Hayot faoliyati havfsizligi
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
70 II. 6. VIII-XII-XIX asrlarda yashab ijod qilgan Sharq xalq tabobati allomalari. VII asrda arab xalifaligi vujudga kelishi bilan arablar Eron, Misr, Afrika yerlarini bosib olishgach, Markaziy Osiyo, Hindiston, Ispaniyagacha borib yetdilar. To’xtovsiz urushlar, odamlarning ommaviy ravishda ko’chib, aralashib ketishi va iqlim sharoitining o’zgarishi xalq tabobatiga muhtojlikni oshirdi. Dastlabki dorixonalar, shifoxonalar ochildi,Ko’xna Yunonistondan andoza olib, xalq tabobati borasida durdona asarlar to’plandi, boyitilib, ko’p jildli noyob kitoblar yaratila boshlandi. Quyidagi allomalar Sharq xalqi tabobatiga o’z noyob asarlari bilan salmoqli hissa qo’shdilar. Ibn Mosavayx (777-857)-Eron ilmiy markazlaridan biri hisoblangan Jundishopurda tug’ilgan. Bag’dodda yashagan. Birinchilardan bo’lib ko’z kasalliklari haqida ilmiy asar yozgan. Sobur ibn Saxl ( VII-IX asr ) –oldin Jundishopurda, keyin Bag’dodda shifoxonani boshqargan. “ Kitob al-akrbodin alkabir” ( “ Farmakopeya”)-dorilar sifat va me’yorini belgilovchi qonun-qoidalar majmuini yaratgan. Ali ibn rabban at-Tabariy (808- yili tug’ilgan)-Bag’dodda yashagan,”Firdavs al-hikma” (“Hikmat bog’i”) nomli tabobatga doir kitob muallifi. Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo ar-Roziy ( 865-925) – Eronning Ray shahrida tavallud topgan. Kimyo, astranomiya, tabobat sohalarida ko’p asarlar yaratdi. Sharq tibbiyoti tarixida Buqrot (Gippokrat), Jolinus ( Galen ), Ibn Sino bilan bir safda turadi. Bog’dod kasalxonasida bosh tabib bo’lib, talabalarga amaliy tib ilmini o’rgatgan. Tabobatga oid eng yirik asari “Kitob al-hoviy” (“Qamrab oluvchi kitob”) da Roziygacha bo’lgan barcha tib ilmi sohasidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Abu Ali ibn Sinoning “ Tib qonunlari”dan katta, biroq kitobning qat’iy bir reja bo’yicha bob va fasllarga ajratilmagani undan foydalanishni qiyinlashtiradi. Roziyning “ Kitob al-tib al-Mansuriy” (“Mansurga bag’ishlangan tibbiyot”) kitobi tib ilmining barcha sohalarini o’z ichiga olgan, unda mijoz, dori- darmon gigiyenasi, ovqatlanish, kosmetika, jarrohlik, toksikologiya, patologiya va 71 shuningdek, taraqqiyotga oid turli manbalar bor. Ar- Roziy birinchi bo’lib, kasallik tarixini yozishni joriy qilgan. Rabi’ ibn Ahmad al-Buxoriy- buxorolik, Abu Bakr ar-Roziyning shogirdi. “ Hidoyat al mutallim fi-t-tib” (“Tabobatni o’rganuvchilar uchun qo’llanma”) kitobi 965-yilda Eronda nashr etilgan. Abu Nasr al-Farobiy (873-990)- Sirdaryo yoqasidagi, Farob qishlog’ida tug’ilgan. Buxoroda tahsil olgan. Bag’dodda yashagan. Sharq xalq tabobatida o’zining mashhur “ Nazariy va amaliy tabobat” asari bilan mashhur. Abul Mansur al- Qamariy ( VII asr)- buxorolik tabib, Ibn Sinoning birinchi uztozi. Ali ibn Abbos al-Majusiy ( 884-yilda vafot etgan)- “ Kitob al- Maliki ” nomli mashhur asar muallifi. Kitob 20 bobdan iborat bo’lib, tib ilmining nazariy va amaliy masalalariga bag’ishlangan. Kitobda muallifning o’zidan avval o’tgan tabiblarning asarlarini tanqidiy ko’z bilan o’rganib chiqqani bayon etiladi. Abu Mansur al-Hasan ibn Nuh al-Qumriy ( 999-yilda vafot etgan)- buxorolik tabib Ibn Sinoga ustozlik qilgan. Qumriyning ikkita asari : ” Kitob al-gino-va-l- muno” (“ Mukammal va maqsadlarga yetishtiruvchi kitob”) va “ Kitob at-tanvir fi-l-istilohat at- tibbiya “ (“Tibbiy istilohlarni yorituvchi kitob”) bizgacha yetib kelgan. Birinchi kitob inson a’zolaridagi barcha kasalliklarni davolashga bag’ishlangan bo’lsa, ikkinchisini o’sha davr tabobatidagi tibbiy terminlarning izohli lug’ati deyish mumkin.[19] Abul Qosim al-Zaxraviy ( 936-1013) – “ Al- Tasrif “ nomli ajoyib asar muallifi. 30 jilddan iborat. Bu asar dorishunoslik va kasalliklar, ayrim a’zolarning tuzilishi , gigiyena, tartib, jarrohlik kabi masalalarga bag’ishlangan. Abu Sahl-Masahiy (1011-yilda vafot etgan) – xorazmlik mashhur tabib. Xorazmshoh saroyida xizmat qilgan. O’sha yerda Beruniy va Ibn Sino ijodiga katta ta’sir ko’rsatib, “ Tib qonunlari ”ni yaratishga rag’batlantirgan. Masahiy bo’lsa shoh ibn Ma’mun “ Akademiyasi ” olimlari bilan ijodiy munosabatda bo’lishiga to’sqinlik qilmagan.[8] 72 Najibuddin Samarqandiy (1222-yilda vafot etgan)-“ Al-asbob va-l-alomat” (“Kasallik sabablari va belgilari “) asari muallifi. Asar yozilganidan 2 asr o’tib, al- Kermoniy unga sharxlar yozgan va Mirzo Ulug’bekka taqdim etgan. O’zFAShI (O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti) da 4 ta qo’lyozmasi bor. Nasriddin Muhammad ibn al-Hasan at-Tusiy ( 1273-yilda vafot etgan).”Ahloqi Nosiriy “ kabi yana bir qator tibbiy asarlar muallifi, yirik olim. “ Ahloqi Nosiriy ” asari Sharqda mashhur bo’lib, qo’lyozma asarlari O’zFAShIda saqlanmoqda. Bu asarlarida muallif salomatlikni saqlash borasida rivoyat va hikoyatlarni keltirgan. Xizr ibn al-Xattob al-Oydiniy (1397-yilda vafot etgan)- Xoji Posho nomi bilan o’z zamonasida mashhur bo’lgan Qohira kasalxonasining bosh bayon tabibi. Arab tilida yozilgan “ Ash-Shifo “ va turk tilida yozilgan “Tasxil fi-t-tib” (“Tabobatni oson bayon etuvchi kitob”) asarlari muallifi. [19] Ishoq ibn Murod (XIV) – “ Muntahab ash-shifo ” (“Tibbiy saylanma”) asarida sodda dorilarning xususiyatlari, kasalliklarning belgilari va davolash yo’llari haqida yozilgan hamda XVIII asrda qayta ko’chirilgan. Bu qo’lyozmaning afzalligi haqida 5 varaqda arabcha, forscha, turkcha izohlar, shuningdek, inson badani a’zolari, kasalliklarning nomlari va dorivorlarning ro’yxati ilova qilingan. Bu usul Sharq tillari tibbiy terminologiya tarixini o’rganish uchun asosiy manbalardan biri bo’lib xizmat qilishi bilan qadrlidir. Qo’lyozmaning bir nusxasi O’zFAShIda saqlanmoqda. Sulton Ali ( XV-XVI asr )-Xurosonda tug’ilgan, Samarqandda yashagan.”Tabib –Xurosoniy”-“Xuroson tabibi “ degan nisbat berilgan. “ Dastur ul-iloj” (“ Davolash dasturi ”) asarida odamning barcha a’zolari kasalliklari, ularni davolash yo’llari ko’rsatilgan. “ Muqaddima-i dastur ul-iloj” (“ Davolash dasturi muqaddimasi”) asarini ham keyinchalik yozib, tomir urishi, sog’liqni saqlash, a’zolarni sog’lom va kasal holati, buxron (kasallik krizisi) haqida so’z yuritadi. Bu ikki asarning O’zFAShIda bir necha qo’lyozma nusxalari bor.[8] 73 Ibn Kamolposhsho ( XV-XVI asrlar ) –asli ismi Mavlono Ahmad ibn Sulaymon. O’z davrining yirik olimi va shoiri. Tabobatga doir “ Nigoriston “ fors tilida yozilgan bo’lib, qo’lyozma nusxalari O’zFAShIda saqlanmoqda. Hakim Kooniy- asli ismi Mirzo Habibulloh Sheroziy, “ Parishon “, ya’ni “ soc hilgan” asarida nafsni tiyish va sog’liqni saqlash haqida hikoyatlar berilgan. Abulg’ozi Bahodirxon ( XVII asr ) – Xorazm xoni. Janglarda jarohatlangan askarlarni Ibn Sino, Yusuf tabiblarning maslahati bilan o’zi muolaja qilib, 142 illatga doir “ Manofe’ ul- inson” (“ Insonlar uchun foydali tadbirlar” ) risolasini yozgan. Asarda oddiy, murakkab dorilar, ularni tayyorlash va ishlatish usullari, muolaja turlari, shuningdek, o’zidan oldin o’tgan tabiblarning hamda o’zining bemorlarni davolashga doir fikr-mulohazalarini keltirgan. U xalq tabobatida qo’llaniladigan dorilarni o’z davriga monand mukammal bayon qilgan. Subxonquli Muhammad Bahodirxon ( XVII asr )- Buxoro xoni. “ Tibbiy Subxoniy “ asari 1831- yilda qayta ko’chiriladi. 53 bobdan iborat bu risoladan bosh, ko’z, quloq, tish og’rig’i, sariq kasali, va boshqa dardlar muolajasi haqida maslahatlar beriladi. “ Tibbiy Subxoniy”ning yagona asl nusxasi Budapesht kutubxonasida saqlanadi. O’zbek tilidagi bitta nusxasi O’zFAShIda saqlanmoqda. Ilyos Mulla Muhammad o’g’li ( XIX- XX asr ) –taxallusi So’fi yoki Mir Xomushon. Xorazmlik shoir. “ Bahoriyat “ masnaviylarida inson salomatligini saqlashga doir mevalar tilidan yozilgan. O’zFAShIda qo’lyozma nusxasi bor. O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti ( O’zFASHI ) qo’lyozmalar jamg’armasi 40 mingdan ziyod tabobatga doir durdona asarlar mavjud. Bugungi vazifamiz ana shu asarlarni chop etib, xalqimizni bahramand qilish. [8] |