HÜseyn caviD

İKİNCİ PƏRDƏ 
 
 
Ərtoğrulun evi. Havuzlu, ağaclı, çiçəkli bir bağça... İlk baharın son günləri, gündüz. 
 
İ l c a y (balkona çıqar, çiçəkləri sulamaqda olan xidmətçiyə). Bana baq, Ərtoğrul 
nerədə? 
X i d m ə t ç i. Şimdi bağçaya doğru getdi. 
İ l c a y. Soyuq alır da yenə xəstələnir; haydı, qoş da kəndisini çağır. 
X i d m ə t ç i. Pəki, baş üstə... 
 
Gedər, bu sırada Y a v u z gəlir. 
 
İ l c a y. Söyləsin ki, Yavuz da gəlmiş, onu bəkliyor. 
Y a v u z. Kimi çağırıyor, Ərtoğrulumu? 
İ l c a y. Əvət. 

118 
 
Y a v u z (İlcay ilə əl verir və havuz kənarındakı sıraya oturur). 
Görünüyor ki, bu gün əhvalı daha eyi... 
İ l c a y. Xayır, bil’əkis daha qorqunc, daha bərbad... 
Y a v u z. Niçin böylə söylüyorsunuz? 
İ l c a y. Niçinmi, şimdi gəlir də görürsünüz. Kaş ki, Xandəmirin evinə, o mənhus 
ziyafətə getmiyəydik. Kaş ki, o uğursuz gecəyi görməyəydik. İştə tam bir aydır ki, onun 
bəlasını çəkiyoruz. Hələ Altunsaçın hərəkətini, Özdəmirin fəlakətini, mümkün deyil, bir 
türlü unutamıyor. Ah, bə’zən də unutuyor, hər şeyi unutuyor, hətta kəndisini də unutuyor. 
Y a v u z (yerindən qalqar). Dur, doktor Qaratayı gətirəlim, baqalım, nə diyor. 
İ l c a y. Şimdi xəbər göndərdim, qardaşımla bərabər gələcək, lakin o gecədən bəri nə 
Özdəmiri unutuyor, nə  də Xandəmirlə Qaratayı görməyə gözü var. Hətta Özdəmirin 
ölməsini də Qarataydan görüyor. 
Y a v u z. Pəki, Qaratay nə yapsın? 
İ l c a y. Nə biləyim, görünüyor ki, o xüsusda bir şey biliyor. 
Y a v u z. Xayır, doktor öylə adam deyil... Yalnız Ərtoğrul bir az xəyalpərəst... boş 
yerə özünü üzüyor.  
 
Ərtoğrul arqa tərəfdən gəliyor. 
 
İ l c a y. Ah, bir danəcik oğuldur, o da kəndi səhhətinin, kəndi həyatının düşmanı... 
Y a v u z. Hiç məraq etməyin, həpsi keçər gedər. 
İ l c a y. Ah, qorquyorum, pək qorquyorum. 
Ə r t o ğ r u l (sinirli qəhqəhələr ilə). Qorqma, annəciyim, hiç qorqma!.. Çünki 
həyatda qorqulacaq bir şey yoq... İnsanları qurtaracaq bir qüvvət varsa, o da cəsarət, 
yalnız bir cəsarətdir. Bən yaşamaq için titrəyənləri daima Əzrail qucağında gördüm; ufaq 
bir qıvılcımdan ürkənləri daima yanğın ocağında buldum. 
İ l c a y. Lakin düşünməli, yavrum, böylə  sərin havada sadə bir gömləklə bağçaya 
çıqılırmı? (Evə gedər). 
Y a v u z. Bəncə bu hal, çocuqluq və dəlilikdir. 
Ə r t o ğ r u l. Əvət, çocuqluq və  dəlilik!.. (Qəhqəhə). Çocuqluq və  dəlilik! Iştə 
xatırlıyorum, bu sözlər bir ay əvvəl də qulaqlarımı  tırmalamışdı... O gecə,  əvət o gecə 
Altunsaç da bana çocuq diyordu; Özdəmir də dəli deyə gülüyordu. 

119 
 
İ  l c a y (əlində bir qalpaqla bir atqı “plaş” gəlir və hər ikisini Ərtoğrula verir). Al, 
quzum, hava pək sərin... Təkrar soyuq alırsın. 
Ə r t o ğ r u l (atqıyı alır, yarı bürünür, qalpağı  sıra üzərinə atar). Bilməm,  şu 
bahardan,  şu lətif ruzigardan niçin bu qadar qorquyorsun? Ağacları, çiçəkləri süslüyən, 
quşları, kələbəkləri bəsləyən bahr yalnız insanamı, yalnız banamı düşman kəsiləcək!? 
Halbuki bənim vücudum bir çiçəkdən daha qaba, bir kələbəkdən daha qalındır. 
Y a v u z (rəqsan və  məğrur adımlarla gəlməkdə olan Altunsaçı  Ərtoğrula göstərir. 
Yarım qəhqəhə ilə). Iştə çiçəkdən bəhs etdin də qarşımıza çıqdı. 
Ə r t o ğ r u l (mə’nalı bir baqışla baqar). Əvət, həm də öylə bir çiçək ki, yürüyormu, 
qoşuyormu? Oynuyormu, uçuyormu? İnsan bir türlü fərq edəmiyor. 
A l t u n s a ç (şux bir təbəssümlə). Gün aydın, əfəndilər (Təmənna edər). 
İ l c a y. Xoş gəldin, qızım səfa gəldin (Öpüşürlər). 
A l t u n s a ç (Ərtoğrula). Nasılsın, baqalım, nə yapıyorsun? 
Ə r t o ğ r u l (istehzalı  təbəssümlə). Qüruni-vüstada yaşıyorum. (Qəhqəhə).  Əvət, 
qüruni-vüstada yaşıyorum. 
A l t u n s a ç. Hala unutmadınmı? Unutmadınmı ya? 
Ə r t o ğ r u l. Bən çoq vaqt kəndimi unutuyorum, fəqət bu sözü unutamıyorum. (Acı 
qəhqəhə). Çünki səni unutamıyorum. 
A l t u n s a ç. Təşəkkür edərim, görünüyor ki, qavğadan pək zevq alıyorsun. 
Ə r t o ğ r u l. Zatən bütün həyat qavğadan ibarət deyilmi, ya? 
Y a v u z (yerindən qalqar, kinayəli bir ahənglə İlcaya). Bunları kəndi halına bıraqsaq, 
daha eyi olmazmı? 
İ l c a y. Haydı, gəl, biz birər qəhvə içəlim, savaşıb barışdıqdan sonra onlar da gəlirlər. 
 
Hər ikisi içəri girər. 
 
A l t u n s a ç (şux bir təbəssümlə). Pək tuhaf deyilmi, ya! Yenə əski hal, yenə əski 
xırçınlıq... 
Ə r t o ğ r u l. Nə yapalım, çoq uğraşdım, bir türlü yeniləşəmədim. 
Əvət, yenə əski çocuqluq, yenə əski dəlilik... 
A l t u n s a ç (pək ciddi). Xayır, sən bana gülüyorsun, bənimlə əyləniyorsun. 

120 
 
Ə r t o ğ r u l. İştə bu da yeni bir iftira, yeni bir təhqir... 
A l t u n s a ç (sarsılmış bir halda). Ah, niçin insaf etmiyorsun? 
Ə r t o ğ r u l. Insafmı? (Qəhqəhə). Zatən insaf və  mərhəmət  İsa ilə  bərabər göyə 
çəkildi. 
A l t u n s a ç. Ah, yenə gülüyorsun. 
Ə r t o ğ r u l. Fəqət bu qəhqəhələr acı fəryadlardan başqa bir şey deyil. 
A l t u n s a ç. Xayır, sən pək haqsız və pək məğrursun. 
Ə r t o ğ r u l. Kim bilir, bəlkə bən bir aynayım ki, öz bənliyini bəndə görüyorsun. Bən 
əvvəl nə idimsə,  şimdi də oyum, hər nasılsa dəyişmədim, dəyişəmiyorum; fəqət sən 
bil’əkis, gündən-günə  dəyişiyor və gözəlləşiyorsun. Hər halında bir yenilik, hər 
hərəkətində bir böyüklük görünüyor (Acı  qəhqəhə).  Əvət, sən bir gülsün ki, zəhərli 
dikənlərin könlümü parçalıyor; sən bir pərisin ki, atəşli tırnaqların beynimi gəmiriyor. 
A l t u n s a ç (sinirli və darğın). Ah, sən bir cəlladsın, bir Əzrailsin. 
Ə r t o ğ r u l (müstəhzi). Halbuki Əzrail də bir mələkdir. Fəqət bən bir mələyin Əzrail 
olmasını arzu etməm... 
A l t u n s a ç (getmək istər). Əvət, haqlısın... 
Ə r t o ğ r u l. Nerəyə? 
A l t u n s a ç. Gəldiyim yerə. 
Ə r t o ğ r u l (onun əlini yaqalar). Xayır, getmə! Əgər bəndən uzaqlaşmaq istiyorsun 
daha yaqın gəl; çünki yanğından qurtulmaq için tək bir çarə var; o da yalnız alova 
soqulmaqdır. 
 
İlcay ilə Yavuz balkona çıqarlar. 
 
İ l c a y. Nerdə qaldınız? 
Y a v u z. Sizi bəkliyoruz. 
Ə r t o ğ r u l. Gəliyoruz. 
İ l c a y. Nə oldu? Barışa bildinizmi, qavuşa bildinizmi? 
A l t u n s a ç (istehzalı təbəssümlə). Əvət, barışdıq, fəqət atəşlə pambığın barışması 
kibi... 
Ə r t o ğ r u l. Əvət, qavuşduq, fəqət kürreyi-ərzlə püsküllü yıldızın qavuşması kibi... 
İ  l c a y (Altunsaçın əlindən tutar). Gəl, baqalım, niçin bizdən qaçıyorsun? 

121 
 
A l t u n s a ç (Ərtoğrula baqar, acı təbəssümlə). Bən qaçmıyorum, qaçırıyorlar (Içəri 
girərlər). 
Y a v u z (Ərtoğrula). Bana baq. Altunsaç bir gövərçindir,  əfsus ki, onu uçurmaq 
istiyorsun. 
Ə r t o ğ r u l. Məraq etmə, uçurmam. 
Y a v u z. Düşün ki, o bir afətdir, halbuki atəşlə lətifə edilməz. 
Ə r t o ğ r u l (müstəhzi qəhqəhə ilə). Görünür ki, Qaplandan ehtiyat ediyorsun. 
Y a v u z. Xayır, o sərsəmdir, əlindən bir iş gəlməz; fəqət doktor Qaratay, sənin o yeni 
rəqibin daha qorqunc və daha təhlikəlidir. 
Ə r t o ğ r u l. Demək şimdi Afəti bıraqıb da Altunsaçımı izliyor. 
Y a v u z. Həm də nasıl izləmək! Bir an belə kölgəsindən ayrıldığı yoq. Babası 
Xandəmir isə doktora qarşı pək lütfkar... Çünki o da kəndisi kibi macəracu, olduqca sərvət 
və şöhrət düşkünü... 
A l a g ö z qara geyinmiş olduğu halda əlində iki kitab gəlir. 
Ə r t o ğ r u l. Buyursunlar, əfəndim (Əl verdikdən sonra). Eyi ki, bizi də xatırlaya 
bildiniz. 
A l a g ö z. Inanız ki, hiç vaqtım yoq, yalnız xəstə olduğunuzu eşitdim də onunçin 
gəldim. 
Ə r t o ğ r u l. Təşəkkür edərim. 
Y a v u z. Lakin nədənsə əsla evinizdə bulunmuyorsunuz. 
Ə r t o ğ r u l. Əvət, bana da xidmətçi öylə söylədi. 
A l a g ö z. Çünki hər gün xəstəxanəyə gediyorum da... 
Ə r t o ğ r u l. Niçin? Xəstəmisiniz? 
A l a g ö z. Xayır, yaralı əskərlərə baqıyorum. 
Ə r t o ğ r u l. Hanki xəstəxanədə? 
A l a g ö z. “Turan” cadəsində, “İbn Sina” xəstəxanəsində... 
Ə r t o ğ r u l (mə’nalı və məhzun). Əvət, pək gözəl... 
Y a v u z. Bu kitablar nə? 
A l a g ö z. Romandır, Ərtoğruldan aldım. 
Ə r t o ğ r u l. Nasıl, mütaliə buyuruldumu? 
A l a g ö z (məhcub və mütəbəssim).  Əvət, təşəkkür edərim, sanki hər ikisi bənim 
ruhumu, bənim həyatımı təsvir edən birər aynadır. 
Görünüryor ki, bunları seçib verdikdə hər şeydən əvvəl bəni düşünmüşsünüz. 

122 
 
Ə r t o ğ r u l. Təbii deyilmi ya... 
Y a v u z (mütəbəssim). Zatən ruhşünaslıq da bir nev peyğəmbərlikdir. 
Ə r t o ğ r u l. Daha doğrusu, peyğəmbərlik də bir nev ruhşünaslıqdır. Pəki, bu 
kitabların məalı nədir? 
A l a g ö z. Nurani bir təsəlli: səadət məhəbbətdir. 
Ə r t o ğ r u l. Təbii, məhəbbət səadətdir. 
A l a g ö z (məhzun bir təbəssümlə). Demək ki, bən məs’ud olamam. 
Y a v u z. Niçin? 
A l a g ö z. Çünki sevəmiyorum. 
Y a v u z. Xayır, bil’əkis, səadət sizi daima izliyor, bir kölgə kibi peşinizdən 
ayrılmıyor; lakin bir mane, qorqunc bir kabus sizi mə’yus ediyor. 
A l a g ö z (azacıq sinirli). Açıq söyləyin, anlamıyorum. 
Y a v u z. Düşünsəniz, anlarsınız... Fəqət anlamasanız daha məs’ud olursunuz. 
A l a g ö z (sarsılmış bir halda ətrafa). Ah, nələr eşidiyorum! Bu müəmmalı sözlər bir 
oq kibi qəlbimi parçalıyor. 
Ə r t o ğ r u l. Aman, rica edərim, şu sərsəmə qulaq verməyin, Altunsaç da burada. 
Buyurun, bir qadar görüşüb qonuşursunuz. 
A l a g ö z məhzun və düşüncəli adımlarla içəri girər. 
Y a v u z (tatsız qəhqəhə ilə). Bən Alagözü bunca sinirli bilməzdim. 
Ə r t o ğ r u l (darğın). Sən bir odunsun, həm də yonulmamış meşə odunusun. 
Y a v u z. Hiç darılma, girər, üzr istərim. 
Ə r t o ğ r u l. Üzrün qəbahətindən daha betər... 
Y a v u z (yarım qəhqəhə ilə). Bilirmisin nə var, bən bu qıza məftunum. Fəqət sana 
qarşı o qadar lütfkar göründü ki, sinirlərimə toqundu. 
Ə r t o ğ r u l. Pəki, oqu atıb yayı gizlətməkdə nə mə’na var? Söylə, baqalım. O hanki 
mane, o nasıl kabus imiş? 
Y a v u z. Kabus iştə onun annəsi... O, bu şəhərdə durduqca Alagöz məs’ud olamaz. 
Ə r t o ğ r u l. Haydı, gəl baqalım, sən daima saçma söyləməkdən zevq alırsın. (Təbdil 
tevr ilə). Lakin sana bir ricam var; saqın, bir daha gönlünə toqunmayasan. 
Y a v u z. Pəki, sənin xatirin için dilsiz və sağır olarum. 

123 
 
İçəri girirlər, bu sırada Afət ilə Qaplan gəlir. Afətin şıq və siyah əsvabı, mükəmməl 
tualeti, sərbəst tevr və hərəkəti kəndini daha şux, daha füsunkar göstərir. 
 
Q a p l a n. Bən geri dönmək istiyorum, təbii qüsura baqmazsınız. 
A f ə t. Niçin? Ərtoğrulu görmiyəcəkmisin? 
Q a p l a n. Xayır, onu sevindirməkdən ziyadə gücəndirmiş olarum. 
A f ə t. Pəki, o halda buraya qadar niçin gəldin? 
Q a p l a n. Orasını  kəndim də bilməm. (Onu məczub bir baqışla süzərək). 
Müsaidənizlə... (Əlini öpər). 
 
Ayrıldığı sırada Q a r a t a y gəlir. 
 
D o k t o r (istehzalı  təbəssümlə uzaqlaşan Qaplanı göstərir). Yeni eşqinizi təbrik 
edərim. 
A f ə t (eyni tərzdə). Əskik olmayın. 
D o k t o r. Fəqət, gönül bir olduğu kibi, məhəbbət də bir olmalıdır. 
A f ə t (müstəhzi). Sizdə olduğu kibi deyilmi? (Sinirli). Ah! Insafsız, mərhəmətsiz!.. 
Sən bəni atıb da Altunsaça uyarsın, saətlərcə peşindən ayrılmazsın, məhtablı gecələrdə 
əcnəbi kokotlarla qayıq gəzintisi yaparsın, həpsi keçər, gedər. Fəqət bən... bən isə yalnız 
əlimi öpdürməklə böyük bir günah işləmiş olurum, öyləmi?.. 
D o k t o r. Çünki sən qadınsın, anlıyormusun? 
A f ə t (müstəhzi qəhqəhələrdən sonra, ciddi). Ah, zavallı qadınlar!.. Bütün mühit və 
qanunlar onlara düşman, bütün din və adətlər düşman; bütün təbiət və kainat düşman!.. 
Çünki zəifdirlər, onunçin də haqsızdırlar. Fəqət erkəklər həp mə’sum! Bütün 
sapqınlıqlarilə mə’sum, bütün azğınlıqlarilə mə’sumdurlar... Çünki bütün qanunları yapan 
onlar!.. Onunçin də haqsız deyillər... Haqsız olsalar belə haqlı görünürlər. 
D o k t o r. Afət! Sən erkəkləri deyil, yalnız bəni təhqir ediyorsun. 
A f ə t (son dərəcə qızğın). Sus, artıq çıldırıyorum. Ah, sən təhqirə belə layiq deyilsin. 
Sən, sönük bir arzun için bəni qatil etdin, kəndi  əlimlə qocamı  zəhərlətdin;  əməyilə 
bəsləndiyim bir biçarəyi məhv etdin. Ah, şimdi isə... 
D o k t o r (təlaş ilə). Aman, rica edərim, sus! 
A f ə t (acı bir təbəssümlə). Heyhat! Bən sussam da həqiqət susmaz. (Içəri girər, 
Xandəmir gəlir). 
X a n d ə m i r. Niçin içəri girmiyorsun? Ərtoğrulu görə bildinmi? 
D o k t o r. Xayır, bən də şimdi gəldim. 

124 
 
Ə r t o ğ r u l sərv ağaclarının arasında görünür, onları dinlər. 
X a n d ə m i r. Yahu, iki günün biri, xəstəlik, dəlilik!.. Bu çocuq başımıza bir bəla 
kəsildi. Zavallı Altunsaç!.. Ortada rəsmi bir şey yoqsa da, yenə hər kəs bu ikisini nişanlı 
biliyor. Ah, qızımı, qızımın istiqbalını məhv etdim. 
D o k t o r. Əvət, Altunsaç bir elmasdır. Siz onu qeyb etmiş kibisiniz, fəqət bən o 
elması təkrar özünüzə iadə edərsəm, mükafat olaraq nə verirsiniz? 
X a n d ə m i r (tə’kidlə). Nə istərsən, hər nə istərsən... 
D o k t o r. Əgər istəyəcəyim məzkur elmas kəndisi olursa?.. 
X a n d ə m i r (bir qadar sükutdan sonra). Lakin Altunsaçın könlünü almaq şərtilə... 
D o k t o r. İştə o bənim vəzifəm... (Ətrafa). Özdəmiri zəhərlətdiyim kibi, Ərtoğrula da 
bir çarə düşünərüm. 
Ə r t o ğ r u l (ətrafa). Ah, insan qılıqlı canavarlar! 
İ l c a y (təlaş ilə çıqar). Siz buradamısınız? Ərtoğrul nə oldu, nerəyə getdi? 
X a n d ə m i r. Biz yeni gəldik, bir şeydən xəbərimiz yoq. 
İ l c a y. Ah, şimdi yenə əhvalı qarışdı. Sinirlənib də dışarı fırladı. 
D o k t o r. Hər halda onu yalnız bıraqmamalı, bir gün öncə bu şəhərdən 
uzaqlaşdırmalı, təbdili-hava için ətraf köylərə göndərməli. 
İ l c a y. Aman, doktor, bir çarə? 
D o k t o r. Artıq başqa çarə yoq, onun yalnız vücudu deyil, beyni də xəstələnmiş... 
Diqqət edilməzsə azacıq sonra dəli olur. 
Ə r t o ğ r u l. Dəlimi?.. (Qəhqəhə). Pəki, dəlinin nəyi dəli olacaq!.. 
İ l c a y (niyazkar). Ərtoğrul!.. 
Ə r t o ğ r u l. Rica edərim, sən sus! 
X a n d ə m i r (yaltaqca təbəssümlə). Doktor səni sevdiyi için öylə söylüyor. 
D o k t o r. Əvət, yalnız səni, sənin səhhətini düşünüyoruz. 
Ə r t o ğ r u l (sinirli və qızğın). Ah, tilkilər, çaqqallar!.. 
 
Bu sırada Altunsaç da çıqar. 
 
İ l c a y. Aman, nə söylüyorsun, düşün ki, onlar misafir... halbuki misafirə ehtiram 
lazım... 

125 
 
Ə r t o ğ r u l. Xayır, onlar bu evə misafir kibi deyil, bənim məhvimi arzu edən iki 
cəllad kibi gəlmişlər. 
İ l c a y. Üzr istə, oğlum, ah, hər ikisindən üzr istə!.. 
Ə r t o ğ r u l. Əfv edərsin, doktor, bən sana tilki dedim, halbuki sən insanları 
boğazlıyan diplomalı bir makinasın; canlı, fəqət duyğusuz bir sallaqxanə makinasısın. 
(Xandəmirə) Sana da çaqqal dedim, möhtərəm dayı! Halbuki sən də maarif süpürgəsisin, 
əqli topuğunda bir qazsın, qaz... Anladınmı? (Acı və sərsəmcə qəhqəhələr...). 
A l t u n s a ç (sinirli). Fəqət bu nəzakətlə sən nə olursun, sən!? 
Ə r t o ğ r u l (qəhqəhə). Bən də düşkün bir mühitdə  çırpınan bir zavallı!.. Sönük 
varlıqları yaqmaq istəyən bir qıvılcım... Pəncətırnaqlarla qəlbi gəmirilən bir bədbaxt, bir 
biçarə... Mə’nasız saylar ətrafında dolaşan bir sıfır, bir hiç... 
X a n d ə m i r (Doktora). Görünür ki, söylədiklərimizi eşitmiş. (Ərtoğrula). Ərtoğrul! 
Bir düşün ki, nə bütün qırıyorsun. 
Ə r t o ğ r u l. Bütpərəstliyi çoqdan bıraqdım. Onunçün də büt qırmaqdan pək zevq 
alıyorum. 
A l t u n s a ç. Ah, sən getdikcə, çıldırıyorsun. 
Ə r t o ğ r u l. Əvət, çıldırıyorum, dəmin doktor da söylə söylədi. Deyilmi, əfəndim!.. 
(Doktora baqıb acı qəhqəhələrlə gülər). 
A l t u n s a ç. Rica edərim, bizi yalnız bıraq! 
Ə r t o ğ r u l (istehzalı təbəssümlə). Xayır, rica ilə getməm. 
A l t u n s a ç (qızğın). O halda əmr ediyorum. 
Ə r t o ğ r u l (istehzalı qəhqəhə ilə). Madam ki, əmr ediyorsun gedərim (Qəhqəhə). 
Çünki sən, qürur və əzəmət sultanısın. Çünki sənin əmrinə qarşı əyilməmək haqsızlıqdır. 
Çünki sənin hər sözün şimşəkdən parlaq, qılıcdan kəskindir. (İki-üç adım bağçaya doğru 
yürür, təkrar dönər). Baq, iştə gediyorum... (Acı və istehzalı qəhqəhələrlə çəkilir). 
 
 
 
Pərdə 
 
ÜÇÜNCÜ PƏRDƏ 
 
Bir yıl sonra dəniz kənarında, bağçada bir xiyaban... Xiyaban ilə  dəniz arasında ortası 
açıq, otlar sarmaşıqlarla örtülü bir çardaq... Xiyaban və çardaq içində sağda, solda 
sıralar... Qürubə qarşı... mayıs... 
 
Pərdə açıldıqda yanıq və yaralı bir səslə aşağıdakı türkü eşidilir: 

126 
 
Bən aşiqim, bəlalar var başımda, 
Durmuş qorqunc uçurumlar qarşımda. 
Yaralandım, vuruldum gənc yaşımda, 
Sağalmaz yarası coşqun gönlümün. 
 
Cihan cənnət olsa, insanlar mələk, 
Dağlar inci saçsa, dənizlər çiçək, 
Güldürsə həp ağlar gözləri fələk, 
Sağalmaz yarası məhzun gönlümün. 
 
Bu sırada Ə r t o ğ r u l Y a v u z l a bərabər gəlir. O, şimdi büsbütün dəyişmiş. 
Sağlam və gürbüzdür. 
 
Y a v u z. Baqsana!.. Şu türkü sanki sənin halını təsvir ediyor. 
Ə r t o ğ r u l. Söylənmə, baq nə diyor. 
 
(Türkü dəvam edər) 
 
Sərxoşum, keçmədim meyxanələrdən, 
Aqilim, dərs aldım divanələrdən, 
Dün gecə öyrəndim pərvanələrdən: 
Sağalmaz yarası məcnun gönlümün. 
 
Yer yüzünü sarsa dilbər mələklər, 
Bənim gözüm yalnız birini bəklər, 
Əflatunlar gəlsə boşdur əməklər, 
Sağalmaz yarası vurğun gönlümün. 
 
Y a v u z. Əvət, sanki tamamilə  sənin qəlbini oquyor; sanki Altunsaçın ayrılığında 
çəkdiyin qayğıları tərənnüm ediyor. 
Ə r t o ğ r u l (istehzalı  qəhqəhə ilə). Gerçəkdən yanılmıyorsun; çünki əriyib 
bitdiyimdən bəlli... 
Y a v u z. Demək, Altunsaçı daha sevmiyorsun, öyləmi? 
Ə r t o ğ r u l. Yalnız onu sevmək deyil, hətta məhəbbət sözünə belə güləcəyim gəlir. 
Şimdi bənim sevəcəyim bir qız bulunursa, o da mütləq insanlardan qaçmalı  və kimsəyi 
sevməməlidir. 
Y a v u z. Bu halda Alagözün gönlünü qazanmalısın, çünki o da tamamilə bu 
fikirdədir. 
Ə r t o ğ r u l. Nə isə... 

127 
 
Y a v u z. Fəqət Altunsaç!? Ondakı qürur və əzəmət bulunur şeymi? 
Ə r t o ğ r u l. Rica edərim, Altunsaçı bıraq, daha ondan bəhs etmə. 
Y a v u z. Zatən bu gündən sonra lüzumu da yoq... Çünki doktora nişanlandı, hər iş 
bitdi, getdi. 
Ə r t o ğ r u l. Nasıl, doktor Qaratayamı? 
Y a v u z. Əvət, bir ay sonra dügün yapılacaqmış... 
Ə r t o ğ r u l. Tamam, iştə bu xəbərdən pək məmnun oldum. Qəlbimdə ona aid bir 
kölgə, bir duyğu, sönük bir xatirə vardısa, o da şimdi silinmiş oldu. (Sükut...). Əcəba 
doktorun məşuqəsi nə oldu? Afət, o gözəl Afət nə yapıyor? 
Y a v u z. Nə yapacaq; şəhərin bütün gəncləri,  ən gözəl dəliqanlıları  kəndisi için 
çıldırıyor. Yalnız erkəklər deyil, qadınlar da ondakı gözəlliyə heyran, hətta,  əvət, hətta 
kəndisi belə  kəndi hüsnünə, kəndi gözlərinə, kəndi dodaqlarına məftundur. Tualet 
yaparkən, dəfələrlə aynadakı  rəsmini öpdüyünü görmüşlər...  Əvət, o, daima məğrur və 
bəxtiyardır. (Məhzun bir sükutdan sonra). Bən yalnız bəxti dönmüşləri, talesizləri 
düşünüyorum; bən yalnız Alagözə, o mə’sum qızcığaza acıyorum. Çünki o, hənuz 
açılmadan solmuş pənbə gülü andırıyor. 
Ə r t o ğ r u l. Sən onu bihudə gülə bənzətiyorsun... Bəncə Alagöz boynu bükük bir 
mənəkşə, Afət bəyaz bir zanbaq, Altunsaç isə dikənli bir güldür. Əvət, bir gül!.. 
Y a v u z (ətrafa baqaraq). İştə ana ilə qız gəliyorlar. 
Ə r t o ğ r u l. Bana qalırsa onlara ana ilə  qız deyil, Afət ilə Alagöz demək daha 
doğrudur. 
Y a v u z. Pək tuhaf, bu gün nədənsə  bərabər gəziyorlar, halbuki Alagöz daima 
təklikdən xoşlanır və əlindən gəldiyi qadar Afətdən qaçar. 
Ə r t o ğ r u l. Çünki onun bir atəş olduğunu bilir. Yanmayım deyə çəkinir. 
Y a v u z. Əvət, bir atəş, həm də qorqunc və sevimli bir atəş!.. 
 
Gedərlər, A l a g ö z ilə A f ə t gəlir. 
 
A f ə t (şux qəhqəhələrlə). Demək sən kimsəyi sevmiyorsun, öyləmi? Doğrusu, pək 
xariqüladə bir təbiət!.. (Təbdili-tevr ilə). Görünüyor ki, sən təbiətə qarşı qoymaq 
istiyorsun. Halbuki dünyadakı otları, çiçəkləri, quşları, kələbəkləri, insanları və heyvanları 
həp birər-birər  

128 
 
gözdən keçirsə, sevgidən məhrum hiç bir məxluqə, hiç bir zihəyatə rast gəlməzsin. Hətta 
günəşlər, aylar və yıldızlar arasında belə sıqı bir rabitə var, sarsılmaz bir cazibə qanunu 
var. 
A l a g ö z. Təbii hər kəsdə olduğu kibi, bəndə  də gönül var. Bəndə  də duyğu var. 
Fəqət nə çarə ki, şimdilik sevəmiyorum, seviləmiyorum.  Şübhə yoq ki, sevsəm 
seviləcəyimə  də  əminim;  əfsus ki, nə sevmək istiyorum nə  də sevilmək; çünki nə bu 
mümkündür, nə o... 
A f ə t. Niçin, Alagöz, niçin?.. (Sıraya oturur). 
A l a g ö z (sarsılmış bir halda). Çünki... qorqunc bir kabus ümidlərimi boğuyor, 
çünki... bədbaxtım (sükut). 
A f ə t. Xayır, sən bəxtiyarsın və bəxtiyar olacaqsın. Çünki gözəlsin, mə’sumsun; hər 
kəs seviyor, hər kəs pərəstiş ediyor. Fəqət sən hər kəsi sevməməli... hər dəliqanlıya gönül 
verməməlisin. Bildiklərimdən yalnız iki gənc səni məs’ud edə bilir; onlardan biri: 
Ərtoğrul, biri də Oqtaydır. 
A l a g ö z (şaşqın bir halda yerindən qalqır). Hankı Oqtay? 
A f ə t. Sənin xəstəxanə arqadaşın, gənc operator. 
A l a g ö z. Sən onu nerdən tanıyorsun? 
A f ə t (yarım qəhqəhə ilə). Bənim gözlərim pək uzaq görür, qəlbim  ən gizli 
məhəbbətləri duyar; sana aid nə varsa həpsini anlar, həpsini bilirim; hətta rö’yadə belə 
səndən ayrılmam. Gecə-gündüz sənin gələcəyini, sənin səadətini düşünürüm. 
A l a g ö z (göküs keçirər). Heyhat! Keçmişim qaranlıq bir gecə, gələcəyim də 
aldadıcı bir sərabdır. 
A f ə t (qalqar, mütəəssir). Ah, sən daima qorqunc xəyallar, gülünc iztirablar içində 
çırıpınıb duruyorsun... Baq, iştə Oqtay da gəliyor... 
Sən onunla bir qadar qonuşub gəzərsin, bən də tək başıma dəniz qürubunu tamaşayə 
dalarım. (Uzaqlaşır, Oqtay gəlir). 
O q t a y (əl verir). Qüsurə baqma, Alagöz, səni çoq bəklətdim, deyilmi? 
A l a g ö z. Zərər yoq. 
O q t a y. Şu qadın kim? 
A l a g ö z. Ona Afət derlər. 
O q t a y. Niçin ayrıldınız, manemi oldum? 
A l a g ö z. Xayır. 
O q t a y. Kimlərdəndir əcəba? 

129 
 
A l a g ö z (qızarmış  və sarsılmış bir halda). Sonra anlatırım, hələ  gəl, bir qürub 
levhəsini seyr edəlim. (Dənizə baqar, məczub bir halda). Aman, ya Rəbbi, nə qadar 
gözəl!.. Günəşin böylə dilbər qızıllığını, rəngarəng buludlar arasında batışını hiç 
xatırlayamıyorum. 
O q t a y. Gerçəkdən batı tərəfi bir cənnət bağçası... Günəş isə utandığından qızarıb 
çiçəklər içinə gömülən bir köylü qıza bənziyor. 
 
(Digər tərəfə baqaraq). Hələ şu qarşıya baq! Yeni çıqmaqda olan şu solğun aya, şu 
vərəmli çöhrəyə baq!.. Sanki bənzi uçmuş,  əriyib bitmiş bir aşiq kibi kəndi sevgilisini 
izliyor. 
 
A l a g ö z (şux təbəssümlə). Ah, şu erkəklər pək tuhaf; həpsi bir xəstəliyə mübtəla... 
həpsinin özü, sözü, dərdi, düşüncəsi həp eşq, daima eşqdir. Hər nə görsələr onda bir 
gözəllik, bir məhəbbət bulurlar. 
O q t a y. Pəki, dünyadə gözəllik və məhəbbətdən tatlı nə ola bilir!? 
A l a g ö z (müstəhzi). Əvət, gözəllik və məhəbbət?! 
O q t a y. Bəncə, bütün cihanı xilas edəcək iki qüvvət var, yalnız iki böyük qüvvət 
var; o da: gözəllik və məhəbbətdən ibarətdir. 
A l a g ö z (sıraya oturur, istehzalı  təbəssümlə Oqtayın  əlindəki kitabları göstərir). 
Qaliba şu fikri əlindəki kitablardan almışsın? 
O q t a y (əlindəki üç cild kitabı  təqdim ilə).  Əvət, mütaliə buyurulsa, şübhəsiz ki, 
haqsız olmadığım meydana çıqar. 
 
Bu sırada Y a v u z l a Ə r t o ğ r u l gəlir. 
 
Ə r t o ğ r u l. Mərhəba... 
O q t a y. Buyurun, baqalım. (Hamısı yüngül təmənna edərlər). 
A l a g ö z (kitabları birər-birər açar). Bu şe’r divanı, şu musiqi parçaları, bu da din 
fəlsəfələri?.. Həpsinin də ruhu, məalı, qayəsi, yalnız-yalnız məhəbbətdən ibarətdir. 
(Oqtaya) Bunlar iki gün bəndə qalsın, olurmu? 
O q t a y. Pək gözəl, niçin olmaz. 
Ə r t o ğ r u l. Baqalım nasıl şeylər... (Kitabları alıb baqar, e’tinasız və laübali bir tevr 
ilə  sıra üzərinə  bıraqır;  şiddətli və müstəhzi qəhqəhələrlə).  Şe’r!.. Musiqi!.. Din!.. 
(Təbdil-tevr ilə). Allah eşqinə,  şu kitablardan, şu mütaliələrdən vaz keç! Şu çərçivəyə 
alınmış  şe’rlərdən, notaya girmiş musiqilərdən qaç! Şu kitabları qaralayan dinlərdən, 
məzhəblərdən uzaqlaş! 
Dünyada yalnız bir şe’r, bir musiqi, bir din mənbəyi var ki, o da təbiətdir,  şe’rmi 
istərsin? 

130 
 
İştə aşiqlərin iztirabı, filosofların düşüncəsi, öksüzlərin göküs keçirməsi, kimsəsizlərin 
göz yaşı, yıldızların səfvəti, qürubun məhzunluğu, gecənin sükutu, fəzanın dərinliyi həp 
birər  şe’rdir.  Əvət, hər ah, təbəssüm, hər inilti, hər fəryad; hər fırtına, hər girdab, birər 
şe’rdir.  
Musiqimi istərsin? 
Çayların,  ırmaqların ninnisi, dənizlərin, çağlayanların vəlvələsi; arslanların, 
yıldırımların gurlaması; xəfif rüzgarların zümzüməsi; yapraqların, çiçəklərin öpüşməsi; 
bülbüllərin, ishaqların ötüşməsi həp birər musiqidir. Vurğun gönüllərin acı təranəsi; mini-
mini çocuqların tatlı qəhqəhəsi, körpə quzuların mələməsi həp birər musiqidir. 
Dinmi istərsin? 
İştə hər yıldızun incə təbəssümləri, hər günəşin yıldızlı baqışları, hər gün yeni bir din, 
yeni bir məzhəb doğurur. Hər qürubun ölgün nəfəsi, hər gecənin səssiz qaranlığı, o günkü 
günəşlə  bərabər o günkü dinin məzari-ədəmə gömüldüyünü e’lan edər. Hətta hər 
mevsimin, hər ayın, hər həftənin, hər günün allahları da, peyğəmbərləri də, dinləri də, 
kitabları da bir-birindən ayrı, bir-birinə düşmandır. 
O q t a y. Demək ki, sən hər şeyi təbiətdə görüyorsun, öyləmi? 
Ə r t o ğ r u l. Əvət, təbiət hər şeydir. 
A l a g ö z (ətrafa baqar, Oqtaya). Getmiyəlimmi? 
O q t a y (kitabları alıb). Hənuz xəstəxanəyə gediləcək vaqt deyil, azacıq gəzinəlim də 
sonra... 
A l a g ö z. Pək gözəl (Yavuzla Ərtoğrula). Bizə arqadaşlıq etsəniz məmnun oluruz. 
Ə r t o ğ r u l. Yalnız gönlümüzü sizə arqadaş verə biləriz. 
A l a g ö z. Demək, bəndən qaçıyorsun, öyləmi? 
Ə r t o ğ r u l. Biz yarasamıyız ki, günəşdən qaçalım. 
A l a g ö z (mütəbəssim). Təşəkkür edərim, amma yenə bir gül aqıtdınız. 
 
Gedərlər. 
 
Y a v u z (Ərtoğrula). Niçin getmədin? 
Ə r t o ğ r u l. Bəlkə yalnız gəzinmək istiyorlar. 
Y a v u z. Halbuki kəndisi arzu etdi. 
Ə r t o ğ r u l. O fəqət bir lütf və nəzakətdi. 
Y a v u z. Ah, sənin şu istiğnalı halların!.. 

131 
 
Ə r t o ğ r u l. Bilirmisin, əzizim, Alagöz gəzinmək için qalqmadı: uzaqdan Afəti 
gördü də çəkilmək istədi. 
Y a v u z. Hanı ya, nerdə? 
Ə r t o ğ r u l. Iştə, Qaplan bəylə bərabər gəliyor, gedəlim artıq... 
 
Bir tərəfə çəkilirlər. A f ə t l ə  Q a p l a n gəlir. 
 
A f ə t (çılğınca qəhqəhələrdən sonra). Ah, gənclik, gözəllik, nə böyük səadət!.. 
(Gözləri yaşarır, məndil ilə silər). 
Q a p l a n (şaşqın). Afət! Bu nə hal! Sən gülüyormusun, yoqsa ağlıyormusun? 
A f ə t. Əvət, gülüyorum, fəqət göz yaşlarilə bərabər; ağlıyorum, fəqət qəhqəhələrlə 
bərabər... 
Q a p l a n. Niçin, ah niçin? 
A f ə t. Çünki bən hər qanunun xilafında yaratılmış bir məxluqum. Bənim hər 
sevincimdə bir fəlakət, hər fəlakətimdə bir bəxtiyarlıq var. Bən düşmanıma məftun 
olurum, sevgilimi cəllad kibi boğazlarım. Əvət, bən ağlarkən gülərim, gülərkən ağlarım. 
(Təkrar şən və şatır qəhqəhələrlə gülməyə başlar). 
Q a p l a n. Iştə, təbiətin də, gözəlliyin kibi müstəsna!.. 
A f ə t. Söylə, allah eşqinə, söylə! Altunsaç doktora nişanlandı, öyləmi? 
Q a p l a n. Əvət. 
A f ə t. Bir ay sonra dügün yapılacaqmış, deyilmi? 
Q a p l a n. Əvət. 
A f ə t. Bir ay sonra, otuz gün sonra, ah, nə qadar gec, nə qadar çabuq!.. (Qəhqəhə). 
Bir ay otuz yıldan daha uzun, otuz dəqiqədən daha qısadır. (Qəhqəhə). 
Q a p l a n. Dəmin onunçinmi ağlıyordun? 
A f ə t. Xayır... O ağlanacaq şey isə də, bən ona gülərim (qəhqəhə). Fəqət o dodaqlar 
ki, dün bənim ayaqlarımı öpüyordu, bu gün Altunsaçın dodaqlarını əməcək. O hərif ki, bir 
az əvvəl bənim əlimdə oyuncaq idi, bir az sonra Altunsaçı kəndi əlində oynatacaq... 
Q a p l a n. Nə isə keçmiş... İştə Qorqmaz da burada, bərabər gəzinəlimmi? 
A f ə t. Xayır, pək yorğunum, azacıq oturalım (çardaqdakı sıraya otururlar). 

132 
 
Q o r q m a z (gəlir. Xəfif bir təmənnadan sonra). Müsaidə buyurulurmu? 
A f ə t (məmnun). Hay-hay, gəl, baqalım. 
 
Qorqmaz Afətin  əlini öpər, Qaplan ilə  də  əl verib oturur. Bu sırada Afətin  əlindəki 
şəmsiyə düşüverir, hər ikisi birdən almaq için əyilir. Qorqmaz daha əvvəl təqdim edər. 
 
A f ə t. Təşəkkür edərim. 
Q o r q m a z. Bir şey deyil. 
A f ə t (Qaplana). Şuradakı bufet açıqmı? 
Q a p l a n. Əvət, nə arzu edərsiniz? 
A f ə t. Bir qədəh limonata olsaydı, məmnuniyyətlə içərdim. 
Q a p l a n (qalqar). Bu saət söyləyim gətirsinlər (gedər). 
A f ə t (Qorqmaza). Söylə baqalım, nerələrdəsin? 
Q o r q m a z. Bir aydır ki, köydə idim, pək şairanə və gözəl günlər keçirdim. 
A f ə t. Ah, bir ay, otuz gün!.. Otuz yıldan uzun, otuz dəqiqədən qısa... (Acı 
qəhqəhələrdən sonra). Əvət, ölmək istəyənlər için pək gec, uzun... Sevmək və yaşamaq 
istəyənlər için pək çabuq, pək qısa... 
Q o r q m a z. Fəqət bu sözlər nə demək? Nerədən xatırınıza gəldi? 
A f ə t. Sorma, gözəl çocuq, orasını hiç sorma! 
Q o r q m a z. Afət! Niçin adımı söyləmiyorsunuz? 
A f ə t. Çünki bana “siz” deyə xitab ediyorsun, çünki həm çocuqsun, həm də gözəl... 
Onunçün bu ad sana daha uyğun... (Yarım qəhqəhə ilə). Əvət, gözəl çocuq, bu da bəndən 
sana yadigar olsun. 
Q o r q m a z. Pəki, sevgili Afət! Öylə olsun (Afətin əllərini yaqalar). 
Ah, səni nə qadar seviyorum, bilsən... 
A f ə t (şux qəhqəhələrlə). Niçin!.. Pək gözəlmiyim? 
Q o r q m a z. Bilməm, lakin hər səhər səni ağuşuna alan aynaya sor da baq, o nə 
diyor... 
A f ə t (ufacıq bir ayna çıqarıb baqar). Əvət, yanılmıyorsun: hələ şu füsunkar gözləri, 
şu mini-mini dodaqları  nə qadar seviyorum, aman, ya Rəbbi, nə qadar seviyorum. 
(Aynadakı rəsmini məftun bir tevr ilə öpər). 
Q o r q m a z. Ah, şu duyğusuz ayna, şu mə’nasız şişə parçası bəxtiyar bir rəqib kibi 
ruhumu sarsıyor, sinirlərimə toqunuyor. 
A f ə t. Niçin, gözəl çocuq, niçin? 
Q o r q m a z. Səni qucaqladığı için, şu gözəl dodaqları öpdüyü için. 

133 
 
A f ə t. Fəqət unutma ki, şu duyğusuz ayna, bə’zi xain yürəklərə nisbətlə daha vəfalı, 
daha sədaqətli... 
Q o r q m a z. O xain yürək kimdir əcəba, niçin açıq söyləmiyorsun?.. Xayır; sən bir 
ay əvvəlki Afət deyilsin. 
A f ə t (mütəəssir təbəssümlərlə). Ah, bir ay!.. Otuz gün!.. İştə, ayrılıq çəkənlər için 
otuz yıldan daha uzun, qavuşub birləşənlər için otuz dəqiqədən daha qısa... 
Q o r q m a z. Afət, səndə başqa hallar görüyorum; bu sözlər niçin? Bu kinayələr 
niçin? 
A f ə t. Bir ay sonra dünya dağılacaq, ümidlər solacaq, ağlayanlar güləcək, gülənlər 
qəhr olacaq (həyəcandan yaşarmış gözlərini silərək, pək sinirli). Ah, bən niçin şu xain 
mühitə atıldım, niçin yaratıldım!? Niçin qatil oldum, niçin aldatıldım!? (Sıraya dayanır; 
əllərilə yüzünü qapar). 
Q o r q m a z. Aman, nələr eşidiyorum. Afət!.. Bana baq, Afət! Niçin düşünmüyorsun, 
niçin üzülüyorsun? 
A f ə t (yorğun və bayğın bir tevr ilə). Of, onu hiç kəndim də bilmiyorum (sükut). 
Q o r q m a z (Afəti qolları arasına alır). Afət! Sevgili Afət! Burada kimsə yoq, 
qəlbində nə varsa aç, söylə, unutma ki, Qorqmaz sənin ən aciz pərəstişkarındır. 
 
Bu sırada Qaplan əlində bir gül dəməti ilə bir şişə limonata gəlir. A l a g ö z l ə O q t 
a y da digər tərəfdən çıqar. 
 
A l a g ö z (Qorqmazın Afətə sarıldığını görüncə sinirli və çılğınca bir fəryad ilə). Ah, 
aman, ya Rəbbi!.. (Deyə bayılır. Oqtayın qolları arasına düşər). 
 
 
Pərdə