Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

4-§. ATOM YADROSINING TARKIBI 
Rezerford tajribalaridan yadro atomning asosiy massasini o’zida 
mujassamlashtirgan musbat zaryadli zarra ekanligi aniqlandi. 1919-yilda 
Rezerford elektrondan keyingi elementarr zarracha - protonni kashf etdi. 
Proton massasi elektron massasidan 1836,1 marta katta bo’lgan, elektr zaryadi 
elektron zaryadiga, spini esa 
s

1 2
ga teng bo’lgan musbat zaryadli turg’un 
elementar zarra. 
1920-yili Rezerford massasi proton massasiga teng bo’lgan neytral 
zarracha mavjudligini taxmin qildi va u 1932-yilda ingliz fizigi D. CHedvik 
tomonidan aniqlandi. Bu zarrachani neytron deb ataldi. Keyinroq atom yadrosi 
proton va neytronlardan tuzilgan deb, ularni birgalikda nuklonlar deb 
nomlandi. 
YAdrodagi nuklonlar soni A yadroning massa soni bo’lib, neytronlar soni
N
A Z
 
(4.1) 
dan topiladi, bunda Z - protonlar soni. 
YAdroni belgilash uchun
Z
X
A
belgilash ishlatiladi. 
YAdrodagi protonlar soni o’zgarmaydigan yadrolar guruhiga izotoplar 
deyiladi. Masalan:
1
H
1
,
1
H
2
,
1
H
3
. 
YAdrodagi neytronlar soni o’zgarmaydigan yadrolar guruhiga izotonlar 
deyiladi. Masalan:
1
H
3
,
2
He
4
,
3
Li
7
, 
4
Be
8
. 
Massa soni o’zgarmasdan qoladigan yadrolar guruhiga izobarlar deyiladi. 
Masalan:
1
H
3
,
2
He
3
,
18
Az
40
, 
20
Ca
40
. 
5-§. YADRONING BOG’LANISH VA SOLISHTIRMA BOG’LANISH ENERGIYASI. 
YADRO KUCHLARI 
YAdroning massalarini eng aniq o’lchash natijalari shuni ko’rsatadiki, 
yadrroning tinchlikdagi massasi M uni tashkil qilgan protonlar bilan 
neytronlarning tinchlikdagi massalari yig’indisidan hamisha kichik bo’ladi: 
M
Zm
Nm
Zm
A Z m
p
n
p
n





(
)
. (5.1) 

---

YAdroni alohida nuklonlarga to’liq ajratish uchun zarur bo’lgan energiya 
yadroning bog’lanish energiyasi deyiladi va u quyidagi ifodadan topiladi: 


W
Mc

2
(5.2) 
bunda 

- massa defekti deb ataladi va u
 







m
Nm
M
Zm
A Z m
M
p
n
p
n
(
)
(5.3) 
dan topiladi. (5.3) dan foydalanib (5.2) ni ko’rinishini



W
Zm
A Z m
M c
p
n




(
)
2
(5.4) 
ga o’zgartiramiz. 
Bitta nuklonga to’g’ri keluvchi yadroning bog’lanish energiyasi 
yadroning solishtirma bog’lanish energiyasi ( 

) deyiladi. 




W
(5.5) 
Nuklonlar o’rtasida ta’sir etuvchi va yadroning turg’unligini ta’minlovchi 
kuchlarga yadro kuchlari deyiladi. YAdro kuchlari gravitatsion va 
elektromagnit ta’sirlashuv kuchlaridan farqli o’laroq, o’ziga xos kuchlar bo’lib 
hisoblanadi.