvchan qismlarga 
bog‘liq.
Gen daktiloskopiyasi — insonlarda o‘ta o ‘zgaruvchan DNK 
qismlarini aniqlashga asoslangan.
Gen daktiloskopiyasini amalga oshirish uchun tekshirilayotgan

---

115
shaxs to ‘qimalaridan oz miqdorda D N K ajratib olinib, murakkab 
molekulyar — genetik usullarda o ‘ta o ‘zgaruvchan D N K qismlari 
tahlil qilindi.
Gen daktiloskopiyasi quyidagi maqsadlarda qo‘llaniladi:
1. Shaxslarni aniqlashda
2. Egizaklar zigotaligini aniqlashda
3. Genning ota yoki onaga tegishliligini aniqlashda
4. Ota-onalarni aniqlashda
5. Odam genlarini xaritalashtirishda
6. Irsiy kasalliklarga tashxis qo‘yish.
Genotiposkopiya usuli yordamida giperkeratoz geni 17 xromo- 
somada, Alsgeymer kasalligi geni 21 xromosomada joylashishi 
aniqlandi. Bu usul yomon sifatli o ‘smalarni erta tashxislashda ham 
qo‘llanilmoqda.
Mustaqil tayyorlanish uchun topshiriqlar
1. Dermatoglifika usulining mohiyatini tushuntiring. Uning qan­
day turlarini bilasiz?
2. Dermatoglifika qanday amalga oshirilishini tushuntiring.
3. Dermatoglifika usullarining tibbiyotdagi ahamiyatini tushunti-
ring.
4. Populyatsion-statistik usulni amalga oshirish bosqichlarini bila- 
sizmi?
5. Xardi-Vaynberg qonunining mohiyatini tushuntiring.
6. Populyatsion-statistik usulning ahamiyatini aytib bering.
7. Sekvenirlash nima, qanday maqsadlarda foydalaniladi?
8. DNK-zondlari usuli mohiyatini, afzalliklari va kamchiliklarini 
bilasizmi?
9. DNK-zondi usuli qanday maqsadlarda qo‘llaniladi?
10. Gipervariabel qismlar nima?
11. Genotiposkopiya qanday maqsadlarda amalga oshiriladi?
Masalalar
1. Genetik vrach qabuliga kelgan shaxsning bo‘yi pastligi, qo‘l 
kaftlari kalta, yapaloq ekanligi, 
atd
triradiuslari burchagi 70° ekanligi 
aniqlandi. Shu aniqlangan belgilar asosida tekshirilayotgan shaxsda 
irsiy o‘zgaruvchanlik haqida shubha tug‘ilishi mumkinmi?
2. Kelib chiqishi bir hil, lekin har xil sharoitda yashovchi ikki 
populyatsiyada ma’lum kasallikning uchrash chastotasi keskin farq

---

116
Genetika
qiladi. Ularning bittasida kasallik 1 : 5000, ikkinchisida esa 1 : 50000 
chastotada uchraydi. Buni qanday tushuntirish mumkin?
3. 
Tug‘uruqxonada ikkita chaqaloq almashtirib qo‘yildi. Ularning 
ota-onalarini aniqlash uchun chaqaloqlar va ota-onalarning qon 
guruhlari, HLA antigenlari tekshirildi. Shu o‘tkazilgan usullar yetarli- 
mi?
Test topshiriqlari: