Falsafa asoslari

Hozirgi davr falsafasining dolzarb masalalari va uni o‘rganish vazifalari. Falsafiy tafakkur rivoji insoniyat taraqqiyoti bilan uz- viy bog‘liq jarayondir. Ma’lumki, hayotdagi voqea-hodisalarning barchasi ijtimoiy ongda aks etadi. Taraqqiyot jarayonida davrlar o‘zgarishi bilan unga xos ma’naviy, huquqiy, siyosiy va falsafiy mezonlar ham shakllana boshlaydi. Ammo bu o‘z-o‘zidan yuz bermaydi. Ayniqsa, inson tafakkurining o‘zgarishi, dunyoqarash- ning yangicha tamoyillarga ega bo‘lishi uzoq davom etadigan murakkab jarayondir. Bu hol bizning kunlarimizda ham yaqqol namoyon bo‘lmoqda.

Hozirgi kunda jamiyatimizda istiqlol g‘oyalariga asoslanadigan yangi dunyoqarashni shakllantirish asosiy vazifa bo‘lib turibdi. Zero,


24

inson dunyoqarashini, uning asosiy tamoyillarini o‘zgartirmasdan, yangi jamiyatni qurish qiyin. Istiqlol talablari darajasida falsafiy tafakkurni yangilash vazifalarini bajarish g‘oyat murakkab bo‘lib, quyidagi bir qator muammolarni hal qilishni taqozo etmoqda:

• 
  
  kishilar ongi va turmush tarzidan sobiq tuzumga xos g‘ayriinsoniy tamoyillarni siqib chiqarish;
  
• 
  
  0‘zbekiston falsafasida jahon falsafiy tafakkuri yutuqlaridan yanada kengroq foydalanish;
  
• 
  
  bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida nafaqat oddiy fuqaro, balki ziyoli va falsafa mutaxassislarining ongida hamon saqlanib kelayotgan loqaydlik va mutelik kabi kay- fiyatlarga barham berish;
  
• 
  
  ma'naviy merosimizni qayta tiklash va ijodiy rivojlantirish jarayonida buyuk ajdodlarimiz falsafiy merosini yanada keng va chuqurroq o‘rganish;
  
• 
  
  falsafiy adabiyotlarni milliy manfaatlarimizga yanada ko‘proq moslash, qo‘llanma va darsliklarimizda milliy g‘oya va istiqlol mafkurasi tamoyillarini aks ettirish;
  
• 
  
  istiqlol talablariga mos keluvchi sog‘lom g‘oyali ma'naviy barkamol avlodni tarbiyalash zaruratiga mos tadqiqotlar olib bo- rish, ular asosida ta’lim-tarbiyaning samarali usul va imkoniyat- larini izlab topish;
  
• 
  
  jahon va Sharq xalqlari falsafiy merosini puxta va chuqur o‘rganish, bu jarayonda turli g‘oya va mafkuralarning davlatlar va xalqlar taqdiriga ta'sirini aniq ko‘rsatish va shu asosda istiqlol mafkurasining tamoyillarini kishilar ongiga singdirish.
  

Ana shu masalalarni uyg‘un holda hal qilish falsafiy dunyoqa- rashimizni yangilashga yordam beradi.

Bunda, avvalo jamiyatning siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotida yuz beradigan ijobiy o‘zgarishlar uni harakatlantiruv- chi, taraqqiy ettiruvchi asosiy omil — inson tafakkuri, ruhiyati, his-tuyg‘ulariga samarali ta’sir etadi. Shu bilan bog‘liq ravish- da, Vatan va xalq tarixi, ma’naviy-madaniy meros, ona tili, din, milliy turmush tarzi, milliy urf-odatlarni ya ngi davrning mohi- yat-mazmunidan kelib chiqqan holda tiklash, boyitish va milliy g‘urur-iftixorning yuksalishida juda ulkan o‘rin tutadi.


25

Falsafiy dunyoqarashni yangilash zarurati bir qator yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi.

1. 
   
   Avvalo bu kelajagi buyuk davlatni barpo etish bilan bog‘liq. Bunda ana shu yaratilajak yangi jamiyat haqida, bozor munosa- batlariga bosqichma-bosqich o‘tish jarayoni, yangi ijtimoiy-iqti- sodiy munosabatlarning qaror topa borishi, islohotlarning inson manfaatlariga xizmat qilishi, milliy uyg‘onish ijtimoiy taraqqiyot taqozosi, komil insonni voyaga yetkazish davr talabi ekani kabi dasturiy vazifalarning hayotiyligi to‘g‘risidagi g'oyalarni odamlar dunyoqarashida qaror toptirish zarur.
   
2. 
   
   Falsafly ongning yangilanishi mohiyat e'tibori bilan fuqa- rolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etish borasida iqtisodiy mustaqillikka erishish orqali siyosiy mustaqillikni mustahkam- lash, mamlakatimizning xalqaro nufuzi va aloqalarining o‘sib borishi, tinchlik, osoyishtalik, milliy totuvlik, bahamjihatlik- ka xizmat qiluvchi g‘oyalarga tayanadi. Uning hayotiyligi xalq irodasiga, ruhiyatiga, milliy tuyg‘ulari, orzu-intilishlariga mos- ligi bilan belgilanadi.
   
3. 
   
   Albatta, falsafadagi yangilanish millat va Vatan manfaatlari, istiqbol rejalari, milliy qadriyatlarimiz ruhiga mos holda kechadi. Bu esa, o‘z navbatida, yurtimizda kechayotgan islohotlar jarayo- ni, davlatimizning siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma'naviy hayotidagi ijobiy o‘zgarishlar to‘g‘risida xalqimizda to‘g‘ri tasav- vur va tushunchalarni hosil qilib borish lozimligini ko‘rsatadi.
   
4. 
   
   Falsafiy tafakkur yangilanishi taqozo etadigan eng muhim vazifa poklanish jarayoni odamlar ruhiyati va tafakkurida amaliy tus olishi uchun 0‘zbekiston Konstitutsiyasida mujassam etilgan maqsad va g‘oyalarni amalga oshirish yo‘lida xizmat qilishdir. Bu maqsad va g‘oyalar omma manfaatlarini aks ettirgani bois ularni ma’naviy hayot tarzining tarkibiy qismiga aylantirish muhim aha- miyatga ega.
   
5. 
   
   Mamlakatimiz mustaqilligi, tinchligi, uning fuqarolari totuv- ligi, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning qadriga yetish, jamiyatimiz hayot tarziga xavf solishi mumkin bo‘lgan tahdidlarga qarshi ogohlikni kuchaytirishda falsafa va umuman, ijtimoiy fan- larning ahamiyati beqiyos. Shu bois o‘z xalqi tarixini, o‘z mil-
   

26

liy madaniyatini, urf-odat va an’analarini yaxshi biladigan, milliy g‘ururi yuksak avlodni tarbiyalash falsafaning muhim vazifasidii.

6. 
   
   Falsafiy dunyoqarashning yangilanishi, mohiyat e’tiboriga ko‘ra, insondan, uning ijtimoiy xususiyatlari takomillashuvidan chetda kechadigan jarayon emas. U nafaqat umumjamiyat miq yosidagi, balki har bir inson kamoloti uchun ham zarur shart sharoit yaratadigan jarayondir. Shu ma’noda, u ham, jamiyatdagi boshqa o‘zgarishlar kabi, avvalo, inson uchun, uning kamoli va hayot farovonligini ta’minlaydigan islohotdir.
   

Mamlakatimizda bu borada juda keng ko‘lamli ishlar bosh lab yuborildi. Bugun ijtimoiy fanlar rivojini zamon talablari da rajasiga yetkazish borasida davlat va jamoat tashkilotlari, olim va ziyolilar oldida g‘oyatda mas’uliyatli vazifalar turibdi. Birgina «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirishning o‘zi bir necha yillarga moljallangan keng ko‘lamli faoliyat yo‘nalishlarini nazarda tutadi. Bugungi kunda siyosiy, mafkuraviy va ma’naviy sohalardagi taraqqiyot vazifalari o‘zaro uyg‘unlashib bormoqda, ta’sir doirasi ancha kengaymoqda. Ayniqsa, mafkura borasidagi nazariy faoliyat, targ‘ibot va tashviqotni har tomonlama kuchay tirishga alohida ahamiyat berish zaruratga aylanib bormoqda. Galdagi vazifalar esa, ana shu imkoniyatlarni amaliy ishga aylan tirishda har birimiz o‘z mas’ulligimizni qay darajada sezishimi/ va qanday faoliyat yuritishimizga bog‘liq.

XXI asrga kelib, insoniyat g‘oyat murakkab, olamshumul muammolar qarshisida turganligini anglay boshladi. Xususan, yadro urushi xavfi, keskinlashayotgan ekologik muammolar, xom- ashyo va energetika resurslari, Yer shari aholisining shiddat bilan o‘sib borayotgani, ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, sog‘liqni saqlash, maorif va madaniyatni, fan-texnika va texnologiyani rivojlantirish muammolari yangicha tafakkurni taqozo qilmoqda. Bu masalani milliy va umuminsoniy falsafiy g‘oyalarni, nazari- yalarni ishlab chiqmasdan hal qilish mumkin emasligi esa tobora aniq bo‘lib bormoqda.

Falsafa ijtimoiy hayotda insonning mi »h iyati, yashashdan ko‘zlagan maqsadi, oliy qadriyat ekani, ma’naviy omillari (ideal- lari), borliqdagi o‘rni, munosabatlari sabablari, ruhiy va mod-


27

diy ehtiyojlarini qondirish usul va vositalari — barcha-barchasini ko‘rsatib beradi.

Jamiyat taraqqiyoti va falsafaning rivojlanishi dialektikasi ana shu xususiyatlarga asoslanib, o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Bir tomondan, jamiyatning o‘zgarib borish tamoyili falsafiy g‘oya, nazariya va ta’limotlar o‘zgarishini taqozo qiladi. Ikkinchi tomondan, o‘zgarayotgan falsafa jamiyat moddiy-ma’naviy ha- yot tarzini ilg‘ab olib, uning istiqbollarini belgilash, mafkurasini shakllantirishda nazariy, uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ay- niqsa, mamlakatimiz bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tgan bugungi kunda kishilar tafakkuri va ongida saqlanib qolayotgan eskicha fikrlash qoliplarini bartaraf etish, yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni rag‘batlantirish, milliy o‘zlikni anglash, istiqlol mafkurasini shakllantirishda shoshilmay, behuda his-hayajonlar- ga berilmasdan, aql-zakovat bilan ish tutishda falsafaning o‘rni va ahamiyati g‘oyatda ulkandir.

Falsafa har qanday murakkab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazi- yatda ham kishilarni yuksak g‘oyaviylik, mustahkam e’tiqod, ke- lajakka ishonch ruhida tarbiyalash bilan birga, ularga murosa va hamkorlik qilish, chigal muammolarni ham umummilliy, umum- insoniy manfaatlarni nazarda tutgan holda madaniy va ma’rifiy hal etish imkoniyatlarini topishga yordam beradi.