Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

O ’R
= P b o 'la k qo'yiladi, 
bunda 
P —
polyus m asofa, so 'n g
0 'R
b o 'lak oxiridan ft/Vtiklik 
chizig'i quriladi. Agar 
0
’nuq tad an
0
vVf chizig'ini 
A B
kesm aga 
p a ra lle l q ilib o 'tk a z s a k , b u n d a o 'x s h a s h
O ’M R
va 
A B C
u c h b u r c h a k l a r d a n k e lib c h iq a d ik i, 
M R / P - B C / A C =
= 
A W
/ Д/ 
= Q ,
unda 
R M = P Q .
Xullas, nurli m asshtabni polyusidan integral egri chizig'ining 
kesilm alarga yoki urilm alarga parallel qilib o 'tkazilgan to 'g 'ri 
chiziqlar RN o 'q id a b o 'lin m alarni hosil qilib, ular suv sarflariga, 
oqim hajm iga proporsionaldir. B unda 
R N
chizig'i suv sarflari 
shkalasi deb atalsa bo'ladi. Boshqa tom ondan, 
R N
= 
p ■
tgcp. (5.34) 
fo rm u la g a a so s la n ib tg(p a lm a s h tirib to p a m iz : 
R M / p =
= Qm, / m w,
bun d an
p
= 
( M R / Q ) { m w
/
m, )
Yuqoridagilarga o'xshash suv sarfi masshtabi degan tushuncha 
kiritib, 
Q = M Rm Q
hosil qilam iz.
Bunda
p = m w/ ( m Q-m,)
(5.35)
m Q, va m, m asshtablar bir xil o 'lch o v birliklarda — santim etrda 
yoki m illim etrda bo'lishi kerak.
Suv om borini grafoanalitik usulda hisoblash. G rafoanalitik 
usulning m ohiyati sh u n d an iboratki, oqib kelayotgan suv hajm i 
va ishlatiladigan suvlar hajm i va ishlatiladigan suvlar hajm ining 
hisobli grafigi jadval ko'rinishida beriladi. Bunda oqib kelayotgan 
va ishlatiladigan suvlar hajm ining hisobli grafiklarini taqqoslash, 
o rtiq ch a lik lar va yetish m aslik lar hajm larin i an iqlash jadval 
yordam ida bajariladi, unda yig'indi farqlar egri chizig 'in in g 
ordinatasi £ ( ^ - 1 / ) hisoblanadi.
Suv om borining foydali hajm i — 
Vm,
suv isroflarini hisobga 
olish, tashlab yub o rilad ig an suvlar yig 'in d isi - £ / ? h am d a 
to'ldirishga — ?m1, tashlab yuborishga — f 
va bo'shatishga — 
ketgan vaqt yig'indi farqlar egri chizig'ining xususiyatlaridan 
foydalanib, grafikdan topiladi.
Shunday qilib, suv om borining ishlash grafigi yig'indi farqlar 
egri chizig'ining xususiyatlaridan foydalanib, chizm adagi grafikka 
tushiriladi. Bu egri chiziq oqib kelayotgan va ishlatilayotgan suv 
hajm lari o'rtasidagi farqning b irin -k etin oshishini ifodalaydi.

---

Yig'indi farqlar egri chizig'i oraliqlarda ortiqchaiiklar hajmlarni 
ketm a-ket qo 'sh ish , yetishm aslik davrida esa, yetishm asliklar 
hajm larini b irin -k etin ayirish yo'li bilan jadvalda hisoblangan 
o rd in atalar b o 'y ich a egri ch izig'ining quyidagicha xususiyatlari 
kelib chiqadi:
1. Agar 
( W — U)>0,
ya’ni 
W >U
b o 'lsa egri chiziq yuqoriga 
yo 'nalgan, ortiqchalik kuzatiladi.
2. Agar 
( W — U)<0,
y a’ni 
W 
b o 'lsa egri chiziq pastga 
yo'nalgan, yetishm aslik kuzatiladi.
3. Agar 
( W — U)=0,
y a’ni 
W - U
b o 'lsa egri chiziq bukiladi, 
bunda ortiqchalik oxiri va yetishmasliklar boshlanishi yoki aksincha, 
yetishm asliklar oxiri o rtiqchaiiklar boshi (suv om borini k o 'p
taktli ishlashida) kuzatiladi. Jadvalda oqib kelayotgan va ishlatiladigan 
suv hajm larining hisobli grafiklar ortiqchaiiklar va yetishm asliklar 
hajmlari va yig'indi farqlar egri chiziq ordinatasi tushirilgan bo'lib, 
bular hisoblashlarning analitik qism i hisoblansa, yig'indi farqlar 
egri chizig'i va suv om borining ishlash grafigi tushirilgan chizm a 
esa hisoblashlarning grafik qismi hisoblanadi.
Shunday qilib, suv om borining grafoanalitik hisoblash qism an 
analitik va qism an grafik yo'l bilan bajariladi.
Suv om borini grafoanalitik usulda hisoblash suv om borini 
to 'ld irish n in g ikki variantida suv isroflarini e ’tiborga olm asdan 
bajariladi.
Suv om borini grafik usulda hisoblash. Bu usulning m azm uni 
shundaki, suvning oqib kelishi va ishlatilishi grafiklari yig'indi 
(in te g ra l) egri c h iz iq la r k o 'r in is h d a b e rila d i. G ra fik la rn i 
ta q q o s la s h , o r tiq c h a lik , y e tis h m a s lik h a jm la ri, u la rn in g
chegaralari, foydali suv hajm lari — 
Vnj,
tashlab yuboriladigan
suvlar yig'indisi 
— va 
tloV
ftyu , rbo.sh y ig'indi (integral) egri 
chiziq xususiyatlaridan foydalanib grafikdan c^fliqlanadi.
1. H ar bir yig'indi egri chiziqning i — o rdin atasin i hisobli 
bo sh lan g 'ich davrdan 
t.
vaqtgacha oqib o 'tg a n suv hajm ini 
ifodalaydi.
2. M a’lumki, nuqtadagi yig'indi egri chiziqqa o'tkazilgan urilma 
va abssissa o 'q i o 'rtasidagi tangens burchagi — shu vaqtdagi suv 
sarfini ko'rsatadi.
Suv isroflarini e ’tiborga olm asdan, to 'ld irish n in g b irinch i va 
ik k in c h i v a ria n tla rid a b ir ta k tli ish lash re jim i u c h u n suv 
om borining ishlash grafigi tuziladi.
Tuzilgan grafikdan quyidagi hisoblash natijalari hosil qilinadi:
a) suv om borining ishlatilish hajm i — 
V-tsh,
207

---

b) tashlab yuboriladigan suv yig‘indisi — £/?;
d) suv om borini to 'ld irish g a ketgan vaqt — f ;
e) suv om boridagi ortiqcha suvlarni tashlab yuborishga ketgan 
vaqt “ 't.yu.;
f) suv om borini b o ‘shatishga ketgan vaqt — /bo4h.
B undan tashqari b irinchi va ikkinchi tak tlar u ch u n b o 'sh a -
tishga ketgan vaqt ayrim belgilanadi.
T a k r o r l a s h u c h u n s a v o l l a r
1. 0 ‘zbekistondagi mavjud suv omborlari oqim hajmini rost­
lashning qaysi turida ko'proq ishlaydi?
2. Oqim hajmini mavsumiy — yillik rostlashning mohiyati nimadan 
iborat?
3. Suv omborini suv bilan to'ldirish necha turga bo'Iinadi?
4. Oqim hajmini mavsumiy — yillik rostlashdagi suv omborini 
hisoblash qaysi tartibda olib boriladi?
5. Suv omborini grafoanalitik usulda hisoblashning mohiyati 
nimadan iborat?
6. Suv omborini grafik usulda hisoblash qanday olib boriladi?