İmtahan Sualları Pedaqogika elminin təşəkkülu və inkişafı

2. Xarici şərait

Daha ətraflı nəzərdən keçirsək xarici amillər və fərdin inkişafı üçün ilkin şərtlər, daha sonra valideyn və pedaqoji təhsil, hətta bütövlükdə müasir cəmiyyətin bütün təhsil sistemi onlara etibarlı şəkildə aid edilə bilər. İnsanın şəxsiyyətinin inkişafında xarici amillərlə, həqiqətən də bir-birinin yanında durmasına baxmayaraq, sosial amilləri qarışdırmağa ehtiyac yoxdur.

3. Xalq təhsili

Təkmilləşməyə çalışan fərdin sosial mühərriklərinə hər bir insanın yaşayış mühiti və təbii ki, ətraf mühiti, onlarla qarşılıqlı əlaqəsi (ünsiyyəti) daxildir. Burada həm də yaşlı nəsildə fərdin təcrübəsi, onun özünü şəxsiyyət kimi tanıması və hər hansı bir mədəniyyətə, dinə və hətta peşəyə mənsub olması mühüm rol oynayır.

4. İrsiyyət və genetika

İnsanların bir fərd kimi inkişafında bioloji cəhət də az əhəmiyyət kəsb etməyəcək. Bu, ilk növbədə valideynlərin və əvvəlki qan nəsillərinin DNT-si ilə ötürülən irsiyyəti əhatə edir. Genetik səviyyədə bəzi fitri xarakter xüsusiyyətləri və meylləri (istedadlar) uşağa valideynlərindən ötürülür, sonradan o həyat yolu inkişaf edə bilər.
Təəssüf ki, genetika irsi xəstəlikləri və müəyyən edilmiş düzgün normalardan sapmaları ötürərək, fərd üzərində qəddar bir zarafat da edə bilər. Məsələn, bəzi fiziki çatışmazlıqlar və pozğunluqlar da irsiyyətin bir hissəsi ola bilər və hər hansı bir insanın özünə hörmətinə güclü təsir göstərir.
Şəxsiyyətin əsasən digər insanlarla ünsiyyət zamanı formalaşmasına baxmayaraq, şəxsiyyətin formalaşması prosesində bir sıra amillər təsir göstərir:
Əvvəla, şəxsiyyətin formalaşmasına fərdin doğuş zamanı aldığı genetik xüsusiyyətləri təsir edir. İrsi xüsusiyyətlər şəxsiyyətin formalaşması üçün əsasdır. Bir insanın qabiliyyət və ya fiziki keyfiyyətlər kimi irsi keyfiyyətləri onun xarakterinə, ətrafındakı dünyanı qavramasına və digər insanları qiymətləndirməsinə iz qoyur. Bioloji irsiyyət əsasən fərdin fərdiliyini, onun digər fərdlərdən fərqini izah edir, çünki bioloji irsiyyət baxımından iki eyni fərd yoxdur.
İnsanın şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir edən ikinci amil fiziki mühitin təsiridir. Aydındır ki, bizi əhatə edən təbii mühit daim bizim davranışımıza təsir edir, formalaşmasında iştirak edir insan şəxsiyyəti. Məsələn, sivilizasiyaların, tayfaların, ayrı-ayrı əhali qruplarının meydana gəlməsini iqlimin təsiri ilə əlaqələndiririk. Müxtəlif iqlimlərdə böyümüş insanlar bir-birindən fərqlidirlər. Bunun ən parlaq nümunəsi dağ sakinlərinin, çöllərin sakinlərinin və cəngəllikdə yaşayan insanların müqayisəsidir. Təbiət bizə daim təsir edir və biz bu təsirə şəxsiyyət quruluşumuzu dəyişməklə cavab verməliyik.
İnsanın şəxsiyyətinin formalaşmasında üçüncü amil mədəniyyətin təsiri hesab olunur. İstənilən mədəniyyət müəyyən sosial normalar toplusuna və ortaq dəyərlərə malikdir. Bu dəst müəyyən bir cəmiyyətin və ya sosial qrupun üzvləri üçün ümumidir. Bu səbəbdən hər bir mədəniyyətin nümayəndəsi bu norma və dəyər sistemlərinə qarşı dözümlü olmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq, cəmiyyətin mədəni təcrübə zamanı üzvlərinə aşıladığı ümumi mədəni dəyərləri təcəssüm etdirən modal şəxsiyyət anlayışı yaranır. Beləliklə, müasir cəmiyyət mədəniyyətin köməyi ilə ünsiyyətcil, asanlıqla sosial əlaqələr quran, əməkdaşlığa hazır bir şəxsiyyət formalaşdırmağa çalışır. Belə standartların olmaması insanı mədəni qeyri-müəyyənlik vəziyyətində qoyur, o zaman o, cəmiyyətin əsas mədəni normalarını mənimsəmir.
İnsanın şəxsiyyətini formalaşdıran dördüncü amil sosial mühitin təsiridir. Etiraf etmək lazımdır ki, bu amil fərdin şəxsi keyfiyyətlərinin formalaşması prosesində əsas hesab edilə bilər. Sosial mühitin təsiri sosiallaşma prosesi vasitəsilə həyata keçirilir. Sosiallaşma fərdin öz qrupunun normalarını elə mənimsəməsi (daxililəşdirməsi) prosesidir ki, onun öz I-nin formalaşması yolu ilə bu fərdin və ya şəxsiyyətin unikallığı təzahür edir. Şəxsi sosiallaşma müxtəlif formalarda ola bilər. Məsələn, sosiallaşma imitasiya, digər insanların reaksiyalarını nəzərə almaq, ümumiləşdirmə yolu ilə müşahidə olunur müxtəlif formalar davranış. Sosiallaşma ilkin, yəni ibtidai qruplarda baş verən və ikinci dərəcəli, yəni təşkilatlarda və sosial institutlarda baş verə bilər. Şəxsiyyətin qrup mədəni normalarına uğursuz sosiallaşması münaqişələrə və sosial sapmalara səbəb ola bilər.
Bir insanın şəxsiyyətini formalaşdıran beşinci amil müasir cəmiyyət fərdi insan təcrübəsi hesab edilməlidir. Bu amilin təsirinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir insan özünü müxtəlif vəziyyətlərdə tapır, bu müddət ərzində ona başqa insanlar və fiziki mühit təsir edir. Belə vəziyyətlərin ardıcıllığı hər bir insana xasdır və keçmiş situasiyaların müsbət və mənfi qavrayışlarına əsaslanaraq gələcək hadisələrə istiqamətlənir. Unikal fərdi təcrübə insanın şəxsiyyətinin formalaşmasında ən mühüm amillərdən biridir.