Heç bir uşaq qanunsuz olaraq və ya özbaşınalıqla azadlıqdan məhrum edilməsin
Məhkəmə prosesləri: hakimlər, dövlət ittihamçıları və vəkillərin yetkinlik
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qısa Xülasə
İnsan hüquqları bərabər şəkildə, insanların milli ləyaqətinə hörmətlə yanaşılaraq qəbul edilən və bütün şəxsləri əhatə edən əsas hüquqlardır. Bu hüquqlar hamılıqla qəbul olunan hüquqlardır və insan həyatının ayrılmaz tərkib hissəsi hesab olunur. İnsan hüquqları kişilərə, qadınlara, və uşaqlara eyni səviyyədə aiddir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları Bəyannaməsi uşaqların əsas insan hüquqlarını malik olması ilə yanaşı, eləcə də xüsusi qayğıya və yardıma olan hüquqlarını da təsbit edir. Bəyannamədə qeyd olunur ki, “uşaq, fiziki və əqli cəhətdən yetkin olmadığına görə, xüsusi qayğıya və mühafizəyə ehtiyacı var”. Uşaqlar zəif olduqları üçün sırf onlara yönəlmiş və xüsusi müdafiəyə ehtiyacı olduqlarını təsdiqləyən hüquqlara malikdirlər.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Uşaq Hüquqları Konvensiyası (BMT-nin UHK) müxtəlif beynəlxalq sənədlərdə bəyan edilmiş uşaqlara aid insan hüquqlarını özündə cəmləşdirir. Konvensiya uşaqların hüquqlarına dair yönəldici prinsipləri müəyyənləşdirməklə yanaşı, həmçinin uşaqlara aid və onların inkişafı naminə potensiallarının tam gerçəkləşdirilməsi üçün zəruri olan hüquqları da təsbit edir. Azərbaycan Respublikası 1992-ci ildə BMT-nin UHK-nı ratifikasiya edib. Bununla da, üzv dövlət kimi Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların tam icrasına xidmət edən mövcud qanunlara düzəlişlər etməyə və ya yeni qanunlar qəbul etməyə öhdəlik götürüb.
BMT-nin UHK cinayət törətmiş yetkinlik yaşına çatmayan şəxslərin xüsusi qayğıya və yardıma olan hüquqlara malik olduğunu diqqətə çəkir. Uşaqlar qanunu pozduqları zaman, onların hüquqlarını tanıyan xüsusi ədalət mühakiməsi sisteminə cəlb olunma hüququna malikdirlər 1 .
hüquqlarının bərpasına yönələn yanaşmanı tələb edir.
Azərbaycan respublikası üzv dövlət kimi, Pekin Qaydaları adı ilə tanınan Yetkinlik yaşına çatmayanlar barəsində ədalət məhkəməsinə dair Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Minimal Standart Qaydalarına da qoşulub. Pekin Qaydaları cinayət törətmiş yetkinlik yaşına çatmayan çəxslərin islahı üzrə minimal standartları açıqlayır. O, yetkinlik yaşına çatmayanların işləri üzrə məhkəmə sistemini onlar üçün sosial ədalətin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi müəyyən edir. Pekin Qaydaları yetkinlik yaşına çatmayanların rifahının yaxılaşmasına yardım məqsədi güdən konstruktiv sosial siyasətin onlar tərəfindən törədilən cinayətlərin və hüquq pozuntularının qarşısını alacağını təsbit edir. Bu isə öz növbəsində, yuvenal ədliyyə sisteminin müdaxiləsini minimuma endirir. Uşaqlar qanunla ziddiyyətdə olduqda, yuvenal ədliyyə sistemi çərçivəsində zəruri mühafizəni təmin edən Pekin Qaydaları tətbiq olunur.
Azərbaycan yuvenal ədliyyə sahəsində yeni təşəbbüslərə ehtiyac olacağını etiraf etdi və ümumilikdə öz ədalət mühakiməsi sistemini təkminləşdirməkdə ciddi cəhdlər etdi. 350 polis uşaq müfəttişi üçün UNICEF və Daxili İşlər Nazirliyi ilə birgə keçirilən təlim kursu kimi yeni proqramlar, və Penitensiar Xidmət və Yetkinlik yaşına çatmayanlar üçün İslah müəssisəsi tərəfindən azyaşlıların cəmiyyətə yenidən inteqrasiya edilməsi üçün hazirlanmasının gücləndirilməsi kimi yeni dəyişikliklərin həyata keçirilməsi çox güman ki, müsbət nəticə verəcək.
Lakin bu hesabatın nəticələrinə əsaslanaraq həll edilməli olan bəzi konkret məsələlərin ortaya çıxdığı görünür. Bu məsələlər Azərbaycan Respublikasına Pekin Qaydalarından irəli gələn öhdəliklərin yerinə yetirilməsində yardımçı olacaq.
Yuvenal ədliyyə sisteminin iki ən vacib məqsədi – uşaqların rifahının yaxşılaşdırılmasına yardım və cinayətlərə və digər hüquq pozuntularına dair qərarların çıxarılmasında proporsionallığın
1 Bax: BMT-nin UHK maddə 40. 5
təmin edilməsidir 2 . Yetkinlik yaşına çatmayanların rifahının yaxşılaşdırılması tədbirlərinin tətbiqi əksər hallarda onların cinayət mühakimə prosesindən kənarlaşdırılmasına gətirib çıxarır. Alternativ tədbirlərdən istifadə və qərarların qısa bir zaman ərzində çıxarılması uşaqlara dəyə biləcək ziyanı minimuma endirir. Mütənasiblik prinsipi cinayətin ciddiliyini və hər bir uşağın şəxsi vəziyyətini nəzərə alaraq, işə düzgün reaksiya görtərilməsini tələb edir.
Uşaq Hüquqları üzrə Azərbaycan QHT Alyansının “Azərbaycanda yuvenal ədliyyə sisteminin vəziyyəti” haqqında hesabatı uşaqlar üçün qeyri-qənaətbəxş bir sistemin mövcudluğunu təsvir edir. Hesabat uşaqları müdafiə və islah etmək əvəzinə, mövcud sistemin yalnız onları cəzalandırmasını və təcridetmə müəssisələrinə yerləşdirməsini həyata keçirdiyini və bundan sonra, əksər hallarda, onlara nəzarət etmədiyini əks etdirən faktlar tapmışdır. Hesabatda lazımi resurslara malik olmayan sistem təsvir edilib və uşaqların xüsusi ehtiyaclarının ödənilməsi ilə bağlı narahatlıq öz əksini tapıb. Hesabatda daha sonra, yetkinlik yaşına çatmayanların rifahının yaxşılaşdırılmasına yönələn milli sosial siyasətin hazırlanmasına ehtiyacın olduğu göstərilir.
Yetkinlik yaşına çatmayanların işləri və hüquqlarının müdafiəsi üzrə komissiyaların qanunla ziddiyyətdə və risk altında olan uşaqlara qayğının göstərilməsi sahəsində aparıcı qurum olması nəzərdə tutulur. Yetkinlik yaşına çatmayanlarla iş üzrə komissiyalar çoxsaylı öhdəliklər götürüblər ki, bura, yetkinlik yaşına çatmayanların xüsusi təhsil müəssisələrinə yerləşdirilməsi və onlara nəzarət edilməsi, əfv komissiyasına müraciət edilməsi və uşaqlar tərəfindən törədilən hüquq pozuntularının profilaktikası məqsədi ilə sosial siyasətin, onların rifahının yaxşılaşdırılmasına dair, təkmilləşdirilməsinə tövsiyələr verilməsi də daxildir. Təəssüf ki, hesabat yetkinlik yaşına çatmayanlarla iş üzrə komissiyaların uşaqlara qarşı öz öhdəliklərini yerinə yetirmədiyini vurğulayır. Yetkinlik yaşına çatmayanlarla iş üzrə komissiyaların səlahiyyətləri və yerlərdəki fəaliyyəti rayon icra hakimiyyətlərinin yanında fəaliyyət göstərən digər komissiyalar və qurumlarla üst-üstə düşür. Aydındır ki, yetkinlik yaşına çatmayanlarla iş üzrə komissiyalar vaxt və maliyyə vəsaitinin ayrılması baxımından icra hakimiyyətlərinin fəaliyyətində prioritet istiqamət sayılmır. Hesabatın hazırlanması zamanı müsahibə götürülmüş uşaqlar komissiyalar və onların fəaliyyəti haqqında indiyədək heç bir şey eşitmədiklərini və heç bir məlumata malik olmadıqlarını bildirib. Bu isə həmin komissiyaların fəaliyyətsizliyinin əyani sübutudur. Bundan əlavə, monitorinq zamanı komissiyalar öz rayonlarında yaşayan, həbs olunmuş, məhkəmə prosesini gözləyən və ya məhkum edilmiş uşaqların sayı barədə hər hansı məlumat verə bilməyib.
Hesabat həmçinin qeyd edir ki, digər dövlət qurumları da qanunla ziddiyətdə olan uşaqları prioritetləşdirmirlər. Hesabatda verilmiş nümunələrdə göstərilir ki, uşaq polis inspektorları, adətən, bu və ya digər səbəbə görə aşağı vəzifəyə keçirilmiş və ya yaxınlarda pensiyaya çıxacaq polis zabitlərindən formalaşır. Bu səbəbdən, onlara qarşı digər polis qurumlarının və ictimaiyyətin münasibəti fərqlidir və onlar “aşağı səviyyəli” qurum kimi qəbul edilir. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, vəzifə öhdəliklərinə görə yetkinlik yaşına çatmayanların işləri ilə məşğul olmalı olduqlarına baxmayaraq, onların əksəriyyəti diqqət və vaxtlarını daha çox uşaqlarla əlaqədar olmayan başqa işlərin icrasına yönəldirlər.
Uşağın qanunla ilk dəfə ziddiyətə düşməsinə dair hesabatda verilmiş təsvir olduqca xoşagəlməz və narahatedicidir. Polis müvəqqəti saxlama təcridxanalarında uşaqlar üçün heç bir ayrıca saxlama kamerası yoxdur. Polis əməkdaşları, ümumilikdə, tutulmuş və ya həbs edilmiş yetkinlik yaşına çatmayanlarla davranma qaydaları barədə heç bir təlim almayıb. Uşaqlar öz hüquqlarını bilmir və hüquq və vəzifələri barədə məlumatladırılmır. Polis tərəfindən yetkinlik yaşına çatmayanları və ya olnarın valideynlərini proses barədə və ya onların hüquqları barədə məlumatlandırmaq üçün heç bir cəhdlər edilmir. Nəticədə, valideynlərə və qanuni nümayəndələrə polis tərəfindən saxanılmış və ya istintaq təcridxanalarına yerləşdirilmiş
2 Pekin Qaydaları, Maddə 5.1. 6 uşaqlarla vaxtında və müntəzəm şəkildə əlaqə saxlamağa icazə verilmir və uşaq hüquqları sistematik şəkildə pozulur.
Bundan başqa, prokurorlar, vəkillər və hakimlər yetkinlik yaşına çatmayanların işlərinin araşdırımasına çox az maraq göstərir, prokurorlar və vəkillər məhkəməyə vaxtında çıxmır. Bu cür ləngimələr nəticəsində uşaqlar məhkəmə zalındakı qəfəsdə və ya məhkəmə zirzəmisində yeməksiz və susuz saxlanılırlar. Dövlət büdcəsi hesabına təyin olunmuş vəkillər yetkinlik yaşına çatmayanları öz iradəsi əleyhinə müdafiə edirlər. Eləcə də, yetkinlik yaşına çatmayanlar bildirirlər ki, dövlət tərəfindən təyin olunmuş vəkillər sadəcə ərizələri gözdən keçirir və onların müdafiəsini lazımi səviyyədə təşkil etmirlər. Hakimlər tərəflərə az məlumat verərək və ya heç bir xəbərdarlıq etmədən məhkəmə dinləmələrini dayandırır, təxirə salır və ya davam etdirir.
Gərgin şəraitdə keçən proses nəticəsində yetkinlik yaşına çatmayan təqsirləndirilən şəxslər istintaq təcridxanasında orta hesabla altı ay yarım müddətə saxlanılır. Hesabat istintaq təcridxanasında saxlanıldığı müddət ərzində uşağa dəyə biləcək zərəri də açıqlayır. Yetkinlik yaşına çatmayanalar yetkinlik yaşına catmış şəxslərdən ayrı saxlanılmır, valideynlərlə və vəkillərlə görüşlərin keçirilməsi vaxtında təmin edilmir, uşaqların təhsili üçün heç bir şərait yoxdur və nizam-intizam tədbirlərinə cismani cəzalandırma və təkadamlıq kameraya salınma daxildir.
Tərbiyə Müəssisəsi təhsil və peşə təlimi üzrə uşaqlar üçün geniş imkanlar təmin edir. Burada cəza çəkən yetkinlik yaşına çatmayanlara yerli ali məktəblərə aparılan qəbul imtahanlarında iştirak etmək imkanı yaradılır. Buna baxmayaraq, müəssisə ümumilikdə uşaq hüquqlarının müdafiəsini tam şəkildə təmin edə bilmir. Müəssisənin ilk dəfə azadlıqdan məhrum etməyə məhkum olunmuş yetkinlik yaşına çatmayanlar üçün nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, burada həmçinin əvvəllər azadlıqdan məhrum etmə növündə cəza çəkmiş yetkinlik yaşına çatmayanlar da saxlanılır. Müəssisədəki yetkinlik yaşına çatmayanlar arasında onların törətdikləri cinayətlərin ağırlığından asılı olaraq fərq qoyuımur, onlar bir-birindən təcrid edilmirlər və ağır və xüsusilə ağır cinayətlərə görə məhkum edilmişlər, dəfələrlə cinayət törətmişlər də digərləri ilə eyni yerdə saxlanılır. Hesabatda həmçinin bildirilir ki, müəssisədə cəza çəkən uşaqlara yönəlmiş hər hansı bir dəstək proqramı mövcud deyil. Ən çox narahatlıq doğuran statistik məlumat isə, intizam tədbiri kimi uşaqların tez-tez təkadamlıq kameraya salınmasıdır. 2005-ci ildə 38 tənbeh tədbiri tətbiq edilib ki, bunun 22-si uşağın təkadamlıq kameraya salınmasıdır.
Hesabatda narahatlıq doğuran digər məqam isə, uşaqların xüsusi tədris müəssisələrinə düzgün qayadada yerləşdirilməməsidir. Valideynlərin tələbi ilə və ya yalnız iqtisadi çətinliyə görə heç bir hüquq pozuntusu törətməmiş uşaqlar cinayət törətmiş və davranışında problemlər olan uşaqlarla birlikdə bu tipli müəssisələrə yeləşdirilir. Bu müəssisələrdə müxtəlif ehtiyaclara malik olan uşaqların hamısına eyni rejim tətbiq olunur. Hesabatda həmçinin bildirilir ki, müəssisələrdə uşaqlara yönəlmiş hər hansı bir dəstək proqramı mövcud deyil. İntizam tədrbirlərinə cismani cəzalandırma da daxildir. Uşaqların bu tipli müəssisələrə yerləşdirilməsi müntəzəm olaraq yoxlanılmır. “Müvəqqəti” yerləşdirmələr uzun müddət davam edərək bir çox hallarda iki ilə qədər davam edir.
Hesabada, həmçinin cinayətlərdə təqsirli bilinmiş və məhkum edilmiş qız uşaqlarının islahı üçün imkanların məhdudluğu da açıqlanır. Yetkinlik yaşına çatmayanlarla işin qurulmasına məsul olan üç əsas müəssisə –tərbiyə müəssisəsi və iki xüsusi tədris müəssisəsi – yalnız öğlan uşaqları üçün nəzərdə tutulub. Cinayətdə təqsirli bilinmiş qız uşaqları isə qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş cəzaçəkmə müəssisəsinə göndərilir. Qadınlar üçün cəzaçəkmə müəssisəsində isə məhkum edilmiş qız uşaqları, törətdikləri cinayətlərin ağırlığına görə bir-birindən təcrid edilməmiş şəraitdə cəza çəkən böyüklərlə birgə saxlanılır və əvvəl təsvir edilmiş müəssisələrdən fərqli olaraq, bu müəssisədə xalçaçılıq və dərzilik sahələrində peşə təlimindən başqa qız uşaqlarına heç bir təhsil imkanları yaradılmır. 7 Son iki il ərzində Daxili İşlər və Ədliyyə Nazirlikləri sistemi yaxşılaşdırmaq istiqamətində fəal rol oynamış və yuvenal ədliyyə sisteminin monitorinq edilməsi üçün əməkdaşlıq etmişdilər. Belə əməkdaşlıq bu hesabatın tərtib edilməsində zəruri idi, və hər iki nazirliyin hesabatı nəzərdən keçirərək, ona dair fikirlərini ifadə etmək hazırlığı algışlanır. Ümüd edilir ki, bu lazımlı və vacib olan əməkdaşlıq davam etdiriləcək, çünki bütün tərəflər yuvenal ədliyyə sisteminə müsbət dəyişikliklərin edilməsi nöqtei nəzərindən çıxış edir.
Ümumilikdə, Azərbaycanda yetkinlik yaşına çatmayanlara dair ədalət mühakiməsi sistemi uşaqların müdafiəsini və onların hüquqlarının qorunmasını təmin etmək üçün ciddi şəkildə təkminləşdirilməlidir. İki əsas məqsəd – uşaqların rifahının yaxşılaşdırılmasına yardım və törədilən cinayətlərə görə verilən cəzalar arasında mütənasiblik təmin edilmir. Yetkinlik yaşına çatmayanlara dair ədalət mühakiməsi sistemində çalışanların uşaqlara daha böyük diqqət yetirməsi zəruridir. Bir şəxsiyyət kimi yetişməsi, eləcə də cəmiyyətdə öz potensialını tam ikişaf etdirməsi üçün hər bir uşaq qanunla nəzərdə tutulumuş və uşaqların ehtiyacı olduğu xüsusi qayğı ilə təmin edilməlidir.
Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|