İmtahan Sualları Pedaqogika elminin təşəkkülu və inkişafı

2. Pedaqogikanın mövzusu əsas anlayışları sahələri və tədqiqat metodları
Pedaqogikada elmi ümumiləşmələri ifadə edən anlayışlar pedaqoji kateqoriyalar kimi də qəbul edilir. Əsas pedaqoji kateqoriyalara tərbiyə, təlim və təhsil aiddir. Pedaqogika geniş şəkildə inkişafı və formalaşmam da ümumi elmi kateqoriya kimi işlədir. Bəzi tədqiqatçılar əsas pedaqoji kateqoriyalara «özünütərbiyə», «özünütəhsil», «özünüinkişaf», «pedaqoji proses», «pedaqoji fəaliyyətin bəhrələri», «sosial formalaşma» və s. ümumi anlayışları da daxil etməyi təklif edirlər. Pedaqogikanın anlayışlarından olan tərbiyə tarixən qazanılmış sosial təcrübənin yaşlı nəsil tərəfindən gənc nəslə ötürülməsi prosesidir. İndi tərbiyə üç mənada: geniş sosial, geniş pedaqoji və məhdud, dar mənada işlədilir: a) geniş sosial mənada. Bu halda tərbiyəyə həyatımızın bütün sahələri-xalqın milli-sosial həyat tərzi, dövlətin və müxtəlif ictimai təşkilatların apardıqları tərbiyə işləri aiddir; b) geniş pedaqoji mənada. Təlim-tərbiyə müəssisələrində həyata keçirilən məqsədyönlü və mütəşəkkil tərbiyə prosesi geniş pedaqoji mənada tərbiyədir; c) məhdud, dar mənada. Məhdud mənada tərbiyə şəxsiyyətin bir xarakter əlamətinin, mənəvi keyfiyyətinin, əxlaqının formalaşmasına təsir edəcək xüsusi tərbiyə sahəsini nəzərdə tutur. Məsələn, ya fiziki, ya estetik, ya vətənpərvərlik və ya insanpərvərlik tərbiyəsi və s. Deməli, tərbiyə geniş sosial, pedaqoji və məhdud tərbiyə məsələlərini əhatə edir. Pedaqogikanın anlayışlarından olan təlim müəllim və şagirdlərin məqsədyönlü, qarşılıqlı fəaliyyətidir. Təlim müəllimin rəhbərliyi ilə şagirdlərin müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlər sisteminə yiyələnməsi və bu zaman onların tərbiyə olunması və inkişaf etdirilməsi prosesidir. Təlim verəndə tərbiyə edirik, tərbiyə edəndə təlim veririk, «tərbiyə» ilə «təlim» anlayışları qismən bir-biri ilə bağlıdır. Təhsil təlimin nəticəsidir. O, əsl mənada öyrənilən fənn barədə bitmiş təsəvvürlərin əldə edilməsidir. Təhsil təlim olunanın əldə etdiyi bilik, bacarıq və vərdişlərin sistemli həcmidir. Hələ XIX əsrdə insanların formalaşması təhsil almaqla ölçülürdü. Lakin indi fənn və biliklərin geniş miqyas alması insanların bütün bilik sahələrinə yiyələnməsinə imkan vermir. Hətta indi uzunmüddətli təhsil vasitəsilə də bu mümkün deyildir. İndiki şəraitdə təhsilli o adama deyilir ki, o, müəyyən elm sahəsində biliyə malikdir, səbəblər və nəticələr barədə məntiqi nəticələr çıxarmağı, düşünməyi bacarır. Qədim atalar məsəllərindən birində deyilir ki, «Təhsil bütün öyrənilənlərin yadda qalanıdır». Təhsil şagirdlərin elmi bilik, idraki bacarıq və vərdişlər sisteminə yiyələnməsi, dünyagörüşünün və əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşması, yaradıcılıq bacarıqlarının inkişafı prosesi və nəticəsidir.Təhsil üç formada həyata keçirilir:1. Müəllimin rəhbərliyi altında keçirilən təhsil (təlim); 2.Özünütəhsil; 3. Distant (məsafədən) təhsil. İnkişaf, insanın idarə olunan və idarə olunmayan, daxili və xarici, sosial və təbii faktorların təsiri altında formalaşmasıdır. Daha çox işlədilən tərifləri təhlil edərək belə nəticəyə gəlirik ki, inkişaf insan orqanizmində kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri prosesi və nəticəsidir, inkişaf obyektiv gerçəkliyin mürəkkəb prosesidir. Şəxsiyyətin inkişafı çox mürəkkəb prosesdir. Bu prosesi dərindən öyrənmək üçün müasir elm onun inkişafının əsas komponentlərindən fiziki, psixoloji, mənəvi, sosial və s. tərəflərini seçir. Pedaqogika bütün digər komponentlərlə qarşılıqlı əlaqədə şəxsiyyətin mənəvi inkişaf problemini də öyrənir. Formalaşma insanın bütün faktorların-ekoloji, sosial, iqtisadi, ideoloji, psixoloji və s. istisna olmamaqla, təsiri altında sosial varlıq kimi təşəkkülü prosesidir. Tərbiyə şəxsiyyətin formalaşmasında yeganə deyil, amma həlledici faktordur. Formalaşma insan şəxsiyyətinin bitkinliyi, yetkin, möhkəm, dayanıqlı səviyyəyə çatmasını nəzərdə tutur. Pedaqogika tarixində təlim-tərbiyə məsələlərinə yanaşmaqda müxtəlif pedaqoji cərəyanlar mövcud olmuşdur. Onlardan biri praqmatizm cərəyanıdır. Praqmatizm yunan sözüdür, mənası hərəkət, təcrübə, iş və ya əməl deməkdir. O, XIX əsrin sonunda ABŞ-da meydana gəlmişdir. Praqmatistlər fərdi təcrübəni idrakın yeganə meyarı kimi qəbul edirdilər. Praqmatizmin ən məşhur nümayəndələri Amerika alimi Con Dyui və Vilyam Kilpatrik olmuşdur. Praqmatizm pedaqogikası cəmiyyətin yeniləşdirilməsində hər şeyi tərbiyənin öhdəsinə buraxır. Guya tərbiyə cəmiyyəti istənilən şəkildə düzəldə bilər, məktəb cəmiyyətdən asılı deyil, cəmiyyət məktəbdən asılıdır. Pedaqoji cərəyanlardan biri də ekzistensializmdir (latınca «mövcud olmaq» deməkdir). O, Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində meydana gəlmişdir. Onun nümayəndələrindən J.P.Sartrı (Fransa), E.Qrizebaxı (Almaniya), A.Fallinkonu (ABŞ) və başqalarını göstərmək olar. Onların fikrincə, xarakteri təlim, tərbiyə deyil, şəxsin özü formalaşdırır, uşağın daxili aləminə nə müəllim, nə də valideyn nüfuz edə bilməz. Sözügedən cərəyanlardan biri də neotomizm idi. Neotomizm nəzəriyyəsini formalaşdıran bu fəlsəfi cərəyanın əsas nümayəndələri U.Kanninham, U.Makhogen (ABŞ), Jak Mariten (Fransa), M.Kazotti, M.Stefani (İtaliya) olmuşdur.Neotomistlərin nəzəri prinsiplərinin əsasını din təşkil edirdi. Onların fikrincə, insan və onun ictimai həyat tərzi Allah tərəfindən yaradılmışdır. Onlara görə, dini görüşlər gerçək elmi biliklərdən irəlidir. Ona görə də tərbiyənin məqsədi uşaqlara İsus Xristosa oxşamağı təlqin etməkdir .məqsədi uşaqlara İsus Xristosa oxşamağı təlqin etməkdir. Nəzəriyyələrdən biri də müasir pedaqoji futurologiyadır. Futurologiya latın sözü fiıturum (gələcək) və yunan sözü-logiyanın (elm, nəzəriyyə) birləşməsindən əmələ gəlib gələcək haqqında elm, nəzəriyyə mənasını verir. Futurologiya təhsilin gələcək inkişaf yollarını, gələcəkdə məktəbin necə olacağını müəyyənləşdirməyə çalışır. Onun ən görkəmli nümayəndələrindən Q.Broudini, A.Duaytı, D. Qolberqi, U. Ziqleri və b. göstərmək olar. Pedaqoji cərəyanlardan biri də keçən əsrin ortalarında formalaşan mütərəqqi pedaqoqlar birliyidir. Onun nümayəndələrindən İ.Adleri, U.Fosteri, P.Krosseri (ABŞ), B.Saymonu, M.Morrisi (İngiltərə), R.Harodini, J.Konyonu (Fransa) göstərmək olar. Onlar demokratik, mütərəqqi, məqsədyönlü təhsil sistemi yaratmağı təklif edirdilər.