“Fitopreparatlar texnologiyasi” fanidan o„quv –uslubiy majmua
33
Tanidlar tabiatda keng tarkalgan bulib, ayniksa ikki pallali usimliklar sinfiga kiruvchi oilalarda,
masalan, ra‘noguldoshlar – Rosaceae, dukkakdoshlar – Fabaceae, korakatdoshlar – Saxifragaceae,,
torondoshlar – Polygonaceae, toldoshlar – Salicaceae, korakayindishlor – Fagaceae, pistadoshlar –
Anacardiaceae va boshka oilalarda kup uchraydi. Tanidlar, ayniksa gallalarda, usimliklarni
patologik
usimtalarida kup (ba‘zan 70% dan oshadi) buladi.
Oshlovchi moddalar usimliklarni xamma organlarida tuplanishi mumkin. Ular daraxt va butalar
pustlogida, yogoch xamda kup yillik ut usimliklarni er ostki organlarida kup buladi. Ba‘zan tanidlar
daraxt va butalar er ustki kismida tuplanadi.
Oshlovchi moddalar asosan ikkita katta guruxga – gidrolizlanuvchi va kondensatsiyalanuvchi
tanidlarga bulinadi. Ular kimyoviy tuzalishiga kura bir-biridan katta fark kiladi.
Oshlovchi moddalarning fizik va kimyoviy xossalari.
Usimliklardan ajratib olingan oshlovchi moddalar tanidlarning bir kancha formalari
aralashmasidin iborat, shu sababli ular amorf poroshok xolida buladi. Sof xolda ajratib olingan ba‘zi
komponentlar (masalan, katexinlar) esa kristall xolda buladi. Tanidlar suvda, xar xil darajadagi spirtlar
va sirka kislotaning efirida yaxshi, boshka organik eritmalarda yomon eriydi yoki butunlay erimaydi.
Oshlovchi moddalarning suvdagi eritmasi och kungir rangli, xidsiz
va burishtiruvchi mazali, kuchsiz
kislotali xossaga ega bulgan kolloid eritma. Suvda eritilgan oshlovchi moddalarni oksil modda, ogir
metallarning tuzlari, alkaloidlar va glikozidlarning eritmalari yordamida chuktirish mumkin. Tanidlar
kup atomli fenollarning unumlari bulib, boshka fenollar singari temirning uch valentli tuzlari eritmasi
bilan rangli (kora-yashil va kora-kuk rangli) chukma xosil kiladi. Tanidlar xavo kislorodi va fermentlar
ta‘sirida oksidlanib, kungir rangli xamda sovuk suvda erimaydigan birikma-flobafenlarga aylanadi.
Turli usimliklardan olingan oshlovchi moddalar kimyoviy tarkibi buyicha bir-biridan fark
kiladi.
SHunga karamay, ularning tanidlarga xos umumiy belgilari bor. Barcha tanidlar molekulasida
doimo bir nechta oksi gurux (OH) saqlovchi benzol yadrosi buladi. Boshkacha kilib aytganda, barcha
oshlovchi moddalar kup atomli fenollar – polifenollar unumidir. Benzol yadrosidagi oksi guruxlar soni
kamida ikkita, qator-urta xolatda (pirokatexinga uxshash) yoki uchta bulib, qator – vitsinal
(pirogallolga uxshash) joylashadi.
Tanidlarni ishkorlar ishtirokida 180-200
0
C gacha kizdirilsa, ulardan pirokatexin yoki pirogallol
ajralib chikadi. SHuningdek ular pirogallol va pirokatexin guruxlariga bulinadi. Bu tasnif tanidlarning
eng oddiy va eski tasnifidir. Ana shu tasnif buyicha oshlovchi moddalarning ayrim guruxlarini
aniklashda kuyidagi reaksiyadan foydalanilgan: agar oshlovchi eritmasiga uch valentli temir
tuzlarining eritmasi ta‘sir
ettirilsa, pirokatexin guruxiga qiruvchi tanidlar qora-yashil, pirogallol
guruxiga kiruvchi tanidlar esa kora-kuk chukma xosil kiladi.
Agar oshlovchi moddalarga kislotalar xamda boshka reaktivlar ta‘sir ettirib isitilsa, ularning bir
kismi gidrolizlanib, birmuncha oddiy komponentlarga parchalansa, ikkinchisi
esa murakkablashib
yukori birikma xosil kiladi. SHunga kura G. Povarnin va Freydenberg barcha oshlovchi moddalarni
ularning kimeviy tarkibiga va ayrim molekulalari orasidagi boglanishlarga karab ikkita katta guruxga
buladi.
Dostları ilə paylaş: