Fənn: Maliyyə, pul tədavülü və kredit Mövzu Maliyyənin mahiyyəti. P L a n

Sığorta ödənişinin verilməsi qaydası

1. Sığorta ödənişi vəsadət edənin ərizəsi və müvafiq daxili işlər orqanının hadisənin baş verməsi haqqında arayışı əsasında verilir. Ərizəyə aşağıdakılar aid edilməlidir:

- səhhətə vurulan zərərlə əlaqədar – müvafiq tibb sənədləri, ölüm halında isə ölüm haqqında şəhadətnamənin notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti və vərəsəlik hüququnu təsdiq edən sənəd;

- əmlaka vurulan zərərin həcmi (məhv olunmuş əmlakın dəyəri) və zərərlə əlaqədar birbaşa xərclər barədə sənədlər.

2. Sığorta ödənişinin miqdarı tələb olunan sənədlərin və ekspert rəyinin əsasında vəsadət edənlə birlikdə sığortaçı tərəfindən müəyyən edilir. Sığortaçı sığorta hadisəsi ilə əlaqədar bütün sənədləri aldıqdan sonra 7 gün ərzində sığorta ödənişini verməli, yaxud yazılı şəkildə əsaslandırmaqla ödənişi verməkdən imtina etməlidir. Əks halda sığorta olunana cərimə ödəyir.

Sığorta hadisəsi haqqında məlumatın verilməsi -Yol-nəqliyyat hadisəsi baş verdikdə onun iştirakçıları (bu, mümkün olmadıqda polis əməkdaşları) 3 (üç) iş günü müddətində müvafiq sığortaçıya xəbər verməlidirlər.

Sığortaçı zədələnmiş əmlaka baxmaq üçün məlumat aldıqdan sonra 24 saat ərzində öz nümayəndəsini göndərir.

Zərər vuran nəqliyyat vasitəsinin sığortaçısına dərhal xəbər vermək mümkün olmadıqda hadisənin iştirakçıları yaxınlıqdakı dövlət sığorta orqanına xəbər verirlər. Bu halda dövlət sığorta orqanı təcili olaraq müvafiq sığortaçıya hadisə haqqında məlumat verir və zərər çəkənə həmin sığortaçının adını və ünvanını bildirir.

Sığorta haqları məbləğinin bölüşdürülməsi – Sığorta olunanlar tərəfindən ödənilən sığorta haqlarının məbləği müvafiq surətdə təkrar sığortaya verilən sığorta haqlarının məbləği çıxmaqla aşağıdakı qaydada bölüşdürülür.

sığorta ödənişi fonduna 70 faiz

ehtiyat fonduna 10 faiz

yol-nəqliyyat hadisələri qarşısının alınması tədbirlərinə 5 faiz

işin aparılması xərclərinə 10 faiz

mərkəzi sığorta ehtiyatına 5 faiz

Sığortaçılar yol-nəqliyyat hadisələri qarşısının alınması tədbirlərinə ayırdıqları vəsaiti müvafiq daxili işlər orqanının hesabına köçürürlər.

Risklərin bölüşdürülməsi – Maliyyə sabitliyini təmin etmək məqsədilə sığortaçılar nəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortası üzrə riskləri və sığorta haqlarını təkrar sığorta yolu ilə bölüşdürməlidirlər.

Təkrar sığortaya verilən risklər onların Azərbaycan Respublikasının sığortaçılarında 50 faizindən az olmamaqla, o cümlədən müvafiq dövlət sığorta orqanında 25 faizindən az olmamaqla sığortalanmalıdır.

Mövzu 7. Müəssisələrin pul yığımlarının yaranması və istifadəsi.
P l a n
1. Müəssisələrin (təşkilatların) maliyyəsinin mahiyyəti və funksiyaları

2. Kommersiya müəssisələrinin (təşkilatlarının) maliyyəsinin təşkili prinsipləri

3. Kommersiya müəssisələrinin gəlir və xərcləri

4. Kommersiya təşkilatlarının mənfəət və rentabelliyi

5. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində xüsusi tədbirlərin və sosial-məişət ehtiyaclarına xərclərin maliyyələşdirilməsi

6. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin fondları

1. Müəssisələrin (təşkilatların) maliyyəsinin mahiyyəti və funksiyaları
Müəssisənin (təşkilatın) maliyyəsi ümumilikdə maliyyə sisteminin əsas həlqəsidir.

İctimai istehsal sferasına xidmət etmə xüsusiyyətinə görə maddi istehsal sahələrinin müəssisələrinin maliyyəsi və qeyri-istehsal sahələri təşkilatlarının maliyyəsi bir-birindən fərqlənir. Mülkiyyət formasından asılı olaraq müəssisənin maliyyəsi dövlət müəssisələrinin maliyyəsi və qeyri-dövlət müəssisələrinin (xüsusi, kooperativ, birgə müəssisələr) maliyyəsinə bölünür.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə əsasən təşkilati-hüquqi əlamətlərinə görə müəssisə və təşkilatlar kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatlarına ayrılır.

Müəssisələrin maliyyəsi ümumdövlət məqsədlərinə və müəssisələrin öz xərclərinin maliyyələşdirilməsi, pul fondlarının və yığımlarının formalaşması, bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə əlaqədar meydana çıxan iqtisadi münasibətlər sisteminin məcmusunu ifadə edir.

Maliyyənin əsas əlamətlərindən biri onların pul formasında ifadəsi və maliyyə münasibətlərinin pul vəsaitinin real hərəkəti vasitəsilə əks olunmasıdır.

Müəssisənin maliyyəsi – iqtisadi bazisin tərkibinə daxil olan iqtisadi kateqoriyadır. İctimai istehsalda onlar bölgü iqtisadi münasibətlərini ifadə edirlər.

Maddi istehsal sferası müəssisələrinin maliyyəsi aşağıdakı pul münasibətlərini özündə əks etdirir:

- müəssisə və təşkilatlar arasında göndərilmiş məhsulların, xammalın, materialların, yerinə yetirilmiş işlərin, göstərilən xidmətlərin və s. dəyərinin ödənilməsi, qiymətli kağızların alqı-satqısı zamanı yaranan münasibətlər;

- müəssisə və təşkilatlarla onun işçi kollektivi arasında əmək haqqı, mükafat, müavinət və s. ödənildikdə;

- müəssisə və təşkilatlarla dövlət arasında büdcəyə vergi ödənildikdə, büdcədən təxsisat aldıqda;

- müəssisə və təşkilatlarla büdcədənkənar dövlət fondları arasında bu fondlara haqlar ödənildikdə;

- müəssisə və təşkilatlarla banklar arasında kredit aldıqda və kredit qaytarıldıqda, faizlər ödənildikdə, banklara müvəqqəti azad pul vəsaitlərini depozitə verdikdə;

- müəssisə ilə baş idarə arasında sahədaxili yenidənbölüşdürmə çərçivəsində baş verən münasibətlər (təsərrüfatdaxili ayırmalar və kreditin alınması);

- müəssisə ilə sığorta şirkətləri arasında əmlak, sahibkar riski və s. sığortalandıqda;

- müəssisələr ilə tikinti-layihə təşkilatları arasında investisiya layihələri həyata keçirildiyi zaman.

Bütün bu münasibətlərdən aydın olur ki, müəssisələrin maliyyəsinin zəruriliyi əmtəə-pul münasibətlərinin mövcudluğu və dəyər qanununun fəaliyyəti ilə sıx surətdə əlaqədardır.

Maliyyənin mahiyyəti onun funksiyalarında təzahür edir. Müəssisələrin maliyyəsi iki funksiyanı – bölüşdürücü və nəzarət funksiyasını yerinə yetirir.

Müəssisənin maliyyəsinin bölüşdürücü funksiyası vasitəsilə ictimai məhsulun, ümumi gəlirin, müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin bölgüsü, məqsədli pul fondlarının, əsas və dövriyyə vəsaitlərinin, amortizasiya fondunun yaradılması və istifadəsi həyata keçirilir.

Müəssisənin maliyyəsinin nəzarət funksiyası gəlirlərin formalaşdırılmasına, müəssisələrin məsrəflərinə, pul fondlarının səmərəli istifadə edilməsinə, büdcəyə vergilərin ödənilməsinə, büdcədənkənar sosial fondlara ayırmalara nəzarət edilməsində təzahür edir. Maliyyə nəzarəti pul fondlarının məqsədli təyinatı üzrə istifadəsi prosesində həyata keçirilir.

2. Kommersiya müəssisələrinin (təşkilatlarının) maliyyəsinin təşkili prinsipləri
Kommersiya müəssisələrinin maliyyəsinin təşkili onların təsərrüfat fəaliyyətinin təşkili xüsusiyyətlərinin əsaslanır.

Kommersiya müəssisələrində (təşkilatlarında) xüsusi maliyyə resurslarının ilkin formalaşması müəssisənin təsis edilməsi anında – yəni, nizamnamə fondu yarandığı vaxt baş verir.Təsərrüfat subyektinin təşkilati-hüquqi formasından asılı olaraq, nizamnamə kapitalın əmələ gəlmə mənbəyi aşağıdakılar ola bilər: səhmdar kapital (səhmdar təşkilatlarında);uzunmüddətli kredit, büdcə vəsaitləri və digər mənbələr. Fəaliyyətdə olan müəssisələrdə maliyyə resurslarının əsas mənbəyi məhsul (iş və xidmət) satışından daxilolmalar təşkil edir ki, onun da hesabına gəlir və mənfəət, habelə amortizasiya, ehtiyat və digər pul fondları yaradılır.

Kommersiya müəssisələrinin (təşkilatlarının) maliyyəsinin təşkili prinsiplərinə aşağıdakılar daxildir: özxərciniödəmə, özünümaliyyələşdirmə, müəssisənin maliyyə müstəqilliyi, dövlət, malgöndərən, banklar, işçi kollektivi qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə görə maraqlılıq və iqtisadi məsuliyyət; maliyyə planlaşdırılması ilə kommersiya hesabının uyğunlaşdırılması.

Özxərciniödəmə – maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin elə bir prinsipidir ki, bu zaman müəssisənin xərcləri tamamilə öz gəlirləri hesabına ödənilir.

Özxərciniödəmə – təsərrüfat (kommersiya) hesabının başlıca prinsipi və əsas şərtidir ki, bu zaman məhsulun (əmtəə, iş və xidmət) istehsalı və satışı ilə əlaqədar cari xərcləri tam ödəməyi və mənfəət götürməyi nəzərdə tutur. Özxərciniödəmə prinsipi müəssisəyə zəruri olan material, əmək və pul resursları vermək və onun rentabelli işini təmin etmək qabiliyyətindən ibarətdir.

Özünümaliyyələşdirmə – təsərrüfatın bazar metodları ilə aparılmasına aiddir ki, bu zaman xüsusi maliyyə mənbələri təsərrüfat fəaliyyətini maliyyələşdirmək üçün kifayət edir.

Özünümaliyyələşdirmə – müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirməyin elə prinsipidir ki, bu zaman nəinki cari xərclər, həm də kapital qoyuluşu və habelə müəssisənin sosial-iqtisadi inkişafının maliyyələşdirilməsi və gələcək dövrün xərcləri xüsusi maliyyələşdirmə mənbələri ilə təmin edilir. Kommersiya müəssisələrinin mənfəəti, amortizasiya və digər pul vəsaiti fondları onun iqtisadi və sosial inkişafının maliyyələşdirilməsinin başlıca mənbəyi olur. Bankların və digər kredit təşkilatlarının kreditləri müəssisələrinin xüsusi mənbələri hesabına ödənilir.

Özünümaliyyələşdirmə müəssisənin tam maliyyə müstəqilliyi ilə qırılmaz surətdə əlaqədardır. Maliyyə müstəqilliyində müəssisə öz maliyyə, material və əmək resurslarına sərbəst sərəncam vermək, iqtisadi maraqlarda çıxış edərək dövriyyəyə borc və cəlb edilmiş vəsaitləri axtarıb tapmaq və istifadə etmək hüququ vardır.

Müəssisədə kommersiya fəaliyəti nəticələrinə maddi maraq prinsipi müəssisənin və onun kollektivinin fəaliyyəti qazanılmış müsbət nəticələrinə görə maddi mükafatlandırma mənbəyi kimi mənfəət əldə edilməsində təzahür edir. Dövlətin və müəssisə işçilərinin maraqları müəssisənin rentabelli fəaliyyəti ilə təmin edilə bilər.

Müəssisənin iqtisadi məsuliyyəti büdcə, məqsədli fondlar, digər müəssisələr və banklar qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə görə qanunvericilik qaydalarında müəyyən edilmiş maliyyə sanksiyası sistemi vasitəsilə təmin edilir. Vergi qanunvericiliyi pozan vergi ödəyiciləri üçün xüsusi məsuliyyət forması nəzərdə tutulur. Müəssisə öhdəliyinə öz əmlakı ilə məsuliyyət daşıyır.

Müəssisənin iqtisadi məsuliyyəti sahibkarlıq riskinin sığortalanması sistemi ilə və müəssisənin maliyyə resurslarında sığorta şirkətlərindən daxil olan sığorta ödəmələrinin rolunun artması ilə güclənir.

Kommersiya müəssisələrinin maliyyəsinin mühüm prinsiplərindən biri də maliyyə planlaşdırılması ilə kommersiya hesabının uzlaşdırılmasıdır.

İnvestisiya fəaliyyətində heç bir firma maliyyələşdirməyə və son maliyyə nəticəsi ilə əsaslandırılmış layihə (plan) işləyib hazırlamadan işə başlaya bilməz. Firmadaxili planlaşdırma əsasında müqavilələr bağlanır, müsabiqə əsasında sifarişlər yerləşdirilir. Planların işlənib-hazırlanması (xaricdə onları layihə adlandırırlar) istehlakçıların tələbatının dərindən öyrənilməsinə, rəqiblərinin təcrübəsinin öyrənilməsinə, müəssisənin maliyyə imkanlarının təhlilinə əsaslanır. Yaxşı hazırlanmış plan kommersiya hesabının müsbət nəticələrinə xidmət edir.

3. Kommersiya müəssisələrinin gəlir və xərcləri
Kommersiya təşkilatlarının pul gəlirləri məhsul (iş və xidmət) satışından, digər əmlakların satışından (əsas fondların, inventarların, qeyri-material aktivlərinin və s.) daxilolmalardan; satışdankənar gəlirlərdən, icarə haqqından əmələ gəlir.

Pul gəlirlərinin başlıca mənbəyi məhsul (iş və xidmət) satışından daxilolmalardan ibarətdir. Onun həcmi məhsul satışının həcmi və qiyməti ilə müəyyən edilir. Öz növbəsində məhsul (iş və xidmət) satışının həcmi isə bazarın tələbindən, bazarda tələb və təklifdən asılıdır.

Mövcud qaydaya əsasən gəlir dedikdə, aktivlərin (pul vəsaiti, digər əmlakların) daxil olması nəticəsində və (və ya) bu təşkilatın kapitalının artmasına (iştirakçıların, əmlak sahiblərinin kapitalı istisna olmaqla) gətirib çıxaran öhdəliklərin ödənilməsi nəticəsində iqtisadi faydanın artması qəbul edilir.

Deyilənlərdən aydın olur ki, müəyyən müddət ərzində daxil olmuş pul vəsaiti və ya digər əmlak təşkilatın gəlirlərini əmələ gətirir, onun aktivlərini artırır. Lakin heç də bütün pul vəsaitləri gəlir hesab edilmir. Belə ki, aşağıdakı daxilolmalar təşkilatların gəliri kimi qəbul edilmir:

- əlavə dəyər vergisinin, aksizlərin, və digər anoloji məcburi ödənişlərin məbləğləri;

- məhsulun, əmtəələrin, işin, xidmətin qabaqcadan ödənilməsi qaydasında alınmış məbləği; məhsulun, əmtəənin, işin, xidmətin ödənilməsi hesabına avansı;

- beh və girov məbləği;

- kreditin ödənilməsi və borc alana verilmiş borc məbləği.

Gəlirlər xarakterindən, əldə edilmə şərtlərindən və təşkilatın fəaliyyət istiqamətindən asılı olaraq iki yerə ayrılır:

a) adi fəaliyyət növündən əldə olunan gəlirlər;

b) sair daxilolmalar.

Adi fəaliyyət növündən gəlirlər dedikdə, təşkilatın elə gəlirləri başa düşülür ki, onun əldə edilməsi bir qayda olaraq müntəzəm xarakter daşıyır və təşkilatın adi istehsal-kommersiya, maliyyə və investisiya fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Bu isə müəssisənin fəaliyyətinin predmetini təşkil edir.

Adi fəaliyyət növündən gəlirlər aşağıdakılardan ibarətdir:

- məhsul və əmtəə satışından gəlirlər, işin yerinə yetirilməsi və xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar gəlirlər;

Sair daxilolmalar dedikdə, əməliyyat gəlirləri, satışdankənar əməliyyatlardan gəlirlər, habelə fövqəladə gəlirlər başa düşülür.

Əməliyyat gəlirlərinə daxildir;

- təşkilatın aktivlərinin haqqı ödənilməklə müvəqqəti olaraq istifadəyə verilməsi ilə bağlı daxilolmalar;

- ixtiralara, sənaye nümunələrinə və intellektual mülkiyyətin digər növlərinin patentlərindən irəli gələn hüquqlarının haqqı ödənilməklə verilməsi ilə əlaqədar daxilolmalar;

- başqa təşkilatların nizamnamə kapitalında iştirakı ilə əlaqədar daxilolmalar (faizlər və qiymətli kağızlar üzrə digər gəlirlər də daxil olmaqla);

- birgə fəaliyyət nəticəsində (sadə ortaqlıq müqaviləsi üzrə) təşkilatın əldə etdiyi mənfəət;

- əsas vəsaitlərin və pul vəsaitlərindən fərqlənən (xarici valyutadan başqa) digər aktivlərin, məhsulların, əmtəələrin satışından daxilolmalar;

- təşkilatın pul vəsaitlərini istifadəyə verməyə görə aldığı faiz və habelə təşkilatın bankdakı hesabında olan vəsaitdən bankın istifadəsinə görə faizləri;Sat

- müqavilələrin şərtlərinin pozulmasına görə cərimə, penya və dəbbə pulu;

- əvəzsiz alınmış aktivlər, o cümlədən bağışlama müqaviləsi üzrə;

- təşkilata dəymiş zərərin ödənilməsindən daxilolmalar;

- hesabat ilində aşkar edilmiş keçmiş illərin mənfəəti;

- iddia müddəti keçmiş kredit və debitor borclarının məbləği;

- məzənnə fərqləri;

- aktivlərin qiymətləndirilməsi məbləği (dövriyyədənkənar aktivlərdən başqa);

- sair reallaşdırılmamış gəlirlər.

Fövqəladə gəlirlər təsərrüfat fəaliyyətinin fövqəladə şəraitin (təbii fəlakət, yanğın, qəza və s.) nəticəsi kimi əmələ gələn daxilolmalar, sığorta ödəmələri və habelə bərpa edilməyə və gələcəkdə istifadə edilməyə yaramayan aktivlərin silinməsindən qalmış maddi qiymətlilərin dəyəri hesab edilir.

İstehsal müəssisələrinin bazar münasibətlərinə keçdiyi şəraitdə gəlirlər onların təsərrüfat hesablı fəaliyyətinin göstəricilər sistemində birinci dərəcəli rol oynayır. Özünümaliyyələşdirmə gəlirlərin həcmindən birbaşa asılı olur, ona görə ki, gəlirlər xərcləri ödəyir və son maliyyə nəticələrini müəyyən edir.

Kommersiya təşkilatlarının xərcləri aktivlərin (pul vəsaitləri, digər əmlaklar) sıradan çıxması nəticəsində iqtisadi faydanın (qazancın) azalması deməkdir.

Kommersiya təşkilatlarının xərcləri xarakterindən, həyata keçirilməsi şəraiti və fəaliyyət istiqamətindən asılı olaraq iki yerə ayrılır:

- adi fəaliyyət növləri üzrə xərclər;

- sair xərclər (əməliyyat, satışdankənar və fövqəladə xərclər).

Adi fəaliyyət növü üzrə xərclərə məhsulun hazırlanması və satışı ilə əlaqədar əmtəələrin alınması və satışı, işin yerinə yetirilməsi və xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər aiddir. Fəaliyyət predmetinin müəyyən haqq ödənilməsinə görə öz aktivlərini icarə müqaviləsi üzrə müvəqqəti istifadə üçün (müvəqqəti sahibliyə və istifadəyə) verən təşkilatlarda adi fəaliyyət növləri üzrə xərclərin həyata keçirilməsi bu fəaliyyət ilə bağlı olan xərclər hesab edilir.

Kommersiya təşkilatlarının adi fəaliyyət növü üzrə xərcləri özünə aşağıdakıları daxil edir:

- xammal, materiallar, əmtəələr və digər material-istehsal ehtiyatların alınması ilə bağlı xərclər;

- məhsul istehsalı məqsədlərinə material-istehsal ehtiyatların bilavasitə emalı prosesində əmələ gələn, işin yerinə yetirilməsi, xidmət göstərilməsi və onların satışı, habelə əmtəələrin satışı prosesində (əsas vəsaitlərin və digər dövriyyədənkənar aktivlərin saxlanması və istismarı və habelə onların saz vəziyyətdə saxlanması üzrə xərclər; kommersiya, idarəetmə xərcləri və s.) əmələ gələn xərclər.

Adi fəaliyyət növləri üzrə xərclərin formalaşması zamanı onların aşağıdakı elementlər üzrə qruplaşdırılması təmin edilməlidir:

- material məsrəfləri;

- əməyin ödənilməsi məsrəfləri;

- sosial ehtiyatlara ayırmalar;

- əsas fondların amortizasiyası;

- sair məsrəflər.

Müəssisənin adi fəaliyyət növündən maliyyə nəticələrini müəyyən etmək məqsədilə, məhsulun, işin, xidmətin maya dəyəri hesablanır ki, bu da adi fəaliyyət növü üzrə xərc bazası əsasında formalaşır.

Sair xərclərə əməliyyat, satışdankənar və fövqəladə xərclər daxildir.

Əməliyyat xərcləri aşağıdakılardan ibarətdir:

- müəssisənin (təşkilatın) haqqı ödənilməklə müvəqqəti istifadəyə verilməsi ilə (müvəqqəti sahibliyə və istifadəyə) bağlı xərclər;

- ixtiraya patentlər, sənaye nümunələri və digər intellektual mülkiyyət növlərindən irəli gələn hüququn haqqı ödənilməklə verilməsi ilə əlaqədar xərclər;

- başqa müəssisələrin (təşkilatların) nizamnamə kapitalında iştirak ilə əlaqədar xərclər;

- əsas fondların və digər aktivlərin (xarici valyutadan başqa), əmtəələrin, məhsulların satışı, sıradan çıxması və digər silinməsi ilə əlaqədar xərclər;

- müəssisənin (təşkilatın) onlara verilmiş pul vəsaitlərindən (kreditlər, borclar) istifadəyə görə ödədikləri faizlər;

- kredit təşkilatları tərəfindən göstərilən xidmətlərin ödənilməsi ilə əlaqədar xərclər;

- sair əməliyyat xərcləri.

Satışdankənar xərclərə bunlar aiddir:

- müqavilə şərtlərini pozmağa görə cərimələr, penyalar, dəbbə pulu;

- müəssisəyə (təşkilata) dəymiş zərərin ödənilməsi;

- hesabat ilində etiraf edilmiş keşmiş ilin zərərləri;

- iddia müddəti bitmiş debitor borclarının, tutulmaq üçün qeyri-real olan digər borcların məbləği;

- məzənnə fərqi;

- aktivlərin (dövriyyədənkənar aktivlər istisna olmaqla) ucuzlaşması məbləği;

- sair reallaşdırılmamış xərclər.

Fövqəladə xərclərə təsərrüfat fəaliyyətinin fövqəladə vəziyyətinin nəticəsi kimi əmələ gələn (təbii fəlakət, yanğın, qəza, əmlakın milliləşdirilməsi) xərclər aid edilir.


4. Kommersiya təşkilatlarının mənfəət və rentabelliyi
Mənfəət məhsul (əmtəə və xidmətin) satışından gəlirlərin həmin məhsulun (əmtəə və xidmət) istehsalı və satışı xərclərindın artığını ifadə edir. Başqa sözlə müəssisənin gəlirlilə xərcləri arasındakı fərq onun mənfəətini təşkil edir. Mənfəət kommersiya təşkilatlarının təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin ən mühüm göstəricilərindən biridir.

İqtisadi kateqoriya kimi, mənfəət sahibkarlıq fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini xarakterizə edir.

Mənfəət əldə edilməsi, kapitalın, əməyin və əsas vəsaitlərin cəlb edilməsi əsasında məhsul istehsalı (işin yerinə yetirilməsi, xidmət göstərilməsi) üzrə təşkilatın fəaliyyətinin nəticəsindən ibarətdir.

Məhsul satışından mənfəət ümumi mənfəətə (balans mənfəəti) və xalis mənfəətə bölünür. Kommersiya təşkilatlarında mövcud qiymətlərlə (ƏDV və aksizsiz) məhsul (iş və xidmət) satışından daxil olan gəlirlərilə onun istehsalı və satışına çəkilən xərclərin məbləği arasındakı fərq kimi hesablanır.

Ticarət müəssisəsində əmtəələrin satışından mənfəət satış pulu – netto məbləği ilə (ƏDV, digər vergiləri çıxmaqla satış pulu) reallaşdırılmış əmtəələrin qalıq dəyəri və satılmış əmtəələrin tədavül xərcləri məbləği (ümumtəsərrüfat xərcləri nəzərə alınmaqla) arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

Balans mənfəəti – satışdan əldə olunan mənfəət ilə satışdan kənar mənfəətin ümumi həcmini göstərir. Beləliklə, balans mənfəəti təşkilatın bütün təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini əks etdirir:

Mb = Mms+Məs+Gsk

burada: Mb – balans mənfəəti,

Mms – məhsul satışından mənfəət,

Məs – əsas vəsaitlərin və digər əmlakın satışından mənfəət,

Gsk – satışdankənar gəlirlər (saldo).

Əmlakın satışından (əsas vəsait və digər əmlak) mənfəət əmlakın satışından daxilolmalarla (ƏDV çıxmaqla) inflyasiya əmsalına korrektə edilmiş qalıq dəyəri (balans üzrə) arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

Balans mənfəəti istehsalın səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi, müəyyən dövrdə onun artım dinamikasını aşkar etmək, ümumi rentabelliyi təmin etmək üçün istifadə olunur.

Xalis mənfəət – bütün vergi və rüsumları ödədikdən sonra müəssisənin (təşkilatın) sərəncamından qalan, istehsalın inkişafına, pul fondlarının yaradılmasına və sosial ehtiyaclara istifadə edilən mənfəətdir.

1992-ci ildən Azərbaycan Respublikasında kommersiya müəssisə və təşkilatlarının balans mənfəətinin bölgüsü aşağıdakı sxem üzrə həyata keçirilir.

Balans mənfəəti

Büdcəyə vergilər

çıxılsın

Yuxarı təşkilatların mərkəzləşdirilmiş fondları və ehtiyatları

çıxılsın

Xalis mənfəət

Müəssisənin fondları və ehtiyatları

Mənfəət nəinki maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin başlıca nəticəsi kimi, həm də müəssisənin özünün və bütövlükdə dövlətin müxtəlif tələbatlarının ödənilməsi mənbəyi kimi çıxış edir.

Müəssisələrdə mənfəətin bölgüsü qoyulan başlıca tələb istehlaka və yığıma yönəldilən pul vəsaitləri arasında müəyyən edilmiş optimal nisbət əsasında geniş təkrar istehsalın ehtiyaclarını maliyyə resursları ilə təmin etməkdən ibarətdir.

Mənfəətin bölüşdürülməsi daha geniş sosial-iqtisadi mahiyyət daşıdığına görə o təkcə müəssisənin daxili problemi deyildir. Mənfəətin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış bölgüsü sistemi ilk növbədə dövlət qarşısında olan maliyyə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini və müəssisənin istehsal-material və sosial ehtiyaclarını təmin etməlidir.

Vergiyə cəlb edilən mənfəətin həcmini müəyyən etmək üçün balans mənfəətindən aşağıdakıları çıxmaq lazımdır: yaradılması qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş nizamnamə və digər oxşar fondlara ayırmalar; büdcəyə renta ödənişləri; kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və satışından mənfəət; qiymətli kağızlar üzrə başqa müəssisələrin fəaliyyətində pay iştirakından gəlirlər.

Mənfəət müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsini (səmərəni) mütləq məbləğlə xarakterizə edir ki, bu da təsərrüfatçılığın maliyyə səmərəliliyin xarakterizə etmir. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəlilik səviyyəsini qiymətləndirmək üçün rentabellik göstəricisindən istifadə edilir.

Müəssisənin rentabelliyi, məhsulun rentabelliyi ilə və habelə aktivlərin rentabelliyini bir-birindən fərqləndirmək lazımdır.

Müəssisənin rentabelliyi balans mənfəətinin məhsul satışı həcminə (satış pulu) və yaxud istehsala çəkilən məsrəflərin ümumi həcminə, ya da əsas və dövriyyə vəsaitlərinin orta illik dəyərinə olan nisbəti kimi hesablanır:

Mb ∙ 100 Mb ∙ 100 Mb ∙ 100

Rü = ───── , yaxud Rü = ───── , yaxud da R= ───────

S M Dəf + Ddf
burada: Rü – ümumi rentabellik, %-lə;

Mb – balans mənfəəti,

S – məhsul satışından daxilolmalr,

M – istehsal məsrəfləri,

Dəf – əsas fondların orta illikdəyəri,

Ddf – dövriyyə fondlarının orta illik məbləği ________.

Məhsulun rentabelliyi məhsulun satışından əldə edilmiş mənfəətin məbləğinin məhsulun tam dəyərinə olan nisbəti kimi hesablanır:

Mb ∙ 100 Mms ∙ 100

Rm = ───── , yaxud Rm = ──────

Sm Mmd
burada: Rm –məhsulun rentabelliyi, %-lə;

Mms – konkret məhsulun satışından mənfəət;

Sm – konkret məhsulun buraxılışı;

Mmd – satılmış məhsulun maya dəyəri.
Aktivlərin rentabelliyi maliyyə nəticəsinin (mənfəət çıxılsın zərər) balansın aktivinin yekununa olan nisbəti kimi hesablanır.

Kommersiya müəssisələrində mənfəət və rentabelliyin artırılmasının əsas yolları aşağıdakılardan ibarətdir:

∆ məhsul (iş və xidmət) satışından gəlirlərin artırılması;

∆ xərclərin və deməli məhsulun (iş və xidmət) maya dəyərinin aşağı salınması;

Gəlirlərin məbləğinin (satış pulu) artmasına reallaşdırılmış məhsulun həcminin (natural ifadədə) artması və qiymətlərin səviyyəsi təsir göstərir. Məhsul satışının həcmi yalnız müəssisədən və onun istehsal amillərindən (əmək predmetləri, əmək vasitələri və əmək resusrlarından) asılıdır. Məhsulun həcminin artmasının əsas amilləri işçilərin ixtisaslarının artırılması hesabına əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, fondla silahlanmanın artırılması, əməyin təşkilinin yaxşılaşdırılması, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsindən ibarətdir.

Məhsul satışının həcminə (satış pulu) xeyli dərəcədə qiymət səviyyəsi də təsir göstərir.