Hüququ tətbiq edəndən onu tətbiq edənlərə yeni inzibati hüquqla bağlı
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IV nömrə
Yüklə 1,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə aktlarında əks olunmuş halların (fakt və hüquqi
- 10 A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IV nömrə
- II. İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının 6ci
- 11 A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IV nömrə
|
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IV nömrə Bu baxımdan prof. R.İsgəndərovun preyudisiyanı “əvvəlki məhkəmə qərarları və hökmlərində əks olunmuş fakt və hüquqi nəticələrin ibtidai araşdırma orqanları və məhkəmə üçün əhəmiyyəti kimi izahını(5, s.22) məsələnin mahiyyətinin əsas əlamətlərinin anlayışda ifadə olunmaması kimi qiymətləndirmək lazım gəlir. Preyudisiyanın məhkəmə qərarının preyudisiallıq əlamətinin sübutetmə qaydası kimi ifadəsi olduğunu nəzərə alsaq, onda, belə bir məqamı da qeyd etməliyik ki, məhkəmə qərarının preyudisial əhəmiyyəti onun digər prosessual əhəmiyyətini deyil, məhz prosessual məcburiliyin təzahürünü ifadə edir. Məhkəmə qərarının preyudisiallıq xüsusiyyəti əsasında AR CPM‐də preyudisiya institutunun təsbit olunnmasına baxmayaraq, AR CPM‐in 139.0‐cı maddəsinə görə cinayət təqibi üzrə icraat zamanı sübutetmə predmetinə aid olan hallar yalnız (kursiv bizimdir) sübutlara əsasən müəyyən edilir. Bu da, bizə qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarında sübutetmə predmetina aid olan məsələ müəyyən edildiyi halda həmin qərarı sübut növü kimi nəzərdən keçirməyə əsas verir. Fikrimizcə, belə bir hal bu iki məsələ arasında nəzəri dalanın yaranmasına gətirib çıxarır. Qeyd olunanları ümumiləşdirərək, preyudisiyanın cinayət prosesi nəzəriyyəsindəki anlayışını
olacaqdır ki, burada məhkəmə aktının təkzibolunmazlıq xüsusiyyəti nəzərə alınmamışdır və preyudisiyanın bu cür şərhi məhkəmə qərarının nüfuzunu aşağı sala bilər. Bu məsələyə də, AR CPM‐in 142‐ci maddəsinin təhlili əsasında izah verəcəyik. I.1. Həqiqət Azərbaycan Respublikasının cinayət prosesinin bütün institutlarına müəyyənedici təsir göstərən determinant kimi Azərbaycan Respublikasının cinayət‐prosessual qanunvericililiyində preyudisiya institutunun hansı məzmunda tənzimlənməsi məsələsindən əvvəl preyudisiyanın mahiyyəti ilə bilavasitə bağlı olan həqiqət məsələsinə qısaca olaraq diqqət ayırmağı zəruri hesab edirik. Belə ki, bu, həm iki anlayış arasında qarşılıqlı əlaqənin, həm də preyudisiyanın mahiyyətinin qanunvericiliyin mövqeyi baxımdan qiymətləndirilməsi üçün mühüm nəzəri‐metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. Məlumat üçün bildirək ki, 18 mart 2009‐cu il tarixində AR Konstitusiyasının 125‐ci maddəsinə “məhkəmə icraatı həqiqətin müəyyən edilməsini təmin etməlidir” məzmununda VII hissənin əlavə olunması ilə məhkəmə qərarının hər bir halda həqiqəti əks etdirməsi müddəası konstitusion norma‐prinsipə çevrilmiş oldu. Preyudisiya institutunun məntiqi əsası olan qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarının həqiqiliyi prezumpsiyasının mahiyyəti də məhz, həqiqətin müəyyənləşdirilməsi prinsipindən irəli gəlir. Belə ki, hər bir halda qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarının həqiqiliyi ona görə prezumpsiya (ehtimal) olunur ki, bu qərar, qarşısında həqiqətin müəyyənləşdirilməsi məqsədi olan və buna nail olmaq üçün kifayət qədər prosessual vasitələrin olduğu icraatın nəticəsi kimi qəbul olunur. Prezumpsiya sözünün hərfi mənasının latın dilindən tərcümədə praesumptio ehtimal, fərziyyə olduğunu nəzərə alsaq, onda prosessual ədəbiyyatda formalaşmış o fikrə istinad etməliyik ki, qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarının həqiqiliyi hər bir halda ehtimal və ya fərziyyə olunur. Bu da, AR Konstitusiyasının 125‐ci maddəsinin VII‐ci hissəsi ilə ziddiyyət təşkil edir. Yeri gəlmişkən, hüquq ədəbiyyatında prezumpsiyanın hüquqda ehtimal, fərziyyə kimi nəzərdən keçirilməsinin doğru olmaması ilə bağlı fikirlər də mövcuddur.(7, s.73) Göründüyü kimi, Azərbaycan mühakimə icraatında həqiqətin müəyyən edilməsi müddəası konstitusion normadır və bu norma preyudisiyanın mahiyyətində ifadə olunmalıdır. Lakin burada digər vacib məsələ ondan ibarətdir ki, preyudisiallıq əlaməti müxtəlif növ mühakimə icraatı şəklində həyata keçirilən məhkəmə icraatı nəticəsində qəbul edilən məhkəmə aktlarının hər birinə aiddirmi? Bunun müəyyənləşdirilməsi üçün, ilk növbədə, mühakimə icraatlarının bütün növləri çərçivəsində həqiqətin müəyyən edilməsinin məqsəd və ya prinsip olub‐olması məsələsi ilə yanaşı, həm də kifayət qədər prosessual vasitələrin olub‐olmadığını aydınlaşdırmaq zəruridir. 8 A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IV nömrə AR Konstitusiyasının 125‐ci maddəsinin VII hissəsində məhkəmə icraatının həqiqəti müəyyənləşdirməli olmasının nəzərdə tutulmasına baxmayaraq Azərbaycan Respublikası Mülki‐ Prosessual Məcəlləsinin (bundan sonra AR MPM) bir çox müddəalarının sistemli təhlili onu deməyə əsas verir ki, qanunla məhkəmənin üzərinə həqiqəti müəyyənləşdirmək vəzifəsi qoyulmamışdır və iş üzrə həqiqətin müəyyənləşdirilməsi, bir çox hallarda, mülki‐prosessual hüququn mahiyyətinə və əsas təyinatına (tərəflər arasındakı mübahisənin həllinə), ziddir. Mülki prosesdə məhkəmə həqiqətə nail olmaq üçün yalnız işin hərtərəfli, tam və obyektiv tədqiqinə lazımi şərait yaradır. Həqiqətin müəyyən olunmasının prinsip kimi işlərin hərtərəfli, tam və obyektiv araşdırılması məzmununda ifadə olunmasını nəzərə alsaq, onda qeyd etmək lazımdır ki, AR MPMin 14ci maddəsinə əsasən məhkəmə həqiqətə nail olmaq üçün işdə iştirak edən şəxslərə onların prosessual hüquq və vəzifələrini izah etməklə, görüləcək, yaxud görülməyəcək hərəkətlərin nəticələri barədə onları xəbərdar etməklə, onların prosessual hüquqlarının həyata keçməsinə kömək göstərməklə buna şərait yaradır. Bu icraat çərçivəsində qəbul olunmuş məhkəmə qərarlarının həqiqiliyini prezumpsiya (ehtimal) etmək olar. İnzibati prosessual icraat üzrə qəbul edilmiş məhkəmə qərarlarının preyudisiallığı məsələsinin dəqiqləşdirilməsi üçün həqiqətin inzibati‐prosessual icraatın prinsipi olub‐olmamasını müəyyənləşdirmək də zəruridir. Ona görə də, həqiqətin AR inzibati‐prosessual qanunvericiliyin prinsip olub‐olmamasına da qısaca nəzər yetirək. Azərbaycan Respublikasında yeni bir hüquq sahəsi olan inzibati prosessual hüquq normaları 1 yanvar 2011ci il tarixində qüvvəyə minən AR İnzibati‐Prosessual Məcəlləsi (bundan sonra AR İPM) ilə müəyyənləşdirilmişdir. Bu məcəllənin 12‐ci maddəsində məhkəmənin həqiqəti müəyyənləşdirmək vəzifəsi nisbətən fərqli məzmunda təsbit olunmuşdur. Belə ki, həmin maddəyə əsasən məhkəmə proses iştirakçılarının izahatları, ərizə və təklifləri ilə, onların təqdim etdikləri sübutlarla və işdə olan digər materiallarla kifayətlənməyərək, mübahisənin düzgün həlli üçün əhəmiyyət kəsb edən bütün faktiki halları xidməti vəzifəsinə görə araşdırmağa, həmçinin, müstəqil şəkildə öz təşəbbüsü ilə və ya proses iştirakçılarının vəsatətinə əsasən digər zəruri sübutları toplamağa borcludur. Məhkəmə tərəflərdən əlavə məlumat və sübutlar tələb edə bilər. Fikrimizcə, qeyd olunanlar əsasında birmənalı şəkildə iddia etmək olar ki, inzibati prosessual icraat çərçivəsində qəbul edilmiş və qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarlarının həqiqiliyini prezumpsiya (ehtimal) etmək olar. Amma uzun illər ərzində mülki (bunu inzibati prosesə də aid etmək olar) və cinayət prosesi çərçivəsində həqiqətin müəyyən edilməsi vasitələrinin eyni olmadığı barədə fikirlər mövcuddur.
Preyudisiya ilə bağlı məsələlər AR CPM‐in iki fərqli maddəsində tənzimlənmişdir. Belə ki, AR CPM‐in 65‐ci maddəsi “Prosessual qərarların preyudisial əhəmiyyəti” və 142‐ci maddəsi “Preyudisiya kimi adlandırılmışdır. Bu maddələrin məzmunun təhlili onu deməyə əsas verir ki, mahiyyət etibarilə 65‐ci maddə olmadan da, preyudisiya ilə bağlı münasibətləri 142‐ci maddə ilə tənzimləmək mümkündür. Ona görə də, AR CPM‐in 65‐ci maddəsinin CPM‐dən çıxarılması barədə irəli sürülən fikirlərə haqq qazandırmaq olar. Sübut hüququnun tərkib hissəsi olan preyudisiya institutunun preyudisiallığın sübutetmə qaydası kimi ifadə olunmasını nəzərə alaraq onu CPM‐in 142‐ci maddəsi əsasında təhlil edəcəyik. AR CPM‐in 142.1‐ci maddəsində göstərilir: “Cinayət təqibi üzrə məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü cinayət təqibi üzrə icraatda həm müəyyən olunmuş hallara, həm də onların hüquqi qiymətinə görə təhqiqatçı, müstəntiq, prokuror və ya məhkəmə üçün məcburidir”. Göründüyü kimi, AR CPM‐ə görə hakim araşdırdığı iş üzrə sübutetmə predmetinə daxil olan hallar və onların hüquqi qiymətləndirilməsinə münasibətdə qanuni qüvvəyə minmiş digər məhkəmə hökmünün məzmununu olduğu kimi tətbiq etməlidir. Bu zaman hakimin həqiqəti öz daxili inamına əsasən müəyyənləşdirmək səlahiyyəti mövcud deyildir. Yəni, əgər hakimin araşdırdığı işlə əlaqəli digər məhkəmə hökmündə müəyyənləşdirilmiş hallar və ona verilən hüquqi qiymət barədə əsaslı və hətta, sübutlara əsaslanan nəticələri olsa belə, onun qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə hökmünü 9 A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IV nömrə tətbiq etməkdən başqa çıxış yolu yoxdur. Çünki AR CPM‐in 142‐ci maddəsində bu hal nəzərdə tutulmur və müvafiq olaraq AR CPM‐in 141.1.3‐cü maddəsinə görə məhkəmə üçün preyudisial qaydada məcburi qüvvəyə malik qərarla müəyyən edilmiş hallar sübut edilmiş hesab olunur. CPM‐in 142.1‐ci maddəsinin məzmunu onu deməyə əsas verir ki, qanunverici cinayət işləri üzrə qəbul olunmuş və qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə hökmü digər işlərə baxılması zamanı yenidən araşdırmağa yol vermir və bununla da, cinayət prosesində həqiqətin müəyyən edilməsi prinsipinə deyil, məhkəmə hökmünün stabilliyi müddəasına üstünlük vermişdir. Bu zaman həqiqətin məhkəmə icraatında müəyyənləşdirilməsi vəzifəsi əvvəlki məhkəmə icraatı çərçivəsində müəyyənləşdirildiyi müddəasına əsaslanır, yəni barəsində baxılan iş üzrə qanuni qüvvəyə minmiş hökmdə artıq həqiqət müəyyən olunduğu üçün onu mübahisələndirməyə ehtiyac yoxdur. Yeri gəlmişkən, bu halda qanunun ziddiyyətlərin aradan qaldırılması funksiyasına üstünlük verdiyini demək də mümkün deyildir. Bunu deməyə əsas verən hal CPM‐də əlavə kassasiya institutunun mövcudluğudur. CPM‐in 142.1‐ci maddəsi eyni zamanda ittiham, müdafiə və məhkəmənin cinayət işi üzrə qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə hökmündə müəyyənləşdirilmiş və qiymətləndirilmiş hallar barəsində sübutetmə predmetinin müəyyən edilməsi üzrə sübutetmə fəaliyyətini (xüsusilə sübutların toplanması və qiymətləndirilməsi üzrə fəaliyyətini) tam mənada məhdudlaşdırır. AR CPM‐in 142.2‐ci maddəsinə görə isə mülki işlər üzrə qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmənin qərarı cinayət işi üzrə icraatda təhqiqatçı, müstəntiq, prokuror və ya məhkəməyə yalnız hadisənin yaxud hərəkətin olub‐olmaması hissəsində məcburidir və bu qərar təqsirləndirilən şəxsin təqsirli olub‐olmamasını əvvəlcədən həll etmir. Başqa sözlə, əgər mülki iş üzrə məhkəmə qərarında müəyyən olunmuş hadisə və ya hərəkətin olub‐olmaması halı ittihamın qanuni, əsaslı və ədalətli həlli üçün əhəmiyyət kəsb edirsə, onun təhqiqatçı, müstəntiq, prokuror və ya məhkəmə tərəfindən yenidən yoxlanması qadağan olunur və məsələ qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarında olduğu kimi həll olunur. Bununla yanaşı, təhlil olunan maddənin məzmunundan aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar: 1. AR CPM mülki mühakimə icraatı qaydasında baxılan mülki işlər üzrə qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarının preyudisiallığını müəyyən məsələlərdə, yəni “hadisənin yaxud hərəkətin olub‐olmaması hissəsində (bu hadisə və ya hərəkət cinayət işi üzrə hər bir halda sübutetmə predmetinə daxil olan “halı” nəzərdə tutur) ” [2] məhdud mənada qəbul edir; 2. Müvafiq məsələlər üzrə məhkəmə qərarında müəyyən olunan hal cinayət işi üzrə sübutetmə predmetinə aid olduqda müvafiq halın olub‐olmaması ilə əlaqəli cinayət‐prosessual fəaliyyət həyata keçirmək imkanı nəzərdə tutulmur, yəni burada müvafiq məhdud mənada təkzibedilməz preyudisiya növü nəzərdə tutulur; 3. Cinayət işi üzrə sübutetmə predmetinə daxil olan halın olub‐olmaması mülki işlər üzrə qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarında müəyyənləşdirilməsi iş üzrə təqsirləndirilən şəxsin təqsirli olub‐olmamasını, yəni onun təqsiri məsələsini həll etmir. Özlüyündə bu o deməkdir ki, qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarı ilə müəyyənləşdirilən hadisə və ya hərəkətinin olub‐olmaması təqsirləndirilən şəxsin təqsiri ilə bağlı olduqda bu halların təkzibedilməz preyudisiallığı tanınmır. AR CPM‐in 142.2‐ci maddəsinin məzmununda vacib məsələlərdən biri də, burada məhkəmə qərarının məhz hansı növünün nəzərdə tutulmasının aydın olmamasıdır. Lakin kontekstə görə aydındır ki, burada qanun məhkəmə qətnaməsini nəzərdə tutmuşdur. Belə ki, mülki mühakimə icraatında hadisə və ya hərəkətin olub‐olmaması işə mahiyyəti üzrə baxılarkən müəyyən olunduğu üçün, bu, yalnız məhkəmə qətnaməsi ilə müəyyən olunur. Fikrimizcə, buna görə də, ədəbiyyatda məsələnin həllində müvafiq məhkəmə qərarının növünün müəyyən edilməməsinin problemli məqam kimi nəzərdə keçirilməsini əsaslı hesab etmək olmaz. Qüvvədə olan cinayət‐prosessual qanunvericilikdə yalnız cinayət və mülki mühakimə icraatı çərçivəsində qəbul olunan məhkəmə qərarlarının preyudisiallığı məsələsi tənzimlənmişdir. İnzibati‐prosessual qanunvericilik və inzibati xətalar üzrə qəbul olunmuş məhkəmə qərarlarının preyudisiallığı məsələsi isə, ümumiyyətlə, hüquqi tənzimetmədən kənarda qalmışdır. Heç
10 A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IV nömrə şübhəsizdir ki, bu növ qərarlarda müəyyən edilmiş hallar cinayət işinin araşdırılması zamanı əhəmiyyət kəsb edə bilər. Müvafiq məhkəmə qərarlarının cinayət prosesində əhəmiyyəti M.S.Stroqoviçin sovet cinayət prosesində məhkəmə qərarları barədə dediyi fikirlər çərçivəsində həll etməyə heç də mane olmur. Lakin yuxarıdakı qısa təhlildən aydın olduğu kimi, Inzibati Prosessual Məcəllə bu icraat çərçivəsində həqiqətin müəyyənləşdirilməsini məhkəmənin üzərinə vəzifə kimi qoyur və bu növ qərarların həqiqiliyi prezumpsiyasına əsaslanmaqla onların preyudisiallığını qanunda təsbit etmək mümkündür və bu, AR CPM‐in 142‐ci maddəsinin məzmununun məntiqi davamı olardı. Preyudisiya ilə bağlı nəzəri əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də, ibtidai araşdırma orqanlarının qəbul etdiyi qərarların preyudisiallığı məsələsidir. Belə ki, AR CPM‐in 65.1‐ci maddəsində qeyd olunur ki, “cinayət prosesini həyata keçirən orqanın ləğv edilməmiş qərarı həmin məsələ üzrə yeni qərar çıxarılmasına yol vermir. Cinayət prosesini həyata keçirən orqanın qərarı,
qərarının çıxarılması ilə əlaqədar məcburi qüvvəyə malik deyildir”. Maddənin məzmununun qrammatik şərhi onu deməyə əsas verir ki, şəxsin cinayət təqibini istisna
qüvvəyə malikdir və məhkəmə hökm və digər yekun qərarının çıxarılması zamanı məsələni bu qərarlara uyğun olaraq həll etməli və ya müvafiq halda ümumiyyətlə işin baxılmasına xitam verməlidir. Belə ki, bu növ qərarların dairəsi AR CPM‐in 39.1.6 və 39.1.7‐ci maddəsində cinayət təqibini istisna edən hallar kimi əks olunmuşdur. Müvafiq qərarlara şəxs barəsində eyni ittiham üzrə məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü və ya digər məhkəmənin cinayət təqibini qeyri‐mümkün edən ləğv edilməmiş qərarı və təhqiqatçının, müstəntiqin və ya prokurorun cinayət işi başlanmasının rədd edilməsi və ya ona xitam verilməsi haqqında ləğv edilməmiş qərarı aiddir. Bu növ qərarların məhkəmə üçün hüquqi qüvvəsinin cinayət prosesində qərarların preyudisiallığını müəyyənləşdirən maddənin məzmununda əks olunmasının nəzəri baxımdan doğru olub‐olmaması məsələsinin təfərrüatına varmadan qeyd etməliyik ki, burada qərarların istisnalığı ilə preyudisiallıq əlamətləri qarışdırılmışdır. Xüsusilə şəxs barəsində eyni ittiham üzrə təhqiqatçının, müstəntiqin və ya prokurorun cinayət işi başlanmasının rədd edilməsi və ya ona xitam verilməsi haqqında ləğv edilməmiş qərarının məhkəmə üçün preyudisiallığının müəyyənləşdirilməsi işi həll etmə funksiyasının faktiki olaraq təhqiqatçı, müstəntiq və ya prokuror tərəfindən həyata keçirilməsinin təzahürüdür ki, hətta bu halda məhkəmənin həmin qərara uyğun olaraq işi həll etmək vəzifəsi təsbit olunur.
Konvensiyanın 6‐cı maddəsinə görə hər kəsin ədalətli məhkəmə araşdırması hüququ vardır. Ədalətli məhkəmə araşdırması hüququna görə, 1. Hər kəs, onun mülki hüquq və vəzifələri müəyyən edilərkən və ya ona qarşı hər hansı cinayət ittihamı irəli sürülərkən, qanun əsasında yaradılmış müstəqil və qərəzsiz məhkəmə vasitəsi ilə, ağlabatan müddətdə işinin ədalətli və açıq araşdırılması hüququna malikdir. Məhkəmə qərarı açıq elan edilir, lakin demokratik cəmiyyətdə əxlaq, ictimai qayda və ya milli təhlükəsizlik mülahizələrinə görə, həmçinin yetkinlik yaşına çatmayanların maraqları və ya tərəflərin şəxsi həyatının müdafiəsi bunu tələb etdikdə yaxud məhkəmənin fikrincə, aşkarlığın ədalət mühakiməsinin maraqlarını poza biləcəyi xüsusi hallar zamanı ciddi zərurət olduqda mətbuat və ictimaiyyət bütün proses boyu və ya onun bir hissəsində məhkəmə iclasına buraxılmaya bilər. 2. Cinayət törətməkdə ittiham olunan hər kəs onun təqsiri qanun əsasında sübut edilənədək təqsirsiz hesab edilir. 3. Cinayət törətməkdə ittiham olunan hər kəs ən azı aşağıdakı hüquqlara malikdir: a) ona qarşı irəli sürülmüş ittihamın xarakteri və əsasları haqqında onun başa düşdüyü dildə dərhal
11 A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IV nömrə və ətraflı məlumatlandırılmaq; b) öz müdafiəsini hazırlamaq üçün kifayət qədər vaxta və imkana malik olmaq; c) şəxsən və ya özünün seçdiyi müdafiəçi vasitəsi ilə özünü müdafiə etmək ya müdafiəçinin xidmətini ödəmək üçün vəsaiti kifayət etmədiyi zaman, ədalət mühakiməsinin maraqları tələb etdikdə, belə müdafiədən pulsuz istifadə etmək; d) onun əleyhinə ifadə vermiş şahidləri dindirmək və ya bu şahidlərin dindirilməsi hüququna malik olmaq və onun əleyhinə ifadə vermiş şahidlər üçün eyni olan şərtlərlə onun lehinə olan şahidlərin çağırılması və dindirilməsi hüququna malik olmaq; e) məhkəmədə istifadə olunan dili başa düşmürsə və ya bu dildə danışa bilmirsə, tərcüməçinin pulsuz köməyindən istifadə etmək. Məlum olduğu kimi, Avropa Məhkəməsinin presedent hüququna təkcə Konvensiya deyil, Avropa Məhkəməsinin ayrı‐ayrı işlər üzrə qəbul etdiyi qərarlar da daxildir. Yəni, Konvensiyanın maddələri məhz Məhkəmənin qərarlarında bu maddələrə verilən şərhlərdəki məzmun əsasında başa düşülür. Bu tədqiqat çərçivəsində ədalətli məhkəmə araşdırılması hüququnun bütün tələblərini deyil, yalnız “hər kəs, onun mülki hüquq və vəzifələri müəyyən edilərkən və ya ona qarşı hər hansı cinayət ittihamı irəli sürülərkən, qanun əsasında yaradılmış müstəqil və qərəzsiz məhkəmə vasitəsi ilə, ağlabatan müddətdə işinin ədalətli və açıq araşdırılması hüququna malikdir” və “cinayət törətməkdə ittiham olunan hər kəs onun təqsiri qanun əsasında sübut edilənədək təqsirsiz hesab edilir” göstərişlərini daha ətraflı təhlil edəcəyik. II.1. a. İlk öncə bildirməliyik ki, “məhkəmə araşdırması” anlayışı prosesin çəkişmə xarakterli olmasını tələb edir. Cinayət işləri üzrə məhkəmə araşdırmasının çəkişmə xarakterli olması onu ifadə edir ki, həm ittiham, həm də müdafiə tərəfi üçün qarşı tərəfin təqdim etdiyi qeydlərdən və sübutlardan xəbərdar olmaq və onlar barəsində izahat verməkdə tərəflər bərabər imkanlar malik olmalıdır. Bu müddəanın zəruriliyi Azərbaycana qarşı olan işlərdə də qeyd olunmuşdur. Belə ki, 17 yanvar 2008‐ci il tarixli Abbasov Azərbaycana qarşı işində 30‐cu bənddə Məhkəmə xüsusi olaraq qeyd edir ki, ədalətli məhkəmə baxışı hüququ özündə tərəflərin bərabərliyi hüququnu cinayət işlərinə çəkişmə prinsipi əsasında baxılması hüququnu ehtiva edir. Bu, o deməkdir ki, həm ittiham, həm də müdafiə tərəfinə məhkəməyə təqdim edilmiş bütün sübutlar və yazılı qeydlər barədə məlumat verilməli və onlar həmin sübutlar və qeydlər barədə izahat vermək imkanına malik olmalıdırlar (bax: Brandstetter Avstriyaya qarşı, 28 avqust 1991‐ci il məhkəmə qərarı, A Seriyası, ərizə № 211, səh.27, § 6667).(9) Bununla yanaşı, elmi ədəbiyyatda da bildirildiyi kimi, Avropa Məhkəməsinin Presedent hüququnda ədalətli məhkəmə araşdırması hüququnun tərkib hissəsi kimi çəkişmə prinsipi məhkəmə baxışında üsul və vasitələrin seçimində tərəflərin bərabərliyi kimi başa düşülür.(6, s.64) Beləliklə də, ədalətli araşdırma hüququna görə tərəflər məhkəmə araşdırmasında bərabər hüquqlara malik olmalıdırlar ki, bu zaman prosesdə özünün seçdiyi mövqeni müdafiə edə bilsinlər. II.1.b. Ədalətli məhkəmə araşdırması hüququnun digər bir elementi təqsirsizlik prezumsiyasıdır. Təqsirsizlik prezumpsiyasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, cinayət törətməkdə ittiham olunan hər kəs onun təqsiri qanun əsasında sübut edilənədək təqsirsiz hesab edilir. İlk öncə, qeyd etməliyik ki, Avropa Məhkəməsinin presedent hüququnda bu müddəanın müxtəlif aspektləri ilə bağlı ümumi qaydalar mövcuddur. Preyudisiya institutu üçün məsələnin həm də müdafiə hüququnun təmin olunması zəruriliyi aspektindən nəzərdən keçirmək vacibdir. Məhkəmə Minelli İsveçrəyə qarşı işində 37‐ci bənddə göstərir ki, təqsirləndirilən şəxsin təqsiri qanuna uyğun olaraq sübuta yetirilməyibsə, xüsusən müdafiə hüquqlarının həyata keçirmək imkanı Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|