Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

AV
U
AV 
n
L f l
o y l a r
a )
b)
Wh;U
ДУ„п,>ДУм1
AVytt2>AVn2Wh
AV
н а
и
* V »elir-^ 
|Д \ ,е , 2
o y l a r
Wh;U
_ r
AY
av
_,>
av
„
o rtl 
yeti
AV„,>AV„,>AV „
vet 2 
ort2 
yeti
Wh
AV
AV.
U
o y l a r
d) 
e)
5.3-rasm.
Suv omboriga oqib keladigan (Wp) va ishlatiladigan (U) 
suvlarning qo‘shma grafigi:
1 —
suv omborining bir taktli ishlash chizmasi(a);
2 —
suv omborining ikki taktli ishlash chizmasi;
a) 
o‘zaro bog'liq bo'lmagan 
(b)\
b)
o'zaro bog'Iiqli 
(d)\
d) 
oraliqdagi bog'Iiqli qismlar (e);
♦
/

---

O q im h a jm in i m a v su m iy -y illik ro s tla s h n i h is o b la s h n i 
quyidagicha olib borish m um kin: k etm a-k et yaqinlashish uslubi 
va oraliqlar b o 'y ich a suv isrofini aniqlash uslubi. Suv om borini 
to 'ld irish n in g ikki turi mavjud:
1. Suv ombori ortiqchalik davrining boshlarida norm al dim lama 
sathgacha to 'ldiriladi, so'ngra ortiqcha suvlar tashlab yuboriladi.
2. Suv om bori ortiqchalik davrining boshlarida foydasiz hajm
sathigacha ortiqcha suvlar tashlab yuboriladi, so 'ng ra suv om bori 
norm al dim lam a sathgacha to'ldiriladi.
Ikkala turning ham o'ziga yarasha kam chilik va afzal tom onlari 
m av ju d , a m m o O 'r ta O siyo h u d u d id a b a rp o e tilg a n suv 
om borlarining ko'pchiligi to 'ld irish n in g birinchi tu ri b o 'y ich a 
ishlaydi.
X ronologik qatorlar b o ‘yich a oqim ni ro stla sh h isob lari.
G idrom eteoreologik m a ’lum otlarni taqvim q ato rlari b o 'y ich a 
oqim ning rostlash hisoblari barcha turlari uchun grafik yoki jadval 
usullarida bajarish m um kin. Bu usullar hisobli davr ichida suv 
om boriga quyilgan va uni ishlatishga m o'ljallangan gidrograflarni 
taqqoslashga asoslangan. Oqimning hajmini rostlash turlariga qarab 
kerakli aniqligida hisoblash uchun taqqoslash davri h ar xil davom
etadigan elem entar vaqt birligiga bo'Iinadi. Hisobli oqim hajm ini 
va om b o rd an chiqariladigan suv hajm ini ketm a-k et solishtirish 
bilan o rtiqcha suv hajm i va yetishm ovchi suv hajm i davrlari 
belgilanadi, suv isroflari hisobga olinm aydi. O rtiqcha suvlar bilan 
yetishm ovchi suvlarning m iqdori va ularni k etm a-k et kelishiga 
qarab suv om bori quyidagi rejim da ishlash bilan farq qiladi: bir 
taktli, ikki taktli va k o 'p taktli (5.3-rasm ). R asm da ko 'rsatilgan
g id r o g r a f la r d a (m a v s u m iy -y illik o q im h a jm in i r o s tla s h
ko'rsatilgan) har xil belgida balans farqlari 
- ( W — U)
ko'rsatilgan. 
Suv hajm i ortiqcha b o 'lsa m usbat (+ ), yetiffim ovchilik b o'lsa 
m anfiy(—) belgisi qo'yilgan. G id rograflar suv xo'jalik yilining 
sersuv davridan boshlangan. Suv om boridan suvning oqib chiqishi 
yil davomida o'zgarm as m iqdorda ko'rsatilgan.
Suv om boriga suvning oqib kelishi va u n d an suvning oqib 
chiqishini 5.3-rasm dagi q o 'sh m a grafiklarda kuzatish m um kin:
1. 
Suv om borini bir taktli rejim ida o rtiqch alik balans guruhi 
bitta AVortj va bitta yetishm aslik Д К я1 guruhi m avjudligi (5.3- 
rasm , a) bilan ajralib turadi. Bu holda, agar Д 
Vonl
> A F ci| b o 'lsa, 
kerakli foydali hajm quyidagiga teng bo'ladi:
^ i = A K yccl 
(5.28)
201

---

2. Suv om borining ikki taktli ishlash rejim ida hisobli davrda 
ortiqchalik va yetishm aslikning ikkitadan guruhi mavjud. Bunda 
q u y id ag i h o la tla r b o 'lis h i m u m k in : a) b ir-b irig a b o g 'liq
bo'lm agan davrlarni o 'z ichiga olgan suv om borining ikki taktli 
ish rejimi (5.3-rasm , b). Bunda har bir ortiqchalik undan keyingi 
yetishmaslikdan katta bo'ladi:
> Af/ycci va A
Volt2
> A 
Vyct2
R ostlashning hisobli davri bir-biriga bog'liq b o 'lm ag an ikki 
davrga(ciklga) bo'Iinadi. Bu holda suv om borining foydali hajmi 
eng katta yetishmaslikka teng bo'ladi:
Vni
= max A 
Vycc
(5.29)
Katta yetishmaslik vaqtiga kelib suv om bori F ^ a c h a to'lishi 
mumkin va shu yetishmaslik oxiriga kelib Vfo gacha bo'shashi kerak.
3. O 'zaro bir-biriga bog'liq bo'lgan davrlarni o 'z ichiga olgan 
suv om borining ikki taktli ish rejim ida (5.3-rasm , v), bu nd a
AK„„, > A 
Vyel[;
A 
Vyel] >
A 
Vorl2 >
A 
Vyell,
4 
ya’ni ikkinchi yetishm aslikni
A 
V
qoplash uchun oldingi A 
Vnrl2
yetarli emas va yetishmaydigan 
hajm ni birinchi eng katta ortiq ch alik d an A F rtl olishi kerak. Bu 
holda foydali hajm:
Kni =A K yccl+AKycc2- A F on2 
(5.30)
bunda suv om bori birinchi
yetishmaslikkacha FNDSga to'ldirilib, ikkinchi yetishmaslik oxiriga 
kelib Kfv. gacha bo'shatilishi kerak.
Bu holda suv om borining foydali hajmi maksimal yetishm aslikka 
teng deb olinadi: o rtiq ch a suvlarni tashlab yuborish va suv 
om borini suvdan b o 'sh a tish vaqti analitik y o'l bilan maxsus 
hisoblash form ulalari yordam ida aniqlanadi.
J a d v a lli-s o n li yoki a n a litik h is o b la s h la r b o s h la n g 'ic h
m a’lum otlar mavjudligida oqim hajmini rostlash im konini beradi. 
B unda suv balansi tenglam asi At vaqt oralig'i b o'yich a yechiladi. 
U lar loyihalash am aliyotida keng tarqalgan bo 'lib, to 'g 'ri m asala 
jadvalli-sonli uslubda yechiladi. Jadvallli-sonli hisoblashlarning 
yutuq tom oni — ularning aniqligi, oson tekshirilishi va hisoblash 
texnikasini tatbiq etish im koniyati m avjudligidir.
20 2
4

---

H isoblash ishlari hisob-kitobni boshlash sanasini belgilash- 
dan, suv isroflarini e'tiborga olm aganda suv om borining ishlatila­
digan (kerakli) hajm ini aniqlashdan boshlanadi. H isoblashda 
foydalaniladigan jadvallar shakli har turli b o 'lib , ular bir-biridan 
oqim hajm ini rostlashda suv isroflarini e ’tiborga olish yoki ol- 
masligi bilan farq qiladi.
Jadvalli — sonli hisoblashlarning kam chiligi — suv o m b o ri­
ning suvga to 'ldirilishi, bo'shatilishi va ortiq ch a suvlarni tashlab 
yuborishlarini ifodalovchi grafiklarni tuzish va oqim hajm ini 
rostlash davrida natijalami ketma-ketlik tartibida yozish zaairligidir.
M usbat (ortiqchaliklar) va m anfiy (yetishm asliklar) balansli 
farqlar qabul qilingan hajmni rostlash turi qoidalariga mos ravishda 
suv om borining kerakli hajm ini hosil qilish im konini beradi. 
B oshlang'ich m a ’lum otlar oqim hajm ini rostlash davridagi vaqt 
oralig'ida m 3 da beriladi.
H isoblash oqib kelayotgan suv hajm in i ishlatiladigan suv 
hajm idan oshiq bo'lg an oraliqdan boshlanadi. S o 'n g ra har bir 
oraliq uchun dastlabki va oxirgi suv om borini to'ldirish miqdorlari 
hisoblanadi. B unda oraliqdagi suv om borining oxirgi to'ldirilishi 
keyingisining dastlabkisi b o 'la d i. Suv o m b o rin in g dastlabki 
to id irilish id a foydasiz hajm m iqdori qabul qilinadi. Agar suv 
om borining foydali hajm i yetishm asliklar hajm iga teng bo 'lsa, u 
balansning kirim va chiqim o'rtasini tenglashtirish, ortiqcha suvlarni 
tashlab yuborish bilan am alga oshiriladi.
Suv om borini analitik usulida hisoblash suv isroflarini e ’tiborga 
olishning birinchi uslubi va to'ldirishning birinchi varianti bo'yicha 
olib boriladi. Hisoblashlarda dastaw al isroflar inobatga olinmaydi, 
so 'n g ra ularning birinchi va ikkinchi yaqinlashish ko'rinishlari 
e ’tiborga olinib, hisoblanadi. H isoblashlar suv om b orin ing bir 
taktli yoki ikki taktli ish rejim i uchun olib boriladi.
H isoblash natijalari b o 'y ich a oqib kelayotgan suv hajm i — 
Wh,
ishlatiladigan suv hajm i — 
U,
isroflar — 
P
hisoblanib, 
suv om borining ishlash grafiklari tuziladi va chizm ada to'ldirishga 
ketgan vaqt — fto.,, tashlab yuborishga ketgan vaqt — 
tt
u va suv 
om borini suvdan bo'shatilishiga ketgan vaqt — ?bo.sh belgilanadi.