I bob. Milliy valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari 7

Jadval4.So’mningAQShdollariganisbatanayirboshlashkursi
(2003-2006)

Davr	Markaziy bank ayirboshlash kursi(so’m/$)	O’tgan davrga nisbatan o’zgarishi(%da)	Naqd xorijiy valyutaning kursi(so’m/$)	O’tgan davrga nisbatan o’zgarishi(%da)
2003	979,39	26,0	995,1	-9,0
2004	1058,0	8,0	1062,5	6,8
2005	1180,0	11,5	1197,6	12,7
1 ch. 2005	1240,0	5,1	1242,96	3,8
2 ch. 2005	1080.0	2,1	1083,5	2,0
3 ch. 2005	1115,0	3,2	1118,1	3,2
4 ch. 2005	1140,0	2,2	1155,4	3,3
1 ch. 2006	1180,0	3,5	1197,6	3,7
2 ch. 2006	1210,0	2,5	1224,1	2,3
3 ch. 2006	1224,6	1,2	1229,5	0,4
4 ch. 2006	1229,79	0,42	1238,84	0,76
Manba: “Bankovskie vedomosti” gazetasi, mualliflar hisob - kitoblari

So’m kursining boshqa zahira valyutalariga nisbatan dinamikasi quyidagi o’zgarishlar bilan ifodalanadi: 2006 yilning 9 oyi yakuniga ko’ra so’m funt sterlingga nisbatan 14,5%ga, evroga nisbatan 12,8 %ga va yapon yeniga nisbatan 4,27 %ga devalvatsiyalandi. Ichki valyuta bozoridagi kon’yukturani belgilagan asosiy omili bo’lib, jahon valyuta bozorida yuzaga kelgan kurs tendensiyalari bo’ldi. Ko’rilayotgan davrda xalqaro valyuta bozorida AQSh dollari kursiga ta’sir etgan omillar ichidan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin. Evrozona iqtisodiyoti 2006 yilning 3 choragida oldingi chorakka nisbatan 0.5%ga va o’tgan shu yilning shu davriga nisbatan 2,6 %ga o’sdi, ya’ni Evrozona iqtisodiyoting o’sish sur’atlari AQSh iqtisodiyoti o’sish sur’atlaridan yuqori bo’ldi(4 chorakda 1,6 %ga ko’p). Shu bilan birga, Yaponiya iqtisodiyoti 2006 yilning yanvar- sentyabr oylarida choraklik 0.5 % va yillik 2,0 % miqdorida o’sdi.
So’m kursining Rossiya rubliga nisbatan devalvatsiyasi 2006 yil yakunlari bo’yicha 12,46 %ni tashkil etdi va bu rublning dollarga nisbatan ayirboshlash kursi mustahkamlanishi bilan boq’liq bo’ldi. Umuman, 2006 yilda rublning real samarali kursi mastahkamlanishi 8,1 %ni tashkil etdi(valyutalar savatchasi bo’yicha).
2006 yilning 9 oyi yakunlariga ko’ra milly valyutaning AQSh dollariga nisbatan real ayirboshlash kursi 3,5 %ga, evroga nisbatan 2,9 %ga va Rossiya rubliga nisbatan 7,2%ga devalvatsiyalanishi yuz berdi.
O’zbekistonda inflyatsiyaning o’sish sur’atlari pasayishi hamda jahon bozoridagi kurslar dinamikasi so’mning real kursiga ta’sir ko’rsatgan asosiy omillar sifatida saqlanib qoldi.
2006 yilning III choragi yakunlari bo’yicha so’mning real samarali ayirboshlash kursi 1,5%ga mustahkamlandi. Ushbu ko’rsatkichning dinamikasiga ichki va tashqi valyuta bozorlaridagi kon’yunktura, shuningdek O’zbekiston bilan jahonning boshqa mamlakatlaridagi narxlar indeksi o’rtasidagi farq dinamikasi ta’sir ko’rsatdi.
So’mning real samarali ayirboshlash kursining maustahkamlanishi inflyatsion kutishlarning oshib ketmasligiga ijobiy ta’sir ko’rsatib, joriy yilning yanvar – sentyabr oylarida o’rtacha oylik inflyatsiya darajasini o’tgan yilning shu davrdagiga nisbatan 0,2 % bandiga pasaytirish imkonini berdi.
Hozirgi kunda iqtisodiy siyosatning eng muhim vazifalaridan biri milliy valyutamiz ayirboshlash kursini horijiy valyutalarga nisbatan barqaror ushlash, makroiqtisodiy siyosatni oqilona yo’llar bilan mustahkam olib borish va iqtisodiy rivojlanishni yanada jadallashtirish hisoblanadi.
Mazkur maqsadlarga erishish iqtisodiyotning barcha jabhalarida iqtisodiy islohatlarni bundan keyin ham yanada chuqurlashtirishni talab etadi.Xususan, narx o’rnatish va resurslarni taqsimlash jarayonida bozor kuchlari rolini oshirish, jamg’armalarni rag’batlantirish va aholining moliya tizimiga va iqtisodiy siyosatga bo’lgan ishonchini o’stirish, iqtisodiyotga milliy va horijiy investitsiyalar jalb etish maqsadida investitsion muhitni yaxshilash, tashqi savdoni erkinlashtirish va hududiy iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish zarur.
Buning uchun esa so’m real ayirboshlash kursining sezilarli darajada yuqorilab ketishiga yo’l qo’ymaslik lozim. Bundan tashqari, tashqi savdoni erkinlashtirish va hududiy iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish obyektiv ravishda ichki bozorda import mahsulotlarining narxini arzonlashtiradi. Bu esa mamlakatimizda import bilan raqobatlashuvchi mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshiradi.
Shu sababdan, to’lov balansining yomonlashuviga yo’l qo’ymaslik va tashqi iqtisodiy siyosatni erkinlashtirish natijasida milliy mahsulot ishlab chiqaruvchilar raqobatbardoshligini tushurmaslik uchun inflyatsiyani nisbatan ayirboshlash kursini oqilona pasaytirib borish lozim. Bundan yondashuv tashqi savdoni erkinlashtirish va huhudiy iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish jarayonida milliy valyuta ayirboshlash kursining birdan keskin ravishda tushib ketishiga yo’l bermaydi.
Mazkur barcha islohotlarning yakuniy natijasi qabul qilinayongan qarorlarning ilmiy asoslanganligiga va haqiqatga yaqinligiga ko’p jihatdan bog’liq. Chunki uzoq istiqboldagi iqtisodiy o’sish va aholi turmush farovonligi and shu tadbirlar asosida shakllanadi.
Prеzidеnt I.A. Karimоv diplоmatik kоrpus bоshliqlari, xalqarо tashkilоtlarning vakillari va O’zbеkistоnda akkrеditatsiya qilingan jurnalistlar bilan uchrashuvda ta’kidlaganlaridеk, O’zbеkistоn valyuta bоzоri rivоjlanishining istiqbоli birjadan tashqari banklararо valyuta bоzоrini shakllanishi bilan bоg’liq. Shu sababli, valyuta bоzоridagi muhim tuzilmaviy o’zgarishlardan birjadan tashqari valyuta bоzоridagi оpеratsiyalar hajmi o’sishini hisоblash mumkin. Valyuta birjasi, valyuta bоzоrini shakllanishi va rivоjlanishidagi o’z rоlini bajarganidan so’ng, vaqti kеlib o’zining еtakchilik ahamiyatini yo’qоtadi.
Hоzirgi kunda Hukumat va Markaziy bank tоmоnidan birjadan tashqari valyuta bоzоrini erkinlashtirish va rivоjlantirish bоrasida izchil siyosat amalga оshirilmоqda. Tijоrat banklari endi xоrijiy valyutaga bo’lgan talab va taklif nisbati, banklar va mijоzlarning o’zarо manfaatidan kеlib chiqqan hоlda, mustaqil ravishda, almashuv kurslarini bеlgilay оladilar.
Biz milliy valyutamizning joriy operatsiyalar bo’yicha konvertatsiyasiga erishdik va u bugungi kunda o’z samarasini bermoqda. Ushbu harakatning yakuniy maqsadi – milliy valyutani xоrijiy valyutalarga to’la ayirbоshlanishiga erishishdir. So’mni xоrijiy valyutalarga to’la ayirbоshlanishiga erishish uchun birinchi navbatda quyidagi masalalarni amalga оshirmоq lоzim:
ishlab chiqarish va ekspоrt tarkibiy tuzilishini yaxshilash;
tеxnоlоgik qоlоqlikni bartaraf etish;
mеxnat unumdоrligi va milliy mahsulоt sifatini оshirish.
Ushbu vazifalarni bir vaqtning o’zida hal qilib bo’lmaydi. Ammо, jahоn bоzоriga raqоbatbardоsh va munоsib iqtisоdiyot bilan intеgratsiya qilish uchun esa milliy valyuta to’la ayirbоshlanish xususiyatiga ega bo’lishi kеrak. So’mni ichki kоnvеrtatsiyasi xususiyati yagоna maqsad emas, balki u milliy iqtisоdni jahоn iqtisоdiga kirib bоrish vоsitasidir. Valyuta ayirbоshlanishining aynan shunday yo’lini tanlagan zamоnaviy Еvrоpa valyuta ittifоqi mamlakatlari bunga 10-12 yil mоbaynida erishdilar.
Yuqоrida bayon etilganlar bilan birgalikda valyutalarni tartibga sоlinmaydigan qоra bоzоrini bartaraf etish muammоsi ham mavjud. Bоzоr munоsabatlariga asta-sеkin o’tish jarayoni, iqtisodiy sharoitlarni etilishiga qarab, valyuta kurslarini birxillashtirilishi, yagona valyuta bozoriga o’tish bilan birgalikda borishi va pirovard natijada kapital operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklanishlari bekor qilinishi lozim.
Mamlakatning valyuta bоzоrining rivоjlanganlik ko’rsatkichi bo’lmish valyuta оpеratsiyalarining hajmini va sоnini ko’paytirishning to’g’ridan-to’g’ri yo’li bu banklarning va mijоzlarning valyuta rеsurslarini kеngaytirish hamda iqtisоdiyotning rеal sеktоridagi valyuta tushumlarini ko’paytirish va uning ekspоrt pоtеntsialini оrttirishdir. Bu еrdan, shuningdеk, valyuta bоzоri va iqtisоdiqtning rеal sеktоri o’rtasida chambarchas bоq’liqligini ko’rish mumkin.
Umuman, ko’rilayotgan chora-tadbirlardan quyidagi natijalar kutilmoqda:
ichki valyuta bozorida qatnashayotgan barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga teng shart-sharoitlar yaratiladi. Ishlab chiqarish bilan mashg’ul bo’lgan korxonalarning faolligi ortadi;
valyuta bozorini rivojlantirish uchun amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar eksport
hajmining o’sishiga olib keladi;
aholining naqd chet el valyutasiga ehtiyoji qondiriladi;
xalqaro moliya muassasalarining mamlakatimizga qiziqishi ortadi, bu esa ana shu tashkilotlar tomonidan ko’rsatilayotgan moliyaviy yordamning jadallashuviga olib kelishi mumkin.
Istiqbolda amalga oshiriladigan valyuta siyosati respublikamiz vakolatli banklarining tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi ishtirokini yanada faollashtirish, birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalarni amalga oshirish uchun ular tomonidan valyuta mablag’larini jalb qilish va mijozlarga ko’rsatiladigan xizmatlar doirasini kengaytirish hamda banklararo raqobatni rivojlantirishga yo’naltiriladi.
Markaziy bank ayirboshlash kursining barqarorligini ta’minlash, pul-kredit va valyuta siyosatini amalga oshirish, tashqi qarzga o’z vaqtida xizmat ko’rsatish, shuningdek xalqaro operatsiyalar bo’yicha hisob-kitoblarni ta’minlash uchun xalqaro zahiralarni yetarli darajada saqlab borish maqsadida tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirib boradi. Jahon tajribasidan ma’lumki, mamlakatning oltin-valyuta zahiralari miqdori kamida 3 oylik import hajmini qoplash darajasida bo’lishi lozim. Keyingi yilda Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit va valyuta siyosati oltin-valyuta zahiralarining 6 oylik import hajmidan kam bo’lmagan miqdorda bo’lishini taminlashdan iborat bo’ladi.
Shuningdek, kelgusi yilda olib borilayotgan valyuta siyosati pulga bo’lgan talabning oshirish va bir vaqtning o’zida eksport hajmining ko’payishi uchun shart–sharoitlar yaratib berishni ko’zlagan holda so’mning real samarali almashuv kursi o’zgarmasligini ta’minlashga qaratiladi.