Fan : Kimyo. Sana

Alitsiklik uglevodorodlar - halqali tuzilishga ega bo'lgan uglevodorodlar.

To'yingan uglevodorodlar alkanlar, parafinlar, to'yingan alifatik uglevodorodlar deb ham ataladi.

• Alkanlar - ochiq zanjirli to'yingan uglevodorodlar

Ular C_nH,_n+, umumiy formulaga ega bo'lgan gomologik qatorni tashkil qiladi. Gomologik qator deb, tarkibi va kimyoviy xossalari o'xshash va bir- biridan CH,-atomlar guruhiga farq qiluvchi moddalar qatoriga aytiladi.

Alkan	Formulasi	Agregat holati	Harorat, °C
			suyuqlanish	qaynash
Metan	CH4	Gaz	-189,5	-161,4
Etan	C2H6	Gaz	-183	-88,6
Propan	C3H8	Gaz	-189,9	-42,2
Butan	C4Hio	Gaz	-138,3	-0,5
Pentan	C5H12	Suyuqlik	-129,7	+36,0
Geksan	CgHi4	Suyuqlik	-94,3	+68,7
Dekan	C10H22	Suyuqlik	-29,7	+174,0
Geksadekan	C16H34	Qattiq	+18,2	+270,0

Yangi mavzuni mustahkamlash :

Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Uglevodorodlardagi uglerod atomlari soni ortib borishi bilan ularning suyuqlanish va qaynash haroratlari ortib boradi. Barcha alkanlar suvdan yengil va unda erimaydi. Ular tabiatda keng tarqalgan, neft, tabiiy va yo'ldosh gazlar tarkibida uchraydi.

Uyga vazifa berish : 30 § - konspekt qilish. Radikallarni yodlash

Kimyo fani o’qituvchisi: М.Мирзамова Ilmiy bo’lim mudiri :____________Р.Рахимова

Fan : Kimyo. 9-Sinf 15.01.2014 -sana

Mavzu :   31§ Metan

Darsni maqsadi:

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib , ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarimizni Ona-Vatanga , tarixiy va madaniy merosimizga, O’zbek xalqining buyuk siymolariga , Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilimni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish.
Darsning jihozlari : Plakatlar , kimyoviy moddalardan na’munalar , kimyoviy jihozlar
Darsda qo’llaniladigan metod : Aralash , Interfaol metodlar.
Foydalanilgan adabiyotlar : Kimyo 9.Toshkent-2010. R.Asqarov,N.X.To’xtaboyev,K.G’.G’opirov.
Darsning borishi : Tashkiliy qism: 1. Salomlashish. 2.Davomadini aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.
Uyga vaziufani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.
Yangi mavzuni bayoni: Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Metan - alkanlarning oddiy vakili bo'lib, rangsiz, hidsiz, havodan yengil, suvda yomon eriydigan gaz modda. Metan tabiiy gazning 90-98% ini tashkil qiladi. Toshko'mimi quruq haydash hamda neftni qayta ishlashdan olinadigan gazlar, yo'ldosh gazlar tarkibida uchraydi.Metan ko'pincha botqoq yoki ruda gazi deb ham ataladi. Botqoq sharoitida o'simliklar havosiz chiriganda, yer ostida toshko'miming sekin-asta parchala- nishidan metan hosil bo'ladi.

Kimyoviy xossalari. Metan ham boshqa alkanlar kabi kimyoviy faolligi kichik bo'lib, biiikish reaksiyalariga kirishmaydi, kaliy permanganat va ishqorlar eritmalari bilan ta'sirlashmaydi, bromli suv va konsentrlangan sulfat kislotaning sovuq eritmasiga ta' sir qilmaydi. Oksidlanish reaksiyalari faqat yuqori haroratda boradi.

Yonish. Metan och ko'kish rang berib yonadi (tabiiy gazning yonishini ko'rgansiz. Tabiiy gazning 90-98% metandir):

CH₄ + 20, — CO, + 2H,0 + 880 kJ

Reaksiya natijasida katta miqdorda issiqlik ajralib chiqqanligi uchun uni yoqilg'i sifatida ishlatiladi. Metanning kislorod bilan 1:2 hamda havo bilan 1:10 hajmiy nisbatlardagi aralashmalarining portlash xavfi katta.

Xonadon va boshqa jamoat tashkilotlari binolarida yoqilg'i sifatida tabiiy gazdan foydalanishda ehtiyot bo'ling!

Parchalanishi. Kuchli qizdirilganda (1000°C) metan vodorod va uglerodga parchalanadi:

CH₄ C + 2H₂ O 'rin olish reaksiyasi. Metan galogenlar, suyultirilgan nitrat va sulfat kislotalar bilan o'rin olish reaksiyalariga kirishadi. Galogenlanish nur ta'sirida amalga oshadi. Nur kvanti ta'sirida galogen molekulasidagi kovalent bog' uziladi. Bunda galogen (masalan, xlor)ning toq elektronli, kinetik energiyasi yuqori bo'lgan erkin radikali hosil bo'ladi: CI, —* 2C1. Galogen radikali uglevodorod bilan ta'sirlashib, erkin uglevodorod radikali hosil qiladi: CH₄ + CI —* HC1 + CH . Erkin uglevodorod radikallari yana galogen molekulalari bilan ta'sirlashadi, galogen radikali hosil bo'ladi va h.k. Bunday davomli reaksiyalar zanjir reaksiyalar deb ataladi. Natijada metanning galogenli hosilalari aralashmasi hosil bo'ladi: (reaksiyaning molekular tenglamasi):

Olinishi. Metan sanoatda quyidagi usullar yordamida olinadi:

1. 
   vodorod va grafitni nikel katalizatori ishtirokida 500°C da o'zaro ta'sirlashtiiib olinadi: C + 2H₂ CH₄
   
2. 
   suv gazidan olinadi (bu usulda boshqa alkanlarni ham olish mumkin): CO + 3H, CH₄ + H,0
   

Laboratoriyada metanni quyidagi usullar yordamida olinadi:

1. 
   aluminiy karbidning suv bilan ta'sirlashishidan: A1₄C₃ + 12H₂0 4A1(0H)₃ + 3CH₄
   
2. 
   natriy asetatning natriy gidroksid bilan aralashmasini qizdirib: CH₃COONa + NaOH CH₄ + Na₂C0₃
   
• 
  alkanlarni natriy metalli bilan va uglevodorodlar galogenli hosilalarining o'zaro ta'siridan ham olish mumkin
  

Metan va boshqa alkanlarning ishlatilishi. Metan katta amaliy ahamiyatga ega. U ko'plab muhim kimyoviy mahsulotlar olishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Asetilen, metanol, formaldegid shunday moddalardan bo'lib, ularning o'zi ham kimyo sanoati uchun muhim xomashyolar hisoblanadi. 20-25 ta uglerod atomi tutgan yuqori alkanlarni oksidlash alohida o'rin tutadi. Bu yo'l bilan turli zanjir uzunligiga ega bo'lgan sintetik yog' kislotalari olinadi, ulardan esa sovunlar, turli yuvuvchi vositalar, surkov materiallari, loklar, emallar olishda foydalaniladi. Alkanlar yoqilg'i sifatida ham ishlatiladi.