qo‘shganlar, yurtimiz qadriyatlari ta’sirining butun olamga yoyilishida xizmat qilganlar. Afsuski,
dunyoning oltidan bir qismini egallab turgan sobiq ittifoqda qadrlashning umuminsoniy
tamoyillarini barqaror qilish u yoqda tursin, haqiqiy qadriyatshunoslik nuqtayi nazaridan
tadqiqotlar olib borishga ham izn berilmas edi. Faqat o‘tgan asrimizning 60-yillariga kelib,
qadriyatlar muammosi ba’zi mutaxassislar tomonidan tahlil qilina boshlagan bolsa-da, 90-
yillargacha falsafa darsliklarida alohida mavzu sifatida o‘z o‘rniga ega bolmadi. Hukmron
mafkuraning tarkibiy qismiga kirmaganligi, mavzularining juda kam tadqiq qilinganligi va
nihoyatda oz ahamiyat berilganligidan maxsus falsafiy tadqiqotlar sohasiga aylana olmadi.
Aksiologiya nomi bilan sobiq ittifoqda birorta ham darslik yoki o‘quv qollanma chop
etilmagan, hatto universitetlaming faylasuf, jamiyatshunos, tarixchi kabi mutaxassislar
tayyorlaydigan ijtimoiy bolimlarida ham bu sohaga oid maxsus bilimlar berilmas edi. «Qadr» va
«qadriyat» tushunchalari, qadrsizlanish muammosi. Qadriyatlar to‘g‘risida G‘arbda keng
tarqalgan «Aksiologiya» (aksio — qadriyat, logos — fan, ta’limot) fani rivojlangan mamlakatlarda
inson qadri va haq-huquqlariga doir ko‘pgina tamoyillarning amaliyoti uchun nazariy asoslardan
biri bolgan ilmiy sohalar qatoriga kiradi. 164 Bu borada «Qadr» tushunchasiga katta ahamiyat
qaratish lozim. U muayyan qadriyatning, ya’ni biron-bir narsa, voqea, hodisa yoki biror idealning
inson va jamiyat uchun qadri va ijtimoiy ahamiyatini anglatadigan tushunchadir. «Qadr»
tushunchasi o‘zbek tilida serqirra ma’no va mazmunga ega, u tilimizdagi ba’zi ibora va so‘zlarda
o‘ziga xos sharqona falsafiy mazmun borligidan dalolat beradi. Ana shu sababdan ham o‘zbek
tilida qadriyatning mazmunini bilib olish va uning ahamiyatini anglash, avvalo, qadrning
ma’nosini bilish orqali boradi. Insonning insonga ibrati, tarbiyadagi ta’sirini uning o‘zi baholay
olmaydi, balki boshqa inson baholaydi. Demak, qadriyat sifatidagi inson ta’sirida uning qadri va
ahamiyati namoyon boladi, boshqa kishi esa ana shu bevosita ta’sir natijasida uning ahamiyatini
baholaydi, qadriga baho beradi.
Qadriyatlar muammosiga bag‘ishlangan ilmiy-falsafiy manbalarning ko‘pchiligida
qadriyatni «baho» tushunchasi bilan qiyoslash, ularga bir xil daraja va kolamdagi tushunchalar
sifatida qarash hollari uchraydi. Ayni paytda qadriyatlar jamiyat rivoji va kishilar hayotining turli
davrlarida turlicha ahamiyat kasb etadi, tarixiy zaruratga mos ravishda goh u, goh bu qadriyat
ijtimoiy taraqqiyotning eng oldingi pog‘onasiga chiqadi, boshqalari xiralashgandek tuyuladi.
Masalan, yurtni yov bosganda — ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida — istiqlol, urush
davrida — tinchlik, tutqunlikda — erkinlik, xastalik va bemorlik paytlarida — sihat-
salomatlikning qadri ortadi, ularga intilish kuchayadi. Qadriyatlarning asosiy shakllarini aniqlash
borasida olimlar orasida bir xil va hamma e’tirof etgan yagona nuqtayi nazar yo‘q. Ularni moddiy
va ma’naviy, umumbashariy va umuminsoniy turlarga bolish mumkin. Bu shakllar ham ularga
mos ravishda tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea, hodisa, jarayonlar o'zaro uyg‘unlikda, qonuniy
boglanishda, umumiy aloqadorlikda namoyon boladi. Bunday hollardagi tahlil jarayonida ilmiy
bilishning tizimlilik usuli, alohidalik, xususiylik va umumiylik, butun va bolak kategoriyalarining
dialektikasiga asoslanish qol keladi.
Dostları ilə paylaş: