Fe'l so'z turkumi reja

Eslatma: III shaxsdagi -di qo'shimchasi yaqin o'tgan zamon fe'lidagi -di bilan shakllangan bo'lib, ularning tarixi ham ma'nosi va vazifalari ham boshqa-boshqadir.

Ol-di formasidagi -di (-dik, -duk) qo'shimchasidan tuzilgan, ammo ol-ib-di formasidagi -di esa -dir qo'shimchasining qisqargan shakli bo'lib, bu qo'shimcha turur (durur) so'zidan kelib chiqqan.

4. 
   O'tgan zamon davom fe'li nutq so'zlanib turgan paytdan ilgari davomli bo'lgan yoki takrorlanib turgan ish-harakatni ifodalaydi: Quyosh g'uborsiz porlar edi. (O.)
   

O'tgan zamon davom fe'li ikki xil bo'ladi.

1. 
   Doimiy harakat yoki holatni bildiruvchi o'tgan zamon davom fe'li. U ma'lum vaqt tushunchasi bilan chegaralanmagan davomiylikni ifodalaydi. Masalan: Nigora tinimsiz kitob o'qir edi. Fe'lning bu formasi -r (-ar) qo'shimchasi bilan yasalgan kelasi zamon sifatdoshiga edi to'liqsiz fe'lini tuslab biriktirish bilan yasaladi.
   

Birlik.

I shaxs yoz-ar edim

35. 
    shaxs yoz-ar eding III shaxs yoz-ar edi
    

Ko'plik.

yoz-ar edik
yoz-ar edingiz
yoz-ar edi (lar)

2. 
   Aniq jarayonni bildiruvchi o'tgan zamon davom fe'li o'tgan zamondagi ma'lum bir vaqtida yoki ikkinchi bir ish-harakat paytida yuz berib turgan ish-
   

10

harakatni, aniq jarayonni ifodalaydi. Sen u payt uxlayotgan eding. Ish kundan-kunga avjiga chiqmoqda edi. Fe'lning bu formasi quyidagicha yasaladi:

1. 
   -yotgan qo'shimchasi yordamida yasalgan hozirgi zamon sifatdoshiga edi to'liqsiz fe'lini tuslab biriktirish bilan.
   

Birlik. Ko'plik.

I shaxs yoz-a-yotgan edim yoz-a-yotgan edik
II shaxs yoz-a-yotgan eding yoz-a-yotgan edingiz
III shax yoz-a-yotgan edi yoz-a-yotgan edi (lar)

b) -moqda qo'shimchasiga edi to'liqsiz fe'lini tuslab biriktirish bilan

Birlik. Ko'plik.

I shaxs o'qi-moqda edim o'qi-moqda edik

II shaxs o'qi-moqda eding o'qi-moqda edingiz
III shaxs o'qi-moqda edi o'qi-moqda edi (lar)

5. 
   O'tgan zamon maqsad fe'li. Nutq so'zlanib turgan paytdan ilgari bajarilishi maqsad qilingan, ammo voqe bo'lmagan ish-harakatni ifodalaydi: Kitobni kutubxonadan olmoqchi edim. Shuning uchun kutubxonaga boradigan edim.
   

O'tgan zamon maqsad ma'nosi quyidagicha ifodalanadi:

a) –moqchi qo'shimchasiga –edi to'liqsiz fe'lini tuslab biriktirish bilan:

	Birlik.	Ko'plik.
I shaxs	bor-moqchi edim	bor-moqchi edik
II shaxs	bor-moqchi eding	bor-moqchi edingiz
III shaxs	bor-moqchi edi	bor-moqchi edi (lar)

2. 
   –digan qo'shimchasi yordamida yasalgan kelasi zamon sifatdoshiga – edi to'liqsiz fe'lini tuslab biriktirish bilan:
   

	Birlik.	Ko'plik.
I shaxs	yoz–a–digan edim	yoz–a–digan edik
II shaxs	yoz–a–digan eding	yoz–a–digan edingiz
III shaxs	yoz–a–digan edi	yoz–a–digan edi (lar)