Hayot faoliyati havfsizligi
II. 5. Ahmad al-Farg’oniyning hayot va ijod yo’li
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
67 II. 5. Ahmad al-Farg’oniyning hayot va ijod yo’li. 11-rasm Abul Abbos Ahmad ibn Muxammad ibn Nosir al- Farg’oniy 797-865 yillarida yashab ijod kilgan vatandoshimizdir. Ahmad Farg’oniy o’z asarlari bilan Fan tarixida katta iz qoldirdi. U matematika, geografiya, astronomiya, tarix sohalarida ijod qildi. Ahmad Farg’oniyning ijodiy faoliyati Bog’dodda ulug’ mutafakkir olim Al-Xorazmiy rahbarligidagi «Baytul-hikma» bilan bog’likdir. U arab atamashunosligining paydo bo’lishi va ilmiy taraqqiyotiga munosib hissa qo’shgan. Bog’dod va Damashqda rasadxonalar qurilishida shaxsan katnashadi. Ahmad Farg’oniyning kitoblari dunyoga ma’lum va mashhurdir «Kitob fi Usul ilm an- Nujum» («Falakiyot ilmining usullari haqida kitob»), «Falakiyot risolasi», «Falakiyot sababiyati », «Al majisti», «Ilm xayya», «Al- Farg’oniy jadvallari», «Usturlob bilan amal qilish haqida », «Oy, yerning ustida va ostida bo’lganida vaqtni aniqlash risolasi », «yetti iqlim hisobi», «Usturlob yasash xakida kitob» 68 asarlarining qo’lyozmalari Angliya, Fransiya, Germaniya, Misr, Hindiston, AQSH va Rossiyada saqlanmoqda. Ahmad Farg’oniyning bu asarlarida ilmiy kashfiyotlari butun jahon fani va madaniyatiga ulkan va munosib hissa qo’shdi. U 812- yilda quyosh tutilishini oldindan bashorat qilib berdi, yerning dumaloq ekanligini ilmiy dalillar bilan isbotlab, bir xil fazo yoritgichlarini har-xil vaqtda qurilishini, tutilishini, hamma joyda har-xil kuzatish mumkinligini isbotlab berdi. Ahmad Farg‘oniy tomonidan IX asrda yaratilgan “Astronomiya asoslari” fundamental asarida olamning tuzilishi, Yerning o‘lchovi haqidagi dastlabki ma’lumotlar, sayyoramizning sharsimon ko‘rinishga ega ekani xususidagi dalillar mavjud bo‘lib, mazkur kitob XVII asrga qadar Yevropa universitetlarida astronomiya bo‘yicha asosiy darslik sifatida o‘qitib kelingan hamda Buyuk geografik kashfiyotlar davrida Kolumb, Magellan va boshqa sayohatchilarning kashfiyotlari uchun ilmiy asos bo‘lib xizmat qilgan. Ahmad Farg‘oniyning amaliy yutuqlaridan biri uning o‘rta asrlardagi asosiy astronomik asbob – usturlob nazariyasini ishlab chiqqani va shuningdek, Nil daryosida “nilomer” degan, ko‘p asrlar davomida suv sathini o‘lchaydigan asosiy vosita sifatida xizmat qilib kelgan mashhur inshootni yaratgani bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Misr Arab Respublikasi poytaxti Qohira shahrida bo‘lganida, ana shu nilomerni ko‘rib, bu ulug‘ ajdodimizning ilmiy dahosi oldida yana bir bor hayratga tushish baxtiga muyassar bo‘lganini aytib o’tadi.[1] Fazoviy trigonometriya asoschisi deb tan olingan, o‘zining matematika va astronomiya sohasidagi kashfiyotlari bilan shuhrat qozongan yana bir buyuk alloma Abu Nasr ibn Iroqdir. Uni haqli ravishda “Ikkinchi Ptolomey” deb ataydilar. Ahmad Farg’oniy yaratgan ilmiy kashfiyotlar natijalari qaysi fan sohasida bo’lishidan qat’iy nazar g’oyatda pishiq, puxta va nihoyatda mukammal bo’lgan. XII asrda olimning asarlari lotin tiliga tarjima qilinganligi va Yevropaga tarqalganligi bu fikrning isbotidir. Yevropaliklar Ahmad Farg’oniyning «Alfraganus» deb ataganlar. Uning asarlarini lotin, ingliz, nemis, fransuz, rus va 69 boshqa tillarga tarjima qilganlar. O’n oltinchi asrda Oydagi kraterlardan biriga uning nomi berilgani, bu allomaning ilm-fan rivojidagi nufuzi nafaqat yer kurrasida, balki samoda ham shuhrat topdi. Atoqli astranom Yan Geveliy tomonidan 1647-yilda nashr qilingan “ Selenografiya” kitobida Oydagi kraterlardan ikkitasi ikki buyuk vatandoshimiz- Ahmad Farg’oniy va Mirzo Ulug’bek nomi bilan ataladi.[5] Umuman al-Farg’oniyning "Astronomiya asoslari haqidagi kitob" asari o‘rta asr musulmon Sharqi mamlakatlaridagi, so‘ng Ispaniya orqali Yevropa mamlakatlaridagi astronomiya ilmining rivojini boshlab berdi. Qadimgi yunon ilmi, jumladan, astronomik ilmlar ham birinchi bor arabchadan tarjima qilingan risolalar orqali ma’lum bo‘ldi. al-Farg’oniy asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493-yilda tosh bosma usulida nashr etildi. 1669-yil mashhur golland matematigi va arabshunosi Yakob Golius al-Farg’oniy asarining arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etganidan so‘ng unining shuhrati yanada ortdi. Yevropa Uyg‘onish davrining mashhur olimi Regiomontan XV asrda Avstriya va Italiya universitetlarida astronomiyaga doir ma’ruzalarini al-Farg’oniy asarlari asosida o‘qigan. Farg’oniy nomi Dante (XVI asr) va Shiller (XVIII asr) to- monidan tilga olinadi. Yevropa olimlaridan D’alamber, Bro-kelman, X. Zuter, I. Yu. Krachkovskiy, A. P. Yushkevich va boshqa A. Rozenfeld Farg’oniyning ijodiga va qoldirgan ilmiy merosiga yuqori baho berganlar. Bizning davrimizgacha Farg’oniyning 7 ta asari saqlanib qolgan (lekin bular hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan). Asarlarning qo‘lyozmalari jahonning turli shaharlari - Berlin, Dushanba, London, Parij, Tehron, Toshkent, Mashhad, Patna, Rampur, Xalab va Qohiradagi yirik kutubxonalarda saqlanmoqda. Ahmad al-Farg’oniyning boy ilmiy merosini chuqur o‘rganish O‘zbekistonda mustaqillikdan keyin boshlandi. 1998 -yil Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlandi. Farg‘ona shahrida Ahmad al-Farg’oniy nomi bilan ataladigan istirohat bog‘i va Quva shahrida haykali o‘rnatildi. [27] Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|