Iqtisodiyot va biznes

Umumiy naflilik (total utility)
soʻnggi qoʻshilgan naflilik koʻrsatkichlarini 
jamlash orqali aniqlanadi.
Agar iste’molchi kamayib boruvchi keyingi qoʻshilgan naflilikka ega boʻlsa, 
u holda yalpi naflilik kamayadi. Keyingi qoʻshilgan naflilikning pasayib borish 
qonunini iste’mol qilingan muzqaymoq misolida ifodalash mumkin. 
1-jadval
Muzqaymoq iste’mol qilishdan olingan keyingi qoʻshilgan va yalpi naflilik
Iste’mol qilingan 
muzqaymoqlar soni 
Iste’mol qilingan 
muzqaymoqlar soni 
Iste’mol qilingan 
muzqaymoqlar soni 
0 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
- 
10 
8 
6 
4 
2 
0 
-2 
0 
10 
18 
24 
28 
30 
30 
28 

Jadval ma’lumotlariga koʻra kamayib boruvchi keyingi qoʻshilgan naflilik 

hisobiga umumiy naflilik miqdoran oʻsib boradi. Biroq, bu oʻsish sur’ati 
muzqaymoqlarning navbatdagi soni qoʻshilishi bilan pasayib borish tamoyiliga ega. 
Natijasi salbiy ahamiyatli qoʻshilgan naflilik umumiy naflilikning qisqarishiga olib 
5
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition, 
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 360 бет. 
6
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition, 
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 360 бет. 

---

keladi. Jadval ma’lumotlarini grafikka joylashtirib, keyingi va umumiy naflilikning 
koʻrgazmali tasvirini hosil qilish mumkin. 
7-rasm. Umumiy va keyingi qoʻshilgan naflilik egri chiziqlari
7
 
Keyingi qoʻshilgan naflilikning grafik tasviri iste’molchi aynan olingan bir 
tovarning qoʻshimcha birligidan kamayib boruvchi naflilikka ega boʻlishini aniq 
koʻrsatadi. Umumiy naflilik (TU) egri chizigʻi bir turdagi tovarning eng oxirgi 
birligidan iste’molchi salbiy samarali naf koʻrishi oqibatida bu turdagi naflilik ham 
pasayib borishini koʻrgazmali aks ettiradi. Iste’molchi biron bir tovarning keyingi 
iste’mol qilingan birligidan kamroq qoʻshimcha nafga ega boʻlishi sababli, u aynan 
shu tovarning navbatdagisini narxi tushgan taqdirdagina sotib oladi. Bu esa naflilik 
egri chizigʻining pasayib borish tavsifiga ega boʻlishini bildiradi. Biron-bir 
tovarning (x) keyingi qoʻshilgan naflilik (
𝑀𝑈
𝑥
) ni miqdoriy jihatdan quyidagicha 
ifodalash mumkin: 
(
𝑀𝑈
𝑥
) = 
∆𝑇𝑈
𝑥
∆𝑄
𝑥
Bu yerda, 
∆𝑇𝑈
𝑥
- ortib borgan umumiy naflilik
∆𝑄
𝑥
- iste’mol qilingan ne’matning koʻpaygan miqdori.
Keyingi va umumiy naflilikni bir-biri orqali ifodalash mumkin. Umumiy 
naflilik iste’mol qilingan biron-bir ne’matning keyingi nafliliklari yigʻindisi:
𝑇𝑈
𝑛
=
𝑀𝑈
1
+
𝑀𝑈
2
+
𝑀𝑈
𝑛
Keyingi naflilik esa umumiy yoki qoʻshimcha naflilikning oʻsgan qismi
𝑀𝑈
𝑛
=
𝑇𝑈
𝑛
-
𝑇𝑈
𝑛−1
Iste’molchi qandaydir tovarning navbatdagi birligini (portsiya, qismi, kg, 
dona va h.k.) iste’mol qila borib, har bir navbatdagi birligidan kamayib boruvchi 
7
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition, 
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 361бет. 

---

qoniqish oladi. Buning sababi shuki iste’molchi aynan bir tovarga asta-sekin 
toʻyinib, pirovardida uning qoniqishi oʻzining oxirgi chegarasiga etadi. Boshqacha 
aytganda mazkur tovarning keyingi nafliligi uni iste’mol qilish hajmi ortib borishi 
bilan kamayib borish tamoyiliga ega boʻladi. Bu keyingi (qoʻshilgan) naflilikning 
pasayib borish qonuni deb nom olgan. Agar iste’molchiga tamadi qilingan biror 
ovqatning birinchisi 10 «yutil (naflilik oʻlchovi)» naf keltirsa, ikkinchisi -7, 
uchinchisi -4 va toʻrtinchisi faqat 1 ga teng shunday naf keltiradi.
Iste’molchi uchun har bir keyingi iste’mol qilinadigan tovardan kamroq 
qoʻshimcha naflilik olishi sababli u aynan shu tovarning navbatdagi birligini narxi 
tushsagina sotib oladi. Bu esa talab egri chizigʻining pasayib boruvchi koʻrinishda 
boʻlishini taqozo etadi. Iste’molchi narxlarning mavjud darajasida va mablagʻlari 
cheklanganligidan kelib chiqib tanlangan tovar (xizmat)laridan yuqori naf olishni 
hohlaydi. Iste’molchi ratsional harakat qiladi, shu sababli u sub’ektiv sezgilariga 
asoslanib xarid qilinadigan mahsulotlar toʻplamini naflilikning oʻsishini 
ta’minlaydigan darajaga etgunicha oʻzgartiradi.