O’RIN ERGASH GAPLI QO’ІPMA GAP
reja:
1. O’rin ergash gapningtarifi.
2. O’rin ergash gapli qo’shma gaplarda nisbiy olmoshlar.
3. O’rin ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vositalar va kompo-
nentlarning o’rinlashish tartibi.
4. O’rin ergash gapga doir tahlil namunasi.
Bosh gapdagi harakatning yuzaga kelish, boshlanish, yonalish ornini, makonini anglatadigan ergash gap orin ergash gap deyiladi. Masalan, Qayerda intizom yaxshi bolsa, u yerda oqish sifati ham yaxshi boladi gapining birinchi komponenti (ergash gap) bosh gapdagi orin holi vazifasida qollanilgan bolak (u yerda)ning ma'nosini izohlash asosida bosh gapdagi voqelikning yuzaga kelish ornini aniqlashtirgan.
Orin ergash gapli qoshma gapning oziga xos xususiyatlaridan biri shuki, ergash gap tarkibida qayerda, (qayda), qay tomonda, qay tarafda; qayerga (qayga), qayoqqa, qaysi tomonga, qay tarafga; qayerdan (qaydan) qaysi tomondan, qay tarafdan, bosh gap tarkibida kopincha shularga mos holda shunda, u yerda, osha yerda, shu orada, shu (u, uosha) tomonda, tarafda; shu (u, osha) yerga, yoqqa, tomonga, tarafga; shu (u, osha) yerdan, yoqdan, tarafdan, tomon-dan kabi nisbiy sozlar qollaniladi.
Bosh gap tarkibida qollanilgan nisbiy sozlar ergash gap tomonidan aniqlashtiriladi. Mana shu nisbiy sozlar mavjud qurilmaning orin ergash gap sifatida shakllanishida asos bolib xizmat qiladi. Nisbiy sozlar qollanilmas ekan, orin ergash gap, boshqa sintaktik qurilmaga, masalan, shart ergash gapga aylanadi. Qiyoslaylik: Qayerda intizom yaxshi bolsa, u yerda oqish sifati ham yaxshi boladi. – Intizom yaxshi bolsa, oqish sifati yaxshi boladi.
Orin ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar orqali birikadi:
1. -sa: Zulm qayerda uchrasa, shu yerda yondirshi kerak. (O.) Katta kema qayoqqa yursa, kichik kema ham shu yoqqa yuradi (maqol). Koz qayerda bolsa, mehr ham osha yerda boladi (maqol). Suv qayoqqa oqsa, tosh ham osha yoqqa dumalaydi. (H.Sh.)
Orin ergash gapning mazmuni bosh gapdagi ma'nosi izohlanayot-gan ravishga qarab hukm etiladi: agar bu ravishlar orin kelishigida bolsa, harakat, xususiyatning orni; jonalish kelishigida bolsa, harakat-ning yonalish orni; chiqish kelishigida bolsa, harakat yoki belgining boshlanish orni anglashiladi. Qiyoslaylik: Qayerda jamoa ahil bolsa, u yerda mehnat unumdor boladi. Qayerda jamoa ahil bolsa, u yerdan hech kim ketgisi kelmaydi. Qayerda jamoa ahil bolsa, u yerga hamma intiladi.
Ba'zan ergash gap bosh gapdagi ega vazifasida qollanilgan orin korsatuvchi sozning ma'nosini izohlaydi. Biroq bunday ergash gaplar orin ergash gap emas, aniqlovchi ergash gap sanaladi: Qoshinimiz qayerdan otgan bolsa, osha yer mening oz joyim (Qoshinimiz otgan yer mening oz joyim).
Orin ergash gap bolish uchun ergash va bosh gapdagi oringa munosabat korsatuvchi soz orin kelishiklarining biror shaklida qollanilgan bolishi kerak. Biroq ba'zan uslubiy talab bilan nisbiy olmosh orin ravishi bosh gap tarkibida qollanmasligi, bu umumiy holatdan, ergash gap tarkibidagi nisbiy sozdan anglashilib turadi: Qayerda tashvish, janjal, ishkal bolsa, ozingni urasan. (Asq.M.) Saida rais qayoqqa boshlasa, yurar... (A.Q.)
Ba'zi hollarda bosh gapdagi mazmuni izohlanayotgan ravishning gapda aniq qollanish zaruriyati yoqolgan boladi: Men qayerga borsam, sen menga hamroh bolursen. (O.)
2. Orin ergash gap bosh gapga bolishsiz shakldagi buyruq fe'li vositasi (-ma) bilan birikadi: Vatanimizning qayeriga bormang, u yerda chiroqlar nur sochib turadi (Oydin).
3. ekan, -gan ekan, -r (-ar) ekan, -mas ekan: Qayerda tinchlik va demokratiya goyalari bor ekan, u yerda urush olovini yoquvchilar galaba qozona olmaydilar. (gazeta) Qaayerda tanqid va oz-ozini tanqid yolga qoyilmagan (qoyilmas) ekan, u yerda intizom bosha-shadi (gazeta). Qayerdaki tartib buzilar ekan, u yerda jamoa katta zarar koradi (gazeta).
4. -di: Qayerda intizom buzildi, u yerda ish rasvo (U.)
5. Orin ergash gap bosh gapga ba'zan boglovchisi vositalarsiz ohang bilan ham birikadi: Qayerda intizom tahkam, u yerda ish yirik (U.).
Orin ergash gap kopincha bosh gapdan oldin keladi, gap tarkibi-dagi nisbiy sozlar komponentlarning ornini almashtirishga uqadar yol qoymaydi.
Tahlil namunasi: Qayerda baxt bor bolsa, shu yerda kulgi boladi; qayerda kulgi bolsa, shu yerda qoshiq jaranglaydi («K.D.»).
1) tort gapdan, ya'ni ikkita orin ergash gapli qoshma gapdan tuzilgan,
2) ergash gaplar tarkibida qayerda, bosh gaplar tarkibida shu yerda nisbiy olmoshlari qollanilgan,
3) ergash gaplar bosh gaplarga -sa boglovchisi bilan birikkan va biriktiruvchi vosita ergash gaplar tarkibida bolib, ergash gap birinchi orinda kelgan,
4) orin ergash gapli qoshma gaplar ozaro boglovchisiz teng ohang bilan birikkan,
5) chizmasi: -sa, -sa,
Dostları ilə paylaş: |