m
ə
sl
ə
h
ə
tl
ə
r, psixoprofilaktika v
ə
psixokorreksiya diqq
ə
ti c
ə
lb edir.
Psixodiaqnostika adlanan birinci istiqam
ə
t
uşağın psixoloji
müayinə
sind
ə
peşəkar metodların
t
ə
tbiqini n
ə
z
ə
rd
ə
tutur. Bu metodlar
sırasında standartlaşdırılmış test metodları
v
ə
kliniki ekspert
metodları
iki
ə
sas qrup olaraq f
ə
rql
əndirilir. Bunlarla yanaşı, müasir
psixodiaqnostika
t
əcrübə
sind
ə
ə
sas
t
ədqiqat metodları sırasında
müşahidə, sorğu, eksperiment
kimi metodların da tətbiqi geniş vüsə
t
almişdır.
Psixodiaqn
ostika üzrə
ixtisaslaşmış praktik psixoloqun başlıca
v
ə
zif
ə
si t
ə
hsil sistemind
ə
uşaqların və
yaşlı adamların psixologiyası və
davranışını etibarlı diaqnostik müayinə
mütodları vasitə
sil
ə
ölçüb
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
kd
ə
n v
ə
buna
əsaslanan ixtisaslı
psixoloji xarakteristikalar
v
ə
tövsiyə
l
ər hazırlamaqdan ibarə
tdir. Bu istiqam
ət üzrə
peşə
kar praktik
xidm
ət göstə
r
ə
n psixoloq t
əcrübə
d
ə
yalnız bu və
ya dig
ə
r
psixodiaqnostok metodikaların tətbiqi texnikasını bilmə
kl
ə
kifay
ə
tl
ə
n
ə
bilm
ə
z. O, h
ə
m d
ə
psixodiaqnostika n
ə
z
ə
riyy
ə
sin
ə
d
ə
rind
ə
n b
ə
l
əd olmalı
v
ə
bilik sah
ə
sinin tarixi v
ə
müasir problemlərini, onun inkişafı
m
ə
rh
ə
l
ə
l
ə
rini, t
ə
kmill
əşmə
si sah
ə
sind
ə
keçdiyi inkişaf yolunu bilmə
lidir.
Psixodiaqnostika üzrə
mütə
x
əssis öz praktik
f
ə
aliyy
ə
tind
ə
elm v
ə
t
əcrübə
y
ə
b
əlli olan metodların tə
tbiqi il
ə
yanaşı, zə
ruri hallarda yeni
metodikalar yaratmağı, onların elmi qiymə
tl
ə
ndirilm
əsi, etibarlılığı
sah
ə
sind
ə
yaradıcı iş aparmağı bacarmalı, mövcud metodikaların
modifikasiyasını işləyib hazırlamaq sahə
sind
ə
öz peşəkarlığını tə
sdiq
etm
əlidir. Praktik psixodiaqnostika üzrə
mütə
x
ə
ssisd
ən psixoloji müayinə
vasit
ə
sil
ə
ə
ld
ə
edil
ə
n n
ə
tic
ə
l
ə
ri elmi c
ə
h
ə
td
ə
n t
ə
hlil etm
ək, onların
korreksiya imkanlarını müə
yy
ə
nl
əşdirmək bacarığı, interpretasiya –
n
ə
tic
ə
l
əri standart normalarla müqayisə
etm
ə
k qabiliyy
ə
ti t
ə
l
ə
b olunur.
Praktik psixoloqun f
ə
aliyy
ə
tind
ə
xüsusi ixtisas hazırlığı tə
l
ə
b ed
ə
n
ikinci istiqam
ə
t psixoloji
konsultasiyadır
. Bu istiqam
ət özündə
aşağıdakı xüsusi
iş formalarını ə
ks etdirir :
1.
Keçirilmiş psixodiaqnostik müayinə
l
ə
rin n
ə
tic
ə
l
ə
rin
ə
ə
sas
ə
n
psixoloji-
pedaqoji tövsiyə
l
ərin işlənib hazırlanması və
d
ə
qiq
formul
ə
edilm
ə
si;
Bu tövsiyə
l
ər uşaqlar və
yaşlılar üçün müvafiq
formada,
icrası baxımdan anlaşıqlı və
asan olmalıdır.
2. Psixoloji m
ə
sl
ə
h
ə
tl
ə
r
ə
ehtiyacı olan şə
xsl
ə
rl
ə
söhbə
tl
ə
rin
keçirilməsi. Bu söhbə
tl
ər uşaq və
ya yaşlının praktik psixoloqdan
z
əruri tövsiyə
l
əri alması ilə
başa çatmalıdır.
3.
Müə
lliml
ə
r v
ə
valideynl
ərin ixtisasının artırılması çərçivə
sind
ə
psixoloji maarifl
ə
ndirm
ə
sah
ə
sind
ə
t
ə
dbirl
ə
rin h
əyata keçirilmə
si.
Praktik psixoloqun f
ə
aliyy
ə
tind
ə
üçüncü istiqamə
t x
ə
b
ərdarlıq
xarakterli v
ə
zif
ə
l
ə
rin yerin
ə
yetirilm
ə
sin
ə
yönəldilmiş
psixoprofilaktik
işlərdir. Onların məzmununda uşağın inkişafında arzuedilmə
z n
ə
tic
ə
l
ə
r
ə
g
ətirib çıxara bilə
c
ək halların qarşısının alınması: mə
s
ə
l
ən, inkişafda,
t
ə
lim v
ə
t
ə
rbiy
ə
d
ə
l
ə
ngim
ə
, gerid
ə
qalma, arzuedilm
ə
z v
ərdişlə
rin v
ə
xarakter
ə
lam
ə
tl
ə
rinin, axmaq ad
ə
tl
ə
r v
ə
meyll
ə
rin t
əzahürü. Profilaktik
istiqam
ə
td
ə
iş aparan psixoloq inkişafda anomaliyaya sə
b
ə
b olan
amill
əri müə
yy
ə
nl
əşdirməyi, onları vaxtında görmə
yi v
ə
aradan qaldırmağı
bacarmalıdır. Praktik psoxoloq bu baxımdan müə
lliml
ə
r, t
ə
rbiy
əçilə
r v
ə
valideyinl
ər arasında iş aparır, uşağın inkişafına ə
ng
ə
ll
ə
r
yaradan,gerid
ə
qalmaya g
ətirib çıxaran sə
b
ə
bl
əri vaxtında müşahidə
etm
ək, görə
bilm
ə
k m
ə
qs
ə
dil
ə
onların xüsusi psixoloji hazırlığı
sah
ə
sind
ə
iş aparır.
M
ə
kt
ə
b
ə
q
ə
d
ər müə
ssis
ə
nin v
ə
m
ə
kt
əb psixoloqunun peşəkarlıq
s
ə
viyy
əsi, qarşıda duran problemləri savadlı hə
ll etm
ə
si,
ə
sas
ə
n
psixoprifilaktik işlərin aparılmasından asılı olaraq qiymə
tl
əndirilir. Əgə
r
h
ər hansı bir yaş dövründə
uşağın normal inkişaf şə
raiti pozularsa,
sonrakı mə
rh
ə
l
ə
d
ə
ə
sas f
ə
aliyy
ə
ti v
ə
diqq
əti, şübhə
siz ki, korreksiya
üzə
rin
ə
yönə
ltm
ə
k v
ə
xüsusi inkişafetdirici iş aparmaq lazım gə
lir.
Praktik psixoloq psixoprofilaktik işlə
r vasit
ə
sil
ə
müə
lliml
ə
rd
ə
,
uşaqlarda, valideyinlə
rd
ə
v
ə
ya onları ə
v
ə
z ed
ən şə
xsl
ə
rd
ə
ümumi
psixoloji m
ə
d
ə
niyy
ət formalşdırır, psixoloji biliklə
rd
ən uşaqlarla iş
zamanı istifadə
olunmasını
, h
ər bir yaş mə
rh
ə
l
ə
sind
ə
uşağın mükə
mm
ə
l
inkişafı üçün şəraitin yaradılması gedişində
yol veril
ə
n pozuntular
haqqında vaxtında xə
b
ərdarlıq edilmə
sini n
ə
z
ə
rd
ə
tutur.
Psixoloji korreksiya adlanan
dördüncü istiqamə
t psixoloqun
uşağa
v
ə
yaşlıya mövcud qüsurların və
çatışmazlıqların aradan qaldırılması
m
ə
qs
ə
din
ə
xidm
ə
t ed
ən birbaşa təsir göstə
rm
ə
sini n
ə
z
ə
rd
ə
tutur. Bu
istiqam
ə
td
ə
çalışan praktik psixoloq psixokorreksiyanın psixoterapiya,
sosial-
psixoloji trenniq, autotrenniq, birbaşa hip
notik t
əlqin texnikasını
,
müştə
riy
ə
t
ə
lqinedici t
əsir üsullarını peşəkarcasına mə
nims
əmiş
olmalıdır.
Praktik
psixoloqun
t
ə
hsil
sistemind
ə
f
ə
aliyy
ətinin
mühüm
istiqam
ə
tl
ə
rind
ə
n
biri
psixoloji
maarifl
ə
ndirm
ə
dir.
Psixoloji
maarifl
ə
ndirm
ə
yaşlıların və
uşaqların psixoloji biliklə
r
ə
yiy
ə
l
ə
nm
ə
sini
n
ə
z
ə
rd
ə
tutur. Psixoloqun maarifl
ə
ndirm
ə
istiqam
ə
tind
ə
f
ə
aliyy
ə
ti
müxtə
lif formalarda
(mühazirə, söhbə
t, seminarlar, s
ə
rgil
ə
r,
ə
d
əbiyyatın seçilmə
si v
ə
s.) ola bil
ə
r. Maarifl
ə
ndirm
ə
işinin ə
sas
mahiyy
əti insanın psixi inkişafı şə
rtl
ə
ri v
ə
qanunauyğunluqları
,
psixologiya elminin müasir və
ziyy
ə
ti il
ə
tanışlıqdan ibarə
tdir. Bu sah
ə
d
ə
iş aparan psixoloq uşqlarda və
valideyinl
ə
rd
ə
psixoloji bilikl
ə
rin praktik
ə
h
ə
miyy
əti, formalaşmaqda olan insana psixoloji yardımın faydası
haqqında tə
s
ə
v
vürlər formalaşdırır, pedaqoji prosesdə
uşaqların yaş
v
ə
f
ərdi xüsusiyyə
tl
ə
rinin n
ə
z
ə
r
ə
alınmasının zə
ruriliyini
əsaslandırır.
T
əcrübi fə
aliyy
ə
td
ə
psixoloq bir qayda olaraq psixoloji xidm
ə
tin
adları qeyd olunan dörd istiqamə
tin h
ə
r biri il
ə
m
əşğul olur. Lakin bu
istiqam
ə
tl
ə
rin h
ər biri konkret olaraq ayrı
-
ayrılıqda geniş və
d
ə
rin,
kifay
ə
t q
ə
d
ər yüksək xüsusi hazırlıq, vaxt, ə
h
ə
miyy
ətli peşəkarlıq
t
əcrübə
si t
ə
l
ə
b edir. Bu sah
ə
d
ə
tanınmış alim İ.V.Dubrovinanın
fikrinc
ə
,
praktik psixoloq
ə
slind
ə
göstə
ril
ən dörd istiqamə
tin
ən çoxu ikisi üzrə
xüsusi ixtisas hazırlığı almaqla konkret ixtisaslaşmaya malik olmalıdır
ki, bu da g
ə
l
ə
c
ə
yin perspektividir.
Bel
ə
olarsa, g
ə
l
ə
c
ə
kd
ə
psixoloji xidm
ə
t sistemind
ə
dörd müxtə
lif
ixtisaslı mütə
x
ə
ssisl
ə
r
–
psixodiaqnostlar, m
ə
sl
ə
h
ətçilə
r, psoxoprifilaktikl
ə
r
v
ə
psixokorrektorlar birlikd
ə
iş aparmalı olacaqlar. Praktik psixoloji
xidm
ə
t sah
ə
sind
ə
çalışan psixoloqlarla bu sə
ah
ə
d
ə
f
ə
aliyy
ət göstə
r
ə
n
idar
ə
etm
ə
orqanlarının fə
aliyy
ə
tind
ə
qarşılıqlı ə
laq
ə
l
ə
rin
yeni formalarının
yaranması da gə
l
ə
c
ə
kd
ə
bir sistem şə
klind
ə
qurulmalıdır. Yerlə
rd
ə, uşaq
t
ə
lim-t
ə
rbiy
ə
müə
ssis
ə
l
ə
rind
ə
iş aparan psixoloqlar öz iş təcrübə
l
ə
rini,
ə
ld
ə
etdikl
ə
ri n
ə
tic
ə
l
əri ümumiləşdirir, sistemləşmiş şə
kild
ə
tabe
olduqları yuxarı idarə
etm
ə
orqanlarına tə
qdim edirl
ə
r. Bu orqanlar is
ə
,
öz növbə
sind
ə
yerl
ə
rd
ə
iş aparan praktik psixoloqlara zə
ruri t
əşkilati və
elmi-
metodiki kömə
klikl
ər göstə
rirl
ə
r.
Praktik psixoloq
ə
sas
ə
n m
ə
rk
ə
zi v
ə
ya yuxarı psixoloji xidmə
t
orqanının təsdiq etdiyi proqramlar arasında öz işini qurmalıdır. Bu
proqramlarda ad
ə
t
ən praktik psixoloqun aparacağı işlərin növləri, onların
m
ə
zmunu v
ə
h
ə
cmi, icras
ına ayrılan vaxtın müddə
ti v
ə
s. öz ə
ksini
tapmalıdır.
Peşə
kar f
ə
aliyy
ə
t prosesind
ə
psixoloji xidm
ə
t sah
əsinin işçilə
ri
il
ə
t
ə
hsil sisteminin dig
ər yarımstrukturları arasında müə
yy
ə
n
münasibə
tl
ər formalaşmışdır. Bu münasibə
tl
ə
r t
ə
hsil
sisteminin yüksə
k
icra orqanları tə
r
ə
find
ə
n t
əsdiq edilmiş “Tə
hsil sistemind
ə
psixoloji
xidm
ət haqqında Əsasnamə” ilə
t
ə
nziml
ə
nir.
T
ə
hsil sistemind
ə
psixoloji xidm
ə
t pedaqoji psixologiya elminin
inkişaf və
formalaşma dövrünü keçirə
n praktik sah
ə
l
ə
rd
ə
n biridir. Hal-
hazırda pedaqoji psixologiya tə
hsild
ə
psixoloji xidm
ə
t f
ə
aliyy
ə
tinin
t
ətbiqini konseptual yanaşma baxımından elmi
-n
ə
z
ə
ri
əsaslarını
müə
yy
ə
nl
əşdirmə
kl
ə
yanaşı, onun
s
ə
m
ə
r
əli iş metodları
il
ə
t
ə
min
edilm
ə
sini, t
ə
hsil
psixoloqlarının
hazırlanmasının elmi cə
h
ə
td
ə
n
əsaslandırılmış praktik mə
zmununu
v
ə
istiqam
ə
tl
ə
rini
müə
yy
ə
nl
əşdirmişdir. Tə
hsild
ə
psixoloqun yerinin anlaşılmasına müasir
dövrdə
müxtəlif yanaşmalar olsa da, ə
slind
ə
onun peşə
xarakteristikasının sə
ciyy
əvi xüsusiyyə
tl
əri aşağıdakılardan ibarə
tdir:
-
psixoloq situasiyanın diaqnostudur. O, uşağın inkişaf yolunun
müə
yy
ə
n edilm
ə
sind
ə
yardımçı, onun fərdi xüsiyyə
tl
ə
rini n
ə
z
ə
r
ə
almaqla müvafiq proqramalrın seçilmə
sind
ə
xeyirxah m
ə
sl
ə
h
ətçidir;
- psixoloq
–
konfiliktoloq v
ə
psixoterapevtdir;
- psixoloq
–
uşağın inkişaf situasiyasının, bütövlükdə
onun
t
ə
hsill
əndirici mühitinin layihəçisidir
;
- psixoloq
–
müə
ssis
ə
nin t
ə
hsill
əndirici mühitində
ə
laq
ə
l
ə
rin
yaradılma
-
sında cavabdeh şə
xsdir;
-
psixoloq uşaqların psixi sağlamlığının qorunub saxlanılması üçün
cavabdeh şə
xsdir;
- psixoloq idar
ə
etm
ə
üzrə
m
ə
sl
ə
h
ətçi, mə
kt
ə
bin t
əhsil müə
ssis
ə
si
kimi inkişafı üçün mütə
x
ə
ssisdir.
Pedaqoji ünsiyyət müəllimin şagirdlə
rl
ə
t
ə
lim-t
ə
rbiy
ə
prosesind
ə
h
əyata keçirdiyi peşə
ünsiyyətidir. Bu cür ünsiyyə
t h
ə
rt
ə
r
əfli inkişaf etmiş
şə
xsiyy
ətin formalaşması üçün şərait yaradılmasına yönəlmiş olur,
kollektivd
ə
ki sosial-psixoloji prosesl
ə
ri idar
ə
etm
ə
y
ə
v
ə
s
ə
m
ə
r
ə
li psixoloji
iqlim yaratmağa imkan verir. Ona görə
d
ə
h
ər bir müə
llimin pedaqoji
ünsiyyə
tin mahiyy
ə
ti, onun sosial-psixoloji mexanizml
ə
ri il
ə
d
ə
rind
ən yanış
olması və
şagirdlə
r
ə
birg
ə
f
ə
aliyy
əti zamanı ondan lazımi şə
kild
ə
istifad
ə
etm
ə
si z
ə
ruridir.
Pedaqoji ünsiyyə
tin yerin
ə
yetirdiyi v
ə
zif
ə
l
ə
r
ə
görə
onun aşağıdakı
növlərini ayırmaq mümkündür: informasiya mübadiləsi, başqa adamın
davranışını tə
nzim etm
ək, şə
xsiyy
ə
tl
ərarası anlama.
Pedaqoji ünsiyyətin hansı növündə
n istifad
ə
edilm
ə
sind
ən asılı
olmayaraq müəllimin şagird kollektivi ilə
m
əhsuldar ünsiyyə
t prosesi t
əşkil
olunmadan pedaqoji f
ə
aliyy
ə
tin didaktik v
ə
t
ə
rbiy
ə
vi v
ə
zif
ə
l
ərini lazımi
şə
kild
ə
h
əyata keçirmək mümkün deyildir.
Pedaqoji ünsiyyət müxtə
lif m
ə
qs
ə
dl
ər daşıya bilə
r: f
ə
rdi-idraki (n
ə
is
ə
yeni bir şeyi öyrə
nm
ə
k, t
ə
limat almaq), emosional (qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
k,
münasibə
ti bildirm
ə
k, t
əəssüratı bölüşmək). Pedaqoji ünsiyyət zamanı
m
ə
qs
ə
d sad
ə
c
ə
olaraq el
ə
ünsiyyə
t
ə
girişmək, ünsiyyət zamanı mə
qs
ə
d
sad
ə
c
ə
olaraq el
ə
ünsiyyə
t
ə
girişmək, ünsiyyə
t saxlamaqdan da ibar
ə
t ola
bil
ə
r (m
ə
s
ə
l
ə
n, kiminl
ə
s
ə
birg
ə
olmaq, söhbə
t etm
ə
k). Bu c
ə
h
ət şagirdlə
rin
ünsiyyə
t f
ə
aliyy
ə
tind
ə
özünü aydın şə
kild
ə
göstə
rir. Psixoloji t
ə
dqiqatlar
göstərmişdir ki, kiçik mə
kt
ə
blil
ər üçün müə
llim v
ə
yoldaşları ilə
ünsiyyə
t
xatirin
ə
ünsiyyə
t
ə
girm
ək xarakterik haldır. Onlarda ünsiyyə
t kifay
ə
t
d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
seçici xarakter daşımır. Kiçik mə
kt
ə
blil
ər heç də
h
əmişə
ünsiyyə
tl
ə
rinin m
ə
qs
ə
dini d
ə
rk ed
ə
bilmirl
ər. Yuxarı siniflə
r
ə
keçdikdə
şagirdlərin ünsiyyə
tind
ə
seçicilik müşahidə
olunmağa başlayır.
Pedaqoji ünsiyyə
tin m
ə
zmununa g
ə
ldikd
ə, bunu ünsiyyə
t prosesind
ə
müə
llim v
ə
şagirdin bir
-biril
ə
informasiya mübadilə
si t
əşkil edir. Ünsiyyə
tin
m
ə
zmunu t
ə
lim prosesind
ə
müəllimin qarşıya qayduğu mə
qs
ə
dl
ə
müə
yy
ə
n
edilir.
Pedaqoji ünsiyyə
tin s
ə
m
ə
r
ə
liliyi onun motivl
ə
rind
ə
n d
ə
asılıdır
.
Motivin düzgünlüyü və
d
ərk edilmiş xarakter daşıması pedaqoji ünsiyyə
tin
gedişini şə
rtl
ə
ndirir.
N
ə
hay
ət, pedaqoji ünsiyyət müvafiq normalar çərçivə
sind
ə
getm
ə
lidir.
Müə
yy
ən normaların gözlə
nilm
ə
m
əsi bir növ pedaqoji ünsiyyə
tin
s
ə
m
ə
r
ə
liliyini itirir v
ə
ün
siyy
ə
t ist
ə
nil
ə
n n
ə
tic
ə
ni vermir.
Ad
ə
t
ə
n, avtokratik v
ə
avtoritar r
ə
hb
ərlik üslubuna malik olan
müə
lliml
ər pedaqoji ünsiyyə
tin t
əşkilində
dem
ək olar ki, eyni mövqe tuturlar.
Bu cür rə
hb
ərlik üslubuna malik olan müə
lliml
ər şagirdlə
r
ə
yalnız obyekt
kimi q
ə
bul edilmir. Bel
ə
müə
lliml
ə
r h
əmişə
hökmran olmağa çalışırlar. Bu
cür ünsiyyət üslubuna malik olan müə
lliml
ər ünsiyyət zamanı şagirdlə
rin
f
ərdi xüsusiyyə
tl
ə
rini n
ə
z
ə
r
ə
almır, hamı ilə
eyni ünsiyyət saxlamağa can
atırlar.
Laqeyd v
ə
yaxud liberal r
ə
hb
ərlik üslubuna malik olan müə
lliml
ə
rin
şagirdlə
rl
ə
ünsiyyə
ti d
ə
kort
əbii xarakter daşıyır. Burada ünsiyyə
tin
xarakteri müəllimin özündən deyil, şagirdlə
rd
ən asılı olur, şagirdlə
r
t
ə
r
ə
find
ə
n dikt
ə
olunur. Bel
ə
müəllim şagirdlərin işinə
qarışmamağa çalışır,
özünün qə
tiyy
ə
tsizliyi il
ə
f
ə
rql
ənir, neytrallığa can atır.
N
ə
hay
ə
t, qeyri-
sabit, ardıcıl olmayan rə
hb
ərlik üslubuna malik olan
müə
lliml
ərin ünsiyyət üslubu da hə
min c
ə
h
əti özündə
əks etdirir. Bu cür
müə
lliml
ə
şagirdlər ona görə
ünsiyyə
t
ə
girm
ə
y
ə
c
əhd göstə
rmirl
ə
r ki, onun
nec
ə, hansı üslubla hə
r
ə
k
ə
t ed
ə
c
əyini müə
yy
ə
nl
əşdirmə
kd
ə
çə
tinlik
çə
kirl
ər. Şagirdlə
rl
ə
qarşılıqlı ünsiyyə
tin s
ə
m
ə
r
ə
liliyin
ə
görə
müə
lliml
əri şə
rti
olaraq 4 qrupa bölmək mümkündür.
Dostları ilə paylaş: |