Iqtisodiyot va biznes

Iste’molchi tanlovi nazariyasida uch qoida (postulata) amal 
qiladi: 
1.
Iste’molchilar barcha ne’matlarni klassifikatsiya qiladi va bir-biri bilan 
solishtira oladi.ya’ni, ular bozorda mustaqil va xech kimga bogʻliq emas. 

---

2.
Iste’molchi xohishi tranzitivdir (oʻzgaruvchan). Agar iste’molchi A 
majmuani B ga nisbatan koʻproq xoxlasa va B majmuani C majmuadan koʻra 
koʻproq xoxlasa, unda u A majmuani C majmuaga nisbatan koʻproq xoxlagan 
boʻladi, ya’ni: 
A > B; B > C boʻlsa, demak 
A > C 
3.
Toʻyinmaslik, Iste’molchi bozorda oʻz etiyojlarini toʻlaroq qondirishga 
harakat qiladi, ya’ni, har doim ne’matning koʻproq qismini kamroq qismidan afzal 
koʻradi. 
Iste’molchi oʻzining didi va ruhiyatiga koʻra turli xil tovarlar toʻplamini 
ma’qul koʻrishi mumkin. Bunda u tovarlarning ma’lum bir toʻplamini boshqa biriga 
taqqoslab koʻradi. Iste’molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizigʻi muhim 
rol oʻynaydi. Muqobil tanlov quyidagi shartlarni keltirib chiqaradi:
birinchidan, tanlov nuqtasining budjet chizigʻida yotishi. Iste’molchi amalda 
barcha daromadini iste’molga sarflamay, ma’lum qismini kelgusidagi iste’molga 
qoldirsa-da, nazariy jihatdan biz uni barchasi sarflanadi, deb faraz qilamiz. Agar 
nuqta budjet chizigʻidan chapda yotsa – daromadining toʻliq sarflanmaganligini, 
oʻngda yotsa – sarflar imkoniyat darajasidan chetga chiqilganligini tushunamiz;
ikkinchidan, tanlangan iste’mol tovarlari toʻplami eng ma’qul koʻrilgan 
kombinatsiyada boʻlishi lozim.
6-rasm. Iste’molchining optimal tanlovi
1
 
Chizmada uchta befarqlik egri chizigʻi ifodalangan boʻlib, ular iste’molchiga 
turli darajadagi qoniqish beradi: I3 – eng yuqori darajadagi qoniqish; I2 – oʻrtacha 
qoniqish; I1 – eng kam qoniqish. Har bir egri chiziqda iste’molchi tanlovini 
ifodalovchi bittadan nuqta joylashgan: I1 da – C; I2 da – D; I3 da – F nuqtalar. C va 
D nuqtalar bir hil budjet chizigʻida joylashganligi uchun ikkala kombinatsiyaga ham 
bir hil budjet sarflanadi. Iste’molchining C nuqtani tanlashi oqilona emas, chunki D 
1
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition, 
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 375-p. 

---

nuqta unga nisbatan koʻproq ehtiyojni qondiradi; F nuqta ehtiyojni toʻlaroq 
qondirishi mumkin, biroq u budjet imkoniyatidan tashqariga chiqish hisoblanadi. D 
nuqtada iste’molchi ehtiyojlarining qondirilishi maksimumlashadi, chunki bu nuqta 
ehtiyojlarning yuqori darajada qondirilishini ta’minlovchi tovar va xizmatlar 
toʻplami eng koʻp qoniqish beruvchi befarqlik egri chizigʻining budjet chizigʻi bilan 
kesishgan joyida yotadi. D nuqta ayni paytda budjet chizigʻining va befarqlik egri 
chizigʻi joylashishining bir xil darajasini koʻrsatadi. D nuqtada budjet A va B 
tovarlar narxlari nisbatiga teng, befarqlik egri chizigʻida esa A va B tovarlar soʻnggi 
qoʻshilgan nafliliklari nisbatiga teng.
Bundan kelib chiqib quyidagi formulani keltirishimiz mumkin
2
: