Fe'l so'z turkumi reja

-Na yuklamasi gapdagi uyushiq bo'laklar anglatgan ish-harakatining inkor qilish orqali bo'lishsizlik ma'nosini ifodalaydi. Masalan: na quduq, na ariq ko'rinadi. (I.R) Bo'lishsiz forma -ma qo'shimchasi orqali yasalganda na so'zi bo'lishsizlikni kuchaytiradi. Masalan: na o'qimaydi, na yozmaydi.

5. 
   Joriy tilda bo'lishsizlik maxsus intonatsiya, fe'lga yuklama qo'shish bilan ham yasaladi. Fe'lni takrorlash orqali ifodalanishi ham mumkin. Masalan: ishlaydi-ya-ishlaydi (ishlamaydi), oladi-ya-oladi (albatta, olmaydi).
   

22. 
    FE'L ZAMONLARI.
    

Fe'lning muhim grammatik belgilaridan biri ish-harakatning zamonini ko'rsatishidir.

Zamon ma'nosi ish-harakatning nutq so'zlanib turgan paytga munosabati bilan aniqlanadi. Fe'ldagi ish-harakat nutq so'zlanib turgan paytdan oldin, nutq so'zlanib turgan paytda yoki nutq so'zlanib turgan paytdan so'ng bajarilishi yoki bajarilmasligi mumkin. Shunga ko'ra fe'l zamonlari 3 ko'rinishga ega:

1. 
   O'tgan zamon fe'llari.
   
2. 
   Hozirgi zamon fe'llari.
   
3. 
   Kelasi zamon fe'llari.
   

1. 
   O'tgan zamon fe'llari ish-harakatning nutq so'zlanib turgan paytdan oldin bajarilgan yoki bajarilmaganligini ifodalaydi. O'tgan zamon fe'li ma'nosiga ko'ra 5 turga bo'linadi:
   

8

1. 
   Yaqin o'tgan zamon fe'li.
   
2. 
   Uzoq o'tgan zamon fe'li.
   
3. 
   O'tgan zamon hikoya fe'li.
   
4. 
   O'tgan zamon davom fe'li.
   
5. 
   O'tgan zamon maqsad fe'li.
   

1. 
   Yaqin o'tgan zamon fe'li ish-harakatning nutq so'zlanib turgan paytidan oldin, ammo so'zlovchining ko'z oldida yoki uning faol ishtiroki bilan aniq bajarilgan, bajarilmaganini ifodalaydi. Masalan: yozdim, yozding, yozdi, yozdik, yozdingiz, yozdilar. Men bu kitobni kecha kutubxonadan oldim.
   

Yaqin o'tgan zamon fe'li ma'nosi fe'l o'zak-negiziga -di qo'shimchasini qo'shish va tuslash bilan ifodalanadi.

Birlik. Ko'plik.

I shaxs bor-di-m bor-di-k
II shaxs bor-di-ng bor-di-ngiz
III shaxs bor-di bor-di-lar

2. 
   Uzoq o'tgan zamon fe'li ish-harakatning nutq so'zlanib turgan paytdan ilgari bajarilgan yoki bajarilmaganligini anglatadi. Masalan: Shoiraning akasi Toshkentda o'qigan. Uzoq o'tgan zamon ma'nosi sifatdosh yasovchi-gan qo'shimchasini qo'shish va tuslash bilan ifodalanadi.
   

	Birlik.	Ko'plik.
I shaxs	yoz-gan-man	yoz-gan-miz
II shaxs	yoz-gan-san	yoz-gan-siz
III shaxs yoz-gan		yoz-gan-lar

Uzoq o'tgan zamonning aniq eslash (yoki eslatish) va eshitganlik kabi modal ma'no ottenkalariga ega bo'lgan formalari ham bor.

1. 
   Bo'lib o'tgan ish-harakatni aniq eslash (yoki eslatish) ma'nosi o'tgan zamon sifatdoshiga edi (qisqa formasi -di) to'liqsiz fe'lni tuslab biriktirish orqali ifodalanadi. Masalan: Men qachondir qishloqdagi holamnikiga borgan edim.
   

2. 
   Bo'lib o'tgan ish-harakatni kutilmaganda eslash (eslatish) yoki bu haqda boshqa shaxsning fikriga qo'shilish ma'nosi o'tgan zamon sifatdoshiga ekan (qisqa formasi -kan) to'liqsiz fe'lni tuslab biriktirish orqali ifodalanadi. Masalan: Men bu romanni o'qigan ekanman.
   

3. 
   Bo'lib o'tgan ish-harakatni so'zlovchining boshqa shaxsdan eshitganligi (shuning uchun gumonsirash, kesatish) ma'nosi o'tgan zamon sifatdoshiga emish (qisqa formasi-mish) to'liqsiz fe'lning tuslab biriktirish bilan ifodalaydi.
   

9

Shuning uchun unda voqeaning odatdan tashqari yuz berganlik ottenkasi bo'ladi. Masalan: Qaytib kelgunimizcha yana bir qarich qor tushibdi.

3. 
   O'tgan zamon hikoya fe'li nutq so'zlanib turgan paytdan ilgari qisqa vaqt ichida, kutilmaganda bajarilgan yoki bajarilmagan ish-harakatni hikoya qilish, eslash orqali ifodalaydi: Demak, Yo'ldosh aka uni tag'in eslabdi (H.G').
   

O'tgan zamon hikoya fe'li -b (-ib) qo'shimchali ravishdoshlarni qo'shish va tuslash, shuningdek, ularga edi to'liqsiz fe'lini biriktirish va tuslash bilan hosil qilinadi.

	Birlik.	Ko'plik.
I shaxs	o'qi-b-man	o'qi-b-miz
II shaxs	o'qi-b-san	o'qi-b-siz
III shaxs o'qi-b-di		o'qi-b-lar
Yoki
I shaxs	yozib edim	yozib edik
II shaxs	yozib eding	yozib edingiz
III shaxs yozib edi		yozib edilar.