Fayzieva mavluda xudayarovna shaxsda psixologik himoya mexanizmini shakllantirishning ijtimoiy-etnik asoslari

3.2. Pedagog faoliyatida psixologik himoya mexanizmi va koping strategiya faolligini ta’minlaydigan shaxs xususiyatlari
Hozirgi kunda pedagogik psixologiyada psixologik himoyaning pedagog professional faoliyatiga salbiy ta’sir etishini bir qator mualliflar o‘rganganlar (Y.I. Kirshbaum, L.M. Mitina, N.A. Podimov, L.S. Podimova, T.S. Yasenko, va hokazolar). Jumladan, o‘qituvchilarning nizoli vaziyatlarda harakat qilish usullarini M.M. Kashapova, Y.I. Kirshbaum, V.A. Yakuninlar tadqiq etganlar. "Muvaffaqiyatli" va "muvaffaqiyatsiz" o‘qituvchilarning faoliyat xususiyatlari o‘rganilganda, ular o‘rtasidagi nizoli vaziyatlarni hal qilish yo‘llaridagi farqlar ochib berilgan. Kam muvaffaqiyatga erishgan o‘qituvchilar ko‘pincha mojaroli vaziyatlarni hal qilish uchun himoya mexanizmlaridan: tajovuzkorlik, identifikatsiya, loyiha va reduksiyadan ko‘proq foydalanishgan. O‘qituvchining kasbiy faoliyatida va ularning o‘quvchilarida ham xulq-atvorning bir xil shakllari: agressiya bilan identifikatsiyadan boskichma-boskich foydalanilishi ifodalangan. Proyeksiya mehanizmidan foydalanib, o‘qituvchilar o‘quvchiga salbiy xislatlarni shakllantiradilar, bu esa ayblash va rad etishga asos bo‘ladi. Reduksiya himoya mexanizmi "Men"ning torayishi, tahdidlarning oldini olish, ziddiyatdan chiqishga intilish bilan bog‘liq. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, psixoprotektiv reaksiyalardan va texnikalardan intensiv foydalanish, boshqa ishtirokchini muloqot periferiyasiga surib chiqish orqali, "men"ning dominant hissi bilan ziddiyatdan nokonstruktiv chiqish yo‘lini anglatadi. Psixologik himoyadan foydalanish pedagogik jihatdan noodatiy bo‘lib, u talaba xatti-harakatlarining zarur shakllarini, shu jumladan himoya mexanizmlarini rivojlantirishni talab qiladi. Mualliflarning fikricha, psixologik himoyadan foydalanish pedagogik hamkorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi, uning a’zolari urtasida antagonizm shakllanishiga sabab bo‘ladi.
N.A. Podimovning [100;239] tadqiqotida psixologik himoya pedagogik faoliyatning psixologik to‘siqlarini bartaraf etish pozitsiyasidan o‘rganilgan. Muallif pedagogik faoliyatda himoya mexanizmlarining ko‘rinishlarini tahlil qilib, ular orasida konstruktiv va destruktivlikni qayd etgan. Tadqiqotchining fikriga ko‘ra, psixologik himoya yosh o‘qituvchilar faoliyatida stress to‘siqlarini va keskin psixologik holatlarni bartaraf etishda eng ko‘p namoyon bo‘lganligi aniqlangan. O‘qituvchining kasbiy faoliyatida hukmron himoya mexanizmlari: tanqidiy vaziyatlarni unumli hal etishdan voz kechish ( (siqib chiqarish, regressiya, rad etish), fikrlarni, his-tuyg‘ular, xatti-harakatlarni qayta tartibga keltirish mexanizmlari, (ratsionalizatsiya, proyeksiya), hissiy zo‘riqishni yengillashtiruvchi (somatizatsiya, tajovuz), travmatik vaziyatlarni almashtirish (regressiya, kasal bo‘lish, muqobil faoliyatni qidirish)lar hisoblanadi.
N.A. Podimov kasbiy faoliyatda psixologik to‘siqlarni konstruktiv strategiyalarni qo‘llash orqali bartaraf etish va yengish usulllaridan foydalanish va yangilarini izlashga hissa qo‘shadigan optimal usullardan foydalanishga undashni, nostandart yechimlar va ushbu faoliyatni ijodiy innovatsion darajasiga o‘tish zarurligini ta’kidlaydi. Muallif o‘qituvchining to‘siqqa chidamli xulq-atvorini shakllantirish maqsadida reflektor-innovatsion amaliyotdan foydalanish mumkinligini taklif etgan. Ilmiy manbalarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, xulq-atvorning psixoprotektiv shakllari muayyan shaxsiy xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘qituvchilarga xos bo‘lib, muloqotda yuqori egotsentrik avtoritar oriyentatsiyasi, hamkorlikdagi past e’tiborda, ishbilarmonlik munosabatlar sohasida past, o‘z-o‘zini nazorat qilishda, ijtimoiy muhitning salbiy va tahdidli omillariga gipertrofiy sezgirlikda namoyon bo‘ladi. Yuqorida sanab o‘tilgan bu xususiyatlar o‘z aybini inkor etishga, nizoni hal qilishni boshqalarga yuklashga, nizoni anglashga, uni ijobiy hal qilishga yo‘l qo‘ymaslikka intilishni yuzaga keltiradi.
Psixologik himoyadan konstruktiv foydalanmaslikning profilaktikasi, tadqiqotchilarning fikricha, universitetda kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik nizoli vaziyatlarni hal etishning unumli yo‘llarini shakllantirish bo‘yicha o‘quv-treninglar yordamida amalga oshirilishi lozim.
L.M. Mitina [82;83]o‘qituvchi shaxsining psixologik himoyasini ta’minlovchi omillar, shart-sharoitlar va professional rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlari nuqtai nazaridan ko‘rib chiqqan. U o‘qituvchining professional yuksalishi intrapersonal ziddiyatlar bilan shartlanganligini, uning hal etilishi taraqqiyot yo‘lini belgilab berishini ta’kidlagan. Agar ish yoki o‘qish faoliyatida ziddiyat kam anglansa yoki umuman anglanmasa, bunda psixologik himoya mexanizmlari ongsiz ishlay boshlaydi. Muallif psixologik himoyaning paydo bo‘lishini voqelikdan chetlashish, qiyinchiliklarni bartaraf eta olmaslik sifatida talqin qilgan. L.M. Mitina rivojlanishning zararli yo‘nalishi sifatida intrapersonal ziddiyatlarni hal qilish uchun psixologik himoya mexanizmlarini shakllantirish, konstruktiv yo‘nalishda esa “qarama-qarshi tendensiyalarni anglash, o‘z-o‘zini anglash imkoniyatlarini kengaytiradigan vositalarni faol qidirish zarur» deb hisoblaydi.
O‘qituvchida psixologik himoya tizimining mavjudligi talabalar bilan kasbiy va pedagogik muloqotda zararli aks etishini T.S. Yasenko ta’kidlab o‘tgan. [168;111] O‘qituvchini salbiy hissiy kechinmalardan himoya qilish uning salohiyatini ro‘yobga chiqarishga to‘sqinlik qiluvchi individual yo‘llar bilan sodir bo‘ladi. Psixologik himoyaning shakllanishida ideallashtirilgan "Men" yetakchi rol o‘ynaydi. Himoya mexanizmlari ijtimoiy muhitda "Men"ni amalga oshirishda ijobiy tajribaga suyangan holda faoliyat ko‘rsatadi. Himoyani amalga oshirish tendensiyalari nafaqat ijobiy obrazga bo‘lgan intilishini, balki o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri, adekvat baholashini ham ifodolaydi. Muallif ichki deformatsiya jarayonlarini, real va ideal "Men" o‘rtasidagi tafovutni kamaytirishga qaratilgan faol ijtimoiy-psixologik trening usullari yordamida bartaraf etish mumkinligini ta’kidlagan. Biroq, mualliflarning yuqorida aytib utgan fikrlarida psixologik himoyaning pedagog xodimlar kasbiy faoliyatiga salbiy ta’sirini bartaraf etish usullari ko‘rsatib o‘tiladi. Mazkur ishning mundarijasida bu usullar destruktiv psixologik himoyalardan samarali kasbiy faoliyatni ta’minlovchi konstruktiv mexanizmlarga o‘tish bosqichlari sifatida izohlangan.
L.R. Grebennikov, V.G. Kamenskaya, Y.S. Romanova izlanishlarida Plutchik-Kellerman-Konte anketasining moslashtirish va standartlashtirish asosida qullanilgan keng tajriba materiallari natijalari, jumladan, psixologiya fakulteti o‘qituvchilari va talabalarini tanlash bo‘yicha umumlashtirilgan. Mualliflar psixologiya fakulteti katta kurslarining talabalarida psixologik himoya qilishning ma’qul usullarini aniqladilar, ularga yuqori mexanizmlar: kompensatsiya, giperkompensatsiya va ratsionalizatsiya kiradi. Sinalgan subyektlarning himoya mexanizmlari iyerarxiyasidagi oxirgi o‘rinlarni siqib chiqarish, almashtirish va regressiya egallaydi. Shu bilan birga, akademik qarzlarga ega bo‘lgan, o‘z-o‘ziga yuqori baho berish bilan ajralib turadigan boshqa yo‘nalishlarning talabalari hayot qiyinchiliklarini hal qilish uchun sodda inkor mexanizmlari va proyeksiyadan foydalanishgan. Tasvirlangan qonuniylikni tadqiqotchilar birinchi guruh talabalarining psixologik bilim va malakasini oshirish bilan va ikkinchi guruh vakillarining xulq-atvorini ijtimoiy xilma-xilligi bilan izohladilar.
Tadqiqot natijalari psixologik himoya mexanizmlari va individuallik tavsiflari o‘rtasidagi munosabatlarni tasdiqladi. Sodda himoyalardan foydalanish, butun tizimni jadal ishlashini uyg‘otib, ichki ziddiyatlarni bartaraf etmaydi va tashqi nizolarni hal qilmaydi. Psixologik himoya tizimi, uning tuzilishi hamkasblar va ma’muriyat tomonidan baholangan o‘qituvchining kasbiy muvaffaqiyati bilan bog‘liq. "Muvaffaqiyatli" o‘qituvchilar o‘z faoliyatidagi qiyinchiliklarni hal qilish uchun ratsionalizatorlik, proyeksiya, rad etish mexanizmlarini qo‘llaydilar. "Muvaffaqiyatsiz" o‘qituvchilar esa ko‘pincha o‘z faoliyatlarida psixologik himoyaning boshqa tuzilishi: proyeksiya, regressiya, siqib chiqarishdan foydalanishlari bilan ajralib turadilar. Tadqiqotchilar ijtimoiy va kasbiy adaptatsiya jarayonining samaradorligini: kompensatsiya, giperkompensatsiya va ratsionalizatsiya, yetuk psixologik himoyalarini qo‘llash orqali tushuntiradilar.
V.G. Maralov o‘z kamchiliklarini himoya qilish uchun o‘qituvchi faoliyatida ham ijobiy ham salbiy himoya tizimidan foydalanadi, deb hisoblagan. Salbiy himoyalarni qo‘llash, o‘zining ortiqcha ish yuki, ko‘p ishlardagi ishtirokini doimiy eslatib turishi misol bo‘lishi mumkin, ammo shu bilan birga muvaffaqiyatsizliklar uchun javobgarlikni boshqalar zimmasiga yuklaydi. Ijobiy himoyalar har biri amalda tatbiq etilayotgan turli tashabbuslarni ilgari surib, kamchiliklarni yashirish orqali namoyon bo‘lishi mumkin. O‘qituvchining kasbiy sohasidagi layoqatsizligi, bolalar faoliyatini tashkil eta olmaslik, o‘zgalar fikriga ta’sirchanlik eng ko‘p himoya qilinadigan jihatlardir. Muallifning ta’kidlashicha, ijobiy himoyaga o‘tish shaxsni va kasbiy faoliyatni uyg‘unlashtirishga imkon beradi. N.S. Gluxanyuk, N.N. Kolmogorseva tadqiqotlarida psixologik himoya, professional o‘zini-o‘zi anglash funksiyalarida, shaxsning o‘ziga baho berish va o‘z-o‘zini hurmat qilish ijobiy faoliyatini amalga oshirish jarayoniga hissa qo‘shish sifatida ko‘rib chiqilgan. Mualliflar psixologik himoya mexanizmlarini mutaxassisning o‘quv-amaliy faoliyatining murakkablashuvi, o‘zgaruvchan sharoitlarda shaxsning ichki izchilligi va barqarorligini saqlashdagi qiyinchiliklarni o‘z ichiga olish zaruriyati bilan bog‘laydilar. O‘z-o‘zini anglash himoya funksiyasining namoyon bo‘lishi kasbiy o‘z-o‘zini anglashning shakllanish va yetilish bosqichiga xosdir.
A.F.Anufriyev, A.M. Bogomolov, A.F. Mixaylova, Y.V. Yudina o‘qituvchi va psixolog faoliyatining samaradorligini axloqiy va gumanistik yondashuv asosida muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz mutaxassislarga xos shaxsiy xususiyatlarning umumiyligiga qarab baholashni taklif qilganlar. Ijtimoiy intellekt, hissiy barqarorlik, serg‘ayratlik, moslashuvchanlik, axborot yetishmaganlikda qaror qabul qilish qobiliyati kabi sifatlarning yuqori darajada rivojlanishi, shuningdek, o‘rtacha darajadagi xavotirlanish psixolog faoliyatining samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori darajadagi xavotirlanish, sezgirlik, gumonsirash, asabiylashish, qattiqqo‘llik, hissiy beqarorlik kabi quyidagi sifatlar faoliyat natijalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Samarali va samarasiz mutaxassislarga xos bo‘lgan bir guruh fazilatlar ham mavjud: ochiqlik, umumiy aqlning yuqori darajasi, axloqiy baholarning munosabatlardagi erkinligi, konstruktiv o‘zgaruvchanlikning ustunligi.
Rus va chet el olimlarining izlanishlarida (N.A. Aminov, M.R. Bityanova, V.A. Petrovsky, K. Rojers, va hokazo.), stressli bag‘rikenglik, sabr, hissiy barqarorlik va mas’uliyat o‘qituvchining eng muhim fazilatlari sifatida qayd etilgan. Pedagogik jarayonni amalga oshirish uchun yuqori xavotir xalal beradi. V.G. Maralov, N.V. Makarovalarning fikricha, destruktiv psixologik himoyani yenguvchi o‘qituvchi o‘z kasbiy faoliyatida o‘quvchilar bilan o‘zaro shaxsiy modelga e’tiborini qaratishi zarur. Destruktiv psixologik himoyani bartaraf etish ehtimol quyidagi shartlarga rioya qilishdadir: himoya mexanizmlaridan foydalanishni anglash, ijtimoiy vaziyatlarda tahdidlarga sezuvchanlikni kamaytirish va yetarli darajada xulq-atvorni shakllantirish. Shunday qilib: o‘qituvchi-psixologning kasbiy faoliyati mundarijasiga shaxs yoki guruhlarning, ularning samaradorligini oshirish va borliqdan subyektiv qoniqish maqsadida munosabatlarini o‘zgartirish va shakllantirish faoliyati kiradi. Psixolog shaxsining kasbiy rivojlanishiga intrapersonal ziddiyatlar sabab bo‘ladi. Psixologning kasbiy faoliyatining samaradorligi va muvaffaqiyati shaxsiy xususiyatlar va konstruktiv psixologik himoyani egallash bilan belgilanadi.
Zamonaviy psixologiyada koping xulq-atvor stressli vaziyatni bartaraf etishga yo‘naltirilgan, ratsional xulq-atvor sifatida qaraladi. U asosan ikki omilga - subyekt va real vaziyatga bog‘liq bo‘ladi, hamda shaxs hayot faoliyatining xulq-atvor, emotsional va kognitiv darajalarida namoyon bo‘ladi. Stressni yengishning asosiy fuknsiyalari sifatida inson ichki va tashqi mukammalligini ta’minlash va qo‘llab-quvvatlash hisoblanadi. Buning uchun stressli vaziyatni va uni samarali yenga olish usullarini anglash, shuningdek, ularni shaxs o‘z harakatlarida samarali qo‘llay bilishdir. Qolaversa, koping xulq-atvor psixologik xavf-xatar vaziyatini bartaraf etishga yo‘naltirilganligi va muhit talablariga mos ravishda ijtimoiy psixologik zaxiralardan unumli foydalanishga harakat qilishdir.
Koping shartli stress - shaxsning emotsional holati, negativ taassurotlarga javob reaksiyasi sifatida yuzaga keladigan fiziologik, psixologik va xulq-atvor darajasidagi noodatiy munosabat reaksiyasi sifatida namoyon bo‘ladi. Binobarin, yengish yoki yenga olish stressli vaziyat bilan o‘zaro ta’sirga kirishishning individual usuli bo‘lib, o‘zgaruvchan va uch omilga, ya’ni subyekt shaxsi, real vaziyat va qo‘llab – quvvatlash bilan bog‘liq yengishga yo‘nalgan kuchdir. Koping xulq-atvorning shaxs xayoti va faoliyatidagi psixologik ahamiyati shundaki, insonning sharoitga samarali moslashishi uchun bu talablarni zaiflashtirishi yoki yengillashtirishi, bunday holatlardan qochishi yoki ularga moslashishga harakat qilishi va shu tariqa vaziyatning stressli ta’sirini asta-sekin yo‘qotishi lozim. Koping xulq – atvor asosan quyidagi funksiyalarni: muammoli vaziyatda, shaxs va ijtimoiy muhit o‘rtasidagi stressli buzilishda diqqatni to‘play olish, hamda emotsional distressni boshqarishga yo‘naltirilgan emotsiyalarda ixtiyoriy diqqatni jamlash kabilarni bajaradi.
Ko‘pgina xorijiy adabiyotlarda ta’kidlab o‘tilgan psixologik g‘oyalarni tahlil qila turib, shuni aytishimiz mumkinki, koping xulq- atvorning ko‘plab imkoniyatlari mavjud bo‘lib, ulardan asosan jamiyat a’zolari umri davomida sodir bo‘ladigan muammoli va murakkab vaziyatlarga duch kelganlaridagina foydalanadilar. Koping xulq-atvorning turlicha va juda ko‘plab izohlari mavjud bo‘lib, ularni bir necha tadqiqot yo‘nalishlariga, ilmiy g‘oyalarga qarab tahlil qilinadi. Bu borada, koping strategiyalarni tadqiq etgan yetakchi mutaxassis R.S.Lazarusning ta’kidlashicha, koping strategiyalarining ikkita global tipi, ya’ni koping xulq-atvor .