Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

 

II. Orta əsrlər imperiyaları  

 

1.İslam xilafəti imperiyası  

 

Erkən ərəblər politeist olmalarına baxmayaraq, burada «Allah» adlanan ali bir 

allah da var idi, o, bütün allahları idarə edirdi. Burada heç bir din xadimliyi yox idi. 

Tayfanın bütün üzvləri inanc praktikasına cəlb olunmuşdu. Allah müqəddəs daşda 

rəmzlənirdi və hər bir tayfa öz daşına malik idi. Bütün tayfalar, ancaq iri qara meteorit 

olan Qara daşa sitayiş edirdi, o, Məkkə şəhərindəki Kəbə adlanan mərkəzi məsciddə 

qoyulmuşdu.  

V və VI əsrlərdə Ərəbistan yarımadası yeni bir əhəmiyyət daşımağa başladı. 

Mesopotamiyadakı və Misirdəki siyasi qarışıqlığın nəticəsi kimi regiondakı adətən 

istifadə olunan ticarət yolu dəyişdirilməyə başladı. Aralıq dənizindən Məkkədən 

keçməklə Yəmənə gedən və sonra gəmilər vasitəsilə Ərəb dənizindən və Hind 

okeanından keçən yeni ticarət yolu daha populyar olana çevrildi. Ərəbistan 

yarımadasının bu hissəsindəki Məkkə kimi icmalar həmin karvan ticarətindən 

varlanmağa başladı. Nəticədə səhradakı bədəvilərlə şəhərlərdə daha çox varlanan tacir 

sinifləri arasında da gərginlik artdı. Bu gərgin dünyaya Məhəmməd peyğəmbər gəldi.  

Məhəmməd (570-632-ci illər) tacir ailəsində anadan olmuşdu, beş yaşı olarkən 

yetim qalmışdı. O, karvan başçısı kimi böyümüşdü və varlı dul qadın olan Xədicənin 

işçisi olmaqla ona evlənmişdi. Orta yaşlarında ona vəhylər gəlməyə başladı və bunu 

Allahın ilhamlandırdığına inam gətirdi. Allah artıq Moisey və İisus vasitəsilə vəhy 

etmişdi, onun sonuncu vəhyləri isə bu vaxt Məhəmmədə verildi. Bu vəhylər sonralar 

yığılıb Qurana çevrildi. Onda olan göstərişlər əsasında Allaha sitayiş edənlər yaşamalı 

idilər. Məhəmmədin öyrətdikləri vəhylər İslam kimi adlanan yeni dinin əsasını təşkil 

etdi, bu söz «Allahın iradəsinə tabe olmaq» mənasını verirdi. Əgər insanlar əbədi 

həyata nail olmaq istəyirlərsə, özlərini Allaha tabe etməlidirlər. 

Məhəmməd 622-ci ildə öz yaxın ardıcılları ilə birlikdə Məkkəni tərk edib, 

şimaldakı rəqib şəhər olan Mədinəyə köçdü, sonralar bu şəhər Mədinə («Peyğəmbərin 

şəhəri» adını qəbul etdi. Mədinəyə səfər tarixdə «hicrə» («yola düşmək») kimi tanınır və 

İslamın rəsmi təqviminin birinci ili oldu. Məhəmməd burada tezliklə həm dini, həm də 

siyasi liderə çevrildi. Onun siyasi və hərbi istedadı 630-cu ildə Məkkəyə dönəndə onu 

yararlı hərbi gücə malik olmağa qadir etdi. Məkkədən isə Məhəmmədin ideyaları 

tezliklə bütün Ərəbistan yarımadasına yayıldı və nisbətən qısa müddət ərzində Ərəb 

cəmiyyətinin dini və siyasi cəhətdən birləşməsi ilə nəticələndi.  

Məhəmmədin ölümündən sonra onun ardıcılları dilemma qarşısında qaldılar. 

Məhəmmədin ilahi olmaq adını götürməməsinə baxmayaraq, müsəlmanlar dini və 

siyasi hakimiyyət arasında elə bir fərq görmürdülər. Allahın iradəsinə tabe olmaq 

Peyğəmbərə, Məhəmmədə tabe olmaq kimi bir şey idi – çünki Qurana görə, «Kim 

Rəsuluna  tabe olursa, Allaha tabe olur». Məhəmmədin ölümündən az sonra varlı tacir 

və Məhəmmədin qayınatası Əbu Bəkr İslam cəmiyyətinin xəlifəsi və ya dünyəvi lideri 

oldu. Ərəblər Əbü Bəkrin başçılığı altında birləşdikdən sonra öz enerjilərini qonşu 

xalqlara qarşı istiqamətləndirdilər. Bizanslılar və persiyalılar birləşmiş ərəblərin gücünü 

---

399 

 

ilk hiss edənlər oldu. Bizans ordusu məğlub edildikdən sonra 640-cı ildə ərəblər Suriya 

əyalətinə sahib oldular. Şərqdə isə ərəblər 637-ci ildə Persiya qüvvələrini məğlub etmiş, 

650-ci ildə bütün Persiya imperiyasını işğal etmişdilər.  

VIII əsrin əvvəlində Aralıq dənizinin qərb və şərq qurtaracaqlarına yeni 

hücumlar edildi. Şimali Afrikanı tutduqdan sonra müsəlmanlar Gibraltar boğazını 

keçib, 710-cu ildə İspaniyanın içərilərinə girdilər. On beş il sonra İspaniyanın əksər 

ərazisi mərkəzi Kordoba şəhəri olan müsəlman dövlətinə çevrildi. Lakin müsəlman 

ordusunun Fransaya hücumu 732-ci ildə Puatye yaxınlığındakı döyüşdəki 

məğlubiyyətdən sonra dayandı və müsəlmanların Avropadakı ekspansiyası fasilə 

verdi.  

Əməvi sülaləsi Dəməşqdən nəhəng imperiyanı idarə edirdi. Yeni ərəb imperiyası 

Bizans və Persiya sivilizasiyaları ilə kontaktda olmaqla, yunan mədəniyyətinin və 

qədim Yaxın Şərqin köhnə sivilizasiyalarının təsirinə məruz qalmışdı. İşğalçıların 

övladları yeni qaydada təhsil alır və intellektual cəhətdən Qərbi Avropaya labüd 

qaydada təsir göstərən parlaq mədəniyyət yaradırdılar.  

Əməvi sülaləsi VII və VIII əsrlərdə ərəb ekspansiyası vasitəsilə İslam 

imperiyasını qurdular. Lakin Əməvi sülaləsinin korrupsiyası ona nifrət oyadırdı və 

onun mövcudluğunu sona çatdırdı. Nəticədə 750-ci ildə Məhəmmədin əmisinin 

nəslindən olan Əbu əl- Abbas Abbasid sülaləsini qurdu və bu sülalə 1258-ci ildə baş 

verən monqol istilasına qədər ömür sürdü.  

762-ci ildə Abbasidlər yeni paytaxt şəhəri olan Bağdadı Dəclə çayının üstündə 

tikdilər. Yeni paytaxt çox yaxşı yerdə, Aralıq dənizindən Mərkəzi Asiyaya edən karvan 

yolunun üstündə idi. Abbasidlərin hökmranlığı dövründə ölkədəki hakimlərə, tacirlərə 

və hökumət məmurlarına döyüşçülərdən daha yüksək olmaqla, ideal vətəndaşlar kimi 

baxırdılar. Xəlifə Harun ər-Rəşidin dövrü daha çox məşhurdur, çünki onun 

hökmranlığı erası çox vaxt Abbasid xilafətinin qızıl əsri kimi təsvir edilir. Onun oğlu əl-

Mamun isə təhsilin böyük himayəçisi idi. O, astronomiya rəsədxanasının əsasını 

qoymuş və klassik yunan əsərlərinin tərcümə edilməsinin bünövrəsini yaratmışdı.  

Bu dövrdə iqtisadi inkişaf da böyüyürdü. Ərəblər Roma imperiyasının ən varlı 

əyalətlərini işğal etmişdilər və Şərqə gedən ticarət yollarına nəzarət edirdilər. Bağdad 

Avropaya, Asiyaya və Afrikaya genişlənən nəhəng ticarət imperiyasının mərkəzinə 

çevrilmişdi, İslam dünyasının var-dövlətinə sanballı əlavələr etmişdi.  

İnkişafına baxmayaraq, Abbasidlər imperiyasında hər şey o qədər də yaxşı 

deyildi. Xəlifəliyə vəliəhdlik üstündə gedən mübarizə əsas bir problem idi. Harun ər-

Rəşid öləndə onun iki oğlunun varislik uğrunda apardıqları mübarizə az qala Bağdad 

şəhərini məhv etmişdi. Evlər dağıdılmış, abidələr uçurulmuş, qiymətlər göyə qalxmışdı. 

Qardaş qardaşa, oğul ataya qarşı qılınc qaldırırdı, bir hissə bir qardaş, digər hissə isə o 

biri qardaş uğrunda vuruşurdu. Evləri və sarayları alov bürümüşdü, mülkiyyət 

soyğunçuluğa məruz qalmışdı.  

Həm də böyük var-dövlət maliyyə korrupsiyasının qalxmasına şərait yaratmışdı. 

Abbasid xəlifələri tezliklə marionetlərə çevrildilər. Əyalət hökmdarları xəlifənin 

nəzarətindən uzaqlaşıb, özlərinin müstəqil sülalələrini yaradırdılar. Hətta erkən, VIII 

əsrdə Əməvi sülaləsindən ora qaçmış Əbd ər-Rəhman İspaniyada mərkəzi Kordoba 

olan ayrıca xilafət yaratmışdı. III Əbd ər-Rəhman (912-961-ci illər) 929-cu ildə özünü 

---

400 

 

xəlifə elan etmişdi. Əl-Əndəlus hökmdarları unikal bir cəmiyyət yaratmışdılar, burada 

dini tolerantlıq hökm sürürdü. Saray yazıçıları və rəssamları dəstəkləyirdi, onlar parlaq 

və çiçəklənən bir mədəniyyət yaratmışdılar.  

İslam imperiyasının parçalanması X əsrdə daha da artdı. 973-cü ildə Misirdə 

Fatimid sülaləsi xilafət qurdu və müstəqil sülalə kimi Şimali Afrikada fəaliyyət 

göstərirdi. Siyasi parçalanmaya baxmayaraq, İslam dünyası yenə də iki ümumi bağlılıq 

– Quran və ərəb dili üzərində qurulmaqla, bu əsasa söykənən İslam sivilizasiyası 

yaşamaqda davam edirdi. 

Müsəlmanlar parlaq səhər mədəniyyəti yaratmışdılar, həmin vaxt Qərbi 

Avropaya isə başlıca olaraq əkinçilik kəndlərindən ibarət olan kənd dünyası xas idi. 

Buna yeni şəhərlər olan Bağdad və Qahirə, həmçinin İspaniyadakı xilafətin paytaxtı 

Kordoba misal ola bilər. 100 min nəfər əhalisi olan Kordoba Konstantinopoldan sonra 

Avropanın ən iri şəhəri idi. Bu şəhərdə 70 ictimai kitabxana var idi, xəlifənin özəl 

kitabxanasında isə əl yazılarının sayı 400 min ədəd idi. Xəlifə əl-Hakim (961-976-cı 

illərdə xəlifə olmuşdu) dünyanın hər tərəfindən kitabları yığır, onları ərəb və latın 

dillərinə tərcümə etdirirdi. Buradakı coğrafiya elminə aid əsərlər sonralar Qərb 

dənizçiləri və tacirləri tərəfindən istifadə edilmişdir. Məktəblər yaradılır, Kordobadakı 

Böyük Məscid (indi Meskida adlanır) bütün İslam dünyasından olan alimlərin 

mərkəzinə çevrilmişdi. Çox sayda qadınlar Kordobada müəllimə və kitabxanaçı 

işləyirdilər.  

İslam şəhərləri müəyyən arxitektura  cəhətlərindən istifadə etdiyindən fərqli 

fiziki görünüşə malik idilər. Binalarda rənglənmiş alaqapılardan və bəzəkli, naxış 

vuruşmuş pəncərələrdən istifadə olunurdu. Xüsusi növ tikililər ucaldılırdı. Axırıncılara 

fəvvarələr və ayrıca həyətləri olan saraylar və ictimai binalar, ibadət üçün məscidlər, 

ictimai hamamlar, bazarlar və bazar yerləri daxil idi. Müsəlmanlar öz tikililərini unikal 

dekorasiya sənəti ilə bəzəyirdilər, çünki din, yaşayan varlıqları təsvir etməyi onlara 

qadağan edirdi. Bağdadın 30 kitabxanası var idi və Qahirə kitabxanasında isə 1,1 

milyon əl yazısı var idi.  

Ərəb imperiyasının ilk bir neçə əsri ərzində məhz İslam dünyası qədim 

sivilizasiyaların elmi və fəlsəfi əsərlərini xilas etmiş və yaymışdı. Həmin vaxt qədim 

yunan filosofları əsas etibarilə Avropada tanınmırdı, Platonun və Aristotelin əsas 

əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilmişdi. Onlar Bağdaddakı əl-Hikmə - Müdriklik evi 

adlanan kitabxanaya qoyulmuşdu, burada müsəlman alimləri tərəfindən oxunur və 

öyrənilirdi. Kitabxanada həmçinin Hindistandan gətirilmiş matematika mətnləri var 

idi. Kağızdan istifadə qədim mətnləri qoruyub saxlamağa kömək edirdi. Kağızı istehsal 

etmək isə VIII əsrdə Çindən götürülmüşdü, Bağdadda kağız fabriki qurulmuşdu. Sonra 

kitab satanlar və kitabxanalar meydana çıxdı. Avropa universitetləri bu alimlərdən 

öyrənirdilər, onların əsərləri ərəbcədən latın dilinə tərcümə olunurdu.  

İslam alimləri elmə böyük töhfə verirdilər. Onların təkcə matematikadakı və 

astronomiyadakı nailiyyətlərinin siyahısı təəccüb doğurmaya bilməz. Müsəlmanlar 

rəqəm sistemini Hindistandan götürərək, tətbiq etməyə başlamışdılar, bu sistemdə ilk 

dəfə sıfırdan da istifadə olunurdu. IX əsrdə Persiya matematiki əl- Xarəzminin yaratdığı 

cəbr elmi Avropada Ərəb sistemi kimi tanındı. Müsəlman astronomlar əl-Mamunun 

Bağdadda qurduğu rəsədxanadan ulduzların mövqeyini öyrənirdilər. Onlar Yerin 

---

401 

 

dəyirmi olduğunu və ulduzların çoxunun adını bilirdilər. Onlar həmçinin bucaq ölçən 

alət kimi astrolyabiyanı dəqiqləşdirmişdilər. Dənizçilər onun vasitəsilə səma cisimlərini 

müşahidə etməklə öz olduqları yeri müəyyən edirdilər. Sonralar astrolobiya 

avropalıların Amerikaya üzməyini mümkün etmişdi.  

Müsəlman alimləri kimyada xeyli yeni kəşflər etdilər və təbabəti bir elm sahəsi 

kimi inkişaf etdirdilər. Xüsusən Avropada Avitsenna kimi tanınan İbn Sina (980-1037-ci 

illər) məşhur idi. O, tibb ensiklopediyası yazmış, bir sıra xəstəliklərin yoluxma təbiətini 

vurğulamışdı, onların içməli su ilə yayıldığını göstərmişdi. Latın dilinə tərcümə 

olunduqdan sonra onun əsəri Avropanın universitet tələbələri üçün başlıca stolüstü 

kitaba çevrilmişdi. Avitsenna çox saydakı müsəlman alimlərindən biri idi ki, onun əsəri 

latın dilinə tərcümə edilmiş, XII və XIII əsrlərdə Avropada intellektual həyatın 

inkişafına xeyli kömək göstərmişdi.  

Avropa mübarizə aparanda Bizans və İslam dünyaları inkişaf etməkdə və 

çiçəklənməkdə davam edirdi. X əsr Bizans sivilizasiyası üçün qızıl dövr idi. Əməvi 

xəlifələri sülaləsi VII və VIII əsrlərdə ərəb ekspansiyaları ilə İslam imperiyasının 

mərkəzi olan Dəməşqi qurdular, Abbasid sülaləsi isə paytaxtı Bağdada köçürdükdə, 

ona Persiyanın təsiri daha da gücləndi. Yunan və Persiyanın elmi və fəlsəfi əsərləri ərəb 

dilinə tərcümə olundu. Müsəlmanlar həm də parlaq şəhər mədəniyyəti yaratdılar.  

Bizans imperiyasındakı və İslam dünyasındakı əla şəhər mədəniyyətləri 

Avropadakı inkişaf etməmiş kənd dünyası ilə kəskin kontrast nümayiş etdirirdi. 1000-ci 

ildən isə ancaq kənd dünyası nəinki sağaldı, həm də əvvəlki nəsillərin hətta arzu belə 

edə bilmədiyi yollarla genişlənməyə başladı. Avropa nəhəng sıçrayış etmək pozasında 

dayanmışdı.