Fakulteti tarix kafedrasi

BO‘SMlarda shugullanuvchi turli tayyorgarlik guruhlarida 
o‘tkaziladigan mashg’ulotlar soni va davom etish vaqti (A.V.Belyaev, 2009 
bo‘yicha)
10
 
Tayyorgarlik 
guruhlari 
Bir kunda bir 
martali mashg‘ulot 
(min) 
Bir kunda ikki 
martali mashg‘ulot 
(min) 
Boshlangich 
90-130 
- 
O‘quv mashg‘ulot 
120-140 
- 
Sport 
takomillashuvi 
120-140 
2x(90-120) 
Yuqori malakali 
valeybolchilar 
120-180 
2x(130-150) 
 
 
 
10
BO‘SMlarda shugullanuvchi turli tayyorgarlik guruhlarida o‘tkaziladigan mashg’ulotlar soni va davom etish 
vaqti (A.V.Belyaev, 2009 bo‘yicha) 

---

25 
Yu.D Jdeleniyak tomonidan asos solingan konsepsiyaga muvofiq 
boshlang‘ich tayyorgarlik bosqichdan toki profesional valeybol bosqichgacha 
o‘tkaziladigan barcha turli yo‘nalishli mashg‘ulotlarni o‘tkazish jarayonida 
jismoniy va texnik- taktik tayyorgarlik turlari integrallashtirilgan xolda shakllanishi 
o‘ta muxim axamiyatga ega ekan. Bunday tayyorgarlik turi muallif tomonidan 
“integral tayyorgarlik” deb nomlangan bo‘lib, uning maqsadi mashg‘ulotlarda 
shakllantiriladigan jismoniy sifatlar, jismoniy ish qobiliyati, uning psixofunksional 
kompanentlari va texnik-taktik xarakatlar musobaqa o‘yinlariga moslashitirilishi, 
musobaqa 
sikllarida 
o‘tkaziladigan o‘yinlar faoliyatiga mos tartibda 
modellashtirilishi zarur ekanliga ta’kidlangan. Bu borada o‘yin tayyorgarligini 
shakllantiruvchi o‘yin mashg‘ulotlari o‘tkazishga aloxida e’tibor qaratish 
muximligi uqtiriladi. ( nazorat o‘yinlari, o‘rtoqlik o‘yinlari, sarolov o‘yinlari va x.k) 
2.2 Jismoniy qobiliyatlar rivojlanishi bosqichlari 
Funksional 
imkoniyatlarga 
asoslangan 
jismoniy 
sifatlar, 
ularni 
iqtisoslashtirilgan yo‘nalishda rivojlantirish va texnik taktik xarakatlar bilan 
birgalikda integrallashtirish zamonaviy valeybolning ustuvor masalalaridan biridir. 
Integral tayyorgarlik xaqida gap ketganda har bir sport tupriga mos yetakchi 
mutaxassis D.Azzaraning fikriga qaraganda bugungi professional sportda katta 
yuklamalarga bardosh berish texnik taktik harakatlar samaradorligani yillik 
tayyorgarlik sikllarida o‘tkazadigan mashg‘ulot va musobaqa o‘yinlari davomida 
saqlab qolish hamda yuqori natijalarga erishish birinchi navbatda kuch sifatlariga 
bog‘liq ekan. Uning ta’kidlanishicha sportda ustuvor ahamiyatga loyiq bo‘lgan 
sakrovchanlik, sakrash chidamkorligi, tezkorlik va o‘yin chidamkorligi portlovchi 
kuch, dinamik kuch, reaktiv kuch, maksimal (obsolyut) kuch turlari evaziga 
yuksak darajada sayqal topishi mumkin ekan.
11
Muallif shunga urg‘u beradiki, mashg‘ulotlarda u yoki bu kuch turlarini 
rivojlantiruvchi mashqlarni qo‘llashda ularni o‘yin davomida qo‘llanadigan tehnik 
11 
.В.Гончарова Ёш спортчиларнинг жисмоний қобилиятларини ривожлантириш (ўқув қўлланма) 2005. 230 b
. 

---

26 
xarakatlar hususiyatiga moslashtirish zarur ekan. Lekin borada ya’ni kuch turlarini 
rivojlantirishda muvofiq funksional organlarni (“javobgar” mushaklar, bo‘g‘imlar 
va x.k) mashqlantirishda urg‘u berish muhim ekan. Funksional mashg‘ulotlarni u 
uch turda qo‘llanishni tavsiya etadi. 
1. Bir mashqni qo‘llashda maksimal mushaklarni jalb qilish. 
2. Butun tana harakatini nazorat qilish. 
3. Qonrni va oyoq mushaklariga urg‘u berish. 
Bir qator mutaxasisi olimlarning e’tirofiga muvofiq sportda o‘rgatuvchi yoki 
takomillashtiruvchi mashqlarni qo‘llashda ularni o‘yin davomida ijro etiladigan 
texnik harakatlar koordinatsiyasiga moslashtirish maqsadga muvofiq ekan. 
A.T.Garipov, Yu.Yu.Kleshev, Ye.V.Fomin, A.G.Furmanovlar jismoniy shakllarni 
qo‘llashda ham, tehnik mashqlarni qo‘llashda ham shug‘ullanuvchilarning biologik 
yoshi, tayyorgarlik imkoniyati va sport malakasi e’tiborga olinishi darkor 
ekanligini takidlashadi. Bu borada bir qator yetakchi mutahasislar shuni alohida 
takidlaydilarki, yuqori malakali sportchilar tayyorlashda, shu jumladan jismoniy va 
texnik-taktik tayyorgarlik jarayonini samarali tashkil qilish, ayniqsa uni 
boshqarishda quydagi prinsipial masalalarga asoslanish prinsipial ahamiyatga ega 
ekan. 
Sportchilar tayyorlash jarayoniga bundan texnologik yondashuv doirasida 
yetibor qaratish, albatta, o`ta muhim ahamiyatga loyiqdir. Lekin, yuqorida qayd 
yetilgan mualliflarning malumotlari, loyihalari, dasturlari va mashqlari qo`llash 
texnologiyasida funksional tayyorgarlik masalalariga urg`u berilmagan. Gap 
shundaki, xar bir mashq,u jismoniy sifatgata alluqli bo`ladimi yoki texnik-taktik 
xarakatlar (usllar)ga aloqador bo‘ladimi, endi bajarish ijrochi funksiaonal 
organldar ( ko‘l, ayoq, ko‘z va x.k ) ishtirokida amalga oshiriladi. Bunday mashq 
ijrosini tak’minlash esa narv-mushak , nafas olish, qon-tomir, shu jumladan 
bkuyrak, jigar, taloq va xokozo kabi biofiziologik organlarning “ishi” bilan 
be5lgilandi. Demak, xar bir mashqning jismoniy yoki texnik-taktik xususiyatidan 
qat’iy nazar, uning biogernitik qiymati fuksional jixatdan baxolanishi lozim. 

---

27 
Masalaga bunday yondashuvning zarurligi yana shu bilan asoslanadiki, xar 
bir jismoniy sifat (teskorlik, kuch,, chaqqonlik va x.k) yoki u bilan bog‘liq xar bir 
mashqni ijro etishda deyarli barcha jismoniy sifatlar ishtirok etadi (12; 275-b., 46; 
189-b.,) maslan teksorlikni namoyish etishda kuch turlari (absolyut, portlovchi, 
dinamik kuch va x,q,) agar uzoq muddatli teskorlik bo‘lsa-chidamkorlik (aerob va 
anaerob chidamkorlik), bordiyu o‘zgaruvchi yo‘nalishlarda yuajariladigan bo‘lsa 
chaqqonlik, teskorlik bilan bog‘lik xarakti turli amplyutulada bajarish kerak bo‘lsa, 
egiluvchanlik va x.k so‘ngi yillarda chop etilayotgan o‘quv va ilmiy manbalarda 
sportchining jismoniy tayyorgarligi bilan bir qatorda uning funksional yoki 
psixofunsional tayyorgvarligi, uni shakllantirish metodlari vositalari ochib 
bermoqda. Bunday munosabatning axamiyatli joyi shundaki, agar sporrtchida 
psixofunksional imkoniyachtlar zaif shakllangan bo‘lsa, xech kanday jizmoniy 
texnik-taktik faollik xaqida gap bo‘lishi mumkin emas. 

---

28 
Xulosa 
A.V. Radionovin, fikriga ko‘ra, jismoniy va psixik ish qobiliyati –bu bir 
biriga uzviy bog‘liq bo‘lgan bir faoliyaitning ikki tomoni ekan. “ jismoniy ish 
qobiliyati” yillik tayyorgarlik sikllarida maqsadli rejalashtirishgan va malga 
oshirishgan jismoniy hamda psixofunksoinal maxsuli bo‘lib, aynan shu qobiliyat 
mashg‘ulot va musobafqa jarayonlarida texnik-taktik xarakatlar samaradorligini 
saqlash asosida yuksak natijalarga erishish imkoniyatini yaratida. Bu borada shuni 
xzam ta’kidlash joiski, qayd etilgan. Barcha tayyorgarlik turlarini maqsadli 
shakllarni uchun yillik tayyorgarlik sikillarning barcha bosqichlarida ularning real 
xolati va o‘sish dinamikasini nazorat qilib borish xamda muvofik testlar yordamida 
baxolash ustuvor axamiyatga egadir. 
Trenirovka mashg‘ulotlari sport turlariga mos xolda olib borilib, pedagogik 
jarayon sifatida yuqori natijalarga erishishga qaratilgan. 
Bugungi kunda sport zahiralarini tayyorlash ilmiy-uslubiy asoslarga tayangan 
holda olib borilmoqda. 
Farzandlarimizning har tomonlama sog‘lom bo‘lib ulg‘ayishida joylarda 
tashkil etilayotgan turli sport musobaqalari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Yoshlar 
orasida sportga qiziqish, sog‘lom bo‘lishga intilish kuchayib bormoqda. 
Bolalar sportini rivojlantirish va ularni sport turlariga saralashning zamonaviy 
usullarini ishlab chiqish bo‘yicha chuqur ilmiy izlanishlar olib borish zarurati 
O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish 
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan tasdiqlangan “Jismoniy tarbiya va 
ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori asosida 
2017-2021 yillarda “O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va ommaviy 
sportni yanada rivojlantirish” dasturi hamda O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda 
iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora- 
tadbirlari to‘g’risida”gi qarorida belgilab berilgan bo‘lib, bu soha mutaxassislari 
oldiga yanada yangi talablar qo‘yadi. 
Yurtimizda bolalar va o‘smirlar sportiga qaratilayotgan jiddiy e’tibor tufayli, 

---

29 
yosh avlodni jismonan yetuk qilib tarbiyalash, salomatligini mustaxkamlash hamda 
turli miqyosdagi musobaqalarda natijalarga erishishlari uchun keng imkoniyatlar 
mavjud bo‘lib, bularning hammasi bolalar va o‘smirlar sporti nazariyasi va 
uslubiyati sohasidagi qator muammolarning har tamonlama hal etilishini talabqiladi. 
Bolalar sportini rivojlaptirishning tashkiliy va dasturiy-me’yoriy asoslari, sportda 
saralash, harakat qobiliyatlarini rivojlantirishning biologik va uslubiy asoslari, yosh 
sportchilarni tayyorlash jarayonida mashg‘ulot va musobaqa yuklamalarining 
taqsimlanishi, mashg‘ulot jarayonini individuallashtirish, yosh sportchilar 
tayyorgarligini boshqarishning kompleks nazorati, yosh sportchilarni tarbiyalash 
hamda bolalar sporti sohasi mutaxassislarining nazariy tayyorgarligi muammolari 
shular jumlasidandir. 
Biroq bolalar va o‘smirlar sporti rivojlanishining hozirgi bosqichi bir qarashda 
go‘yo xal etilgan masalalarni tanqidiy tahlil qilishni va qayta muxokamadan 
o‘tkazishni, bolalar va o‘smirlar mashg‘ulot jarayonini hamda ular bilan ishlovchi 
sport soxasidagi mutaxassislarni tayyorlash ishlarini ilmiy tashkil kilishning yangi 
kontseptual qoidalarini shakllantirishni talab etadi. 
Zamonaviy sportda jismoniy tayyorgarlik texnik va taktik mahoratni yuksak 
cho‘qqilarga olib chiquvchi yagona va hal qiluvchi poydevor bo‘lib hizmat qiladi. 
Binobarin, raqobatbardosh sportchilarni tayyorlash uchunjismoniy sifatlarni erta 
yoshlikdan, endi kelgan bolalar tomonidan tanlangan sport turining o‘ziga xos 
xususiyatlariga mos ravishda rivojlantirish sport trenirovkasining muhim 
shartlaridan biridir. Buning uchun mashqlarni to‘gri ‘tanlash va amalga joriy etish 
samaradorligini pedagogik nazorat ostiga olish iste'dodli sport zahiralarini 
yetishtirishda o‘ta dolzarb masalalar sirasiga kiradi.Shunday ekan yosh sportchilar 
o‘quv trenirovka mashg‘ulotlarining uslubiy asoslarini o‘rganish va tahlil qilish hal 
qilinishi kerak bo‘lgan dolzarb muammolaridan biridir. 

---

30