Жаxон географияси маърузалар

Mavzu: Yer shari aholisining joylashishi. 
 
Yer kurrasida aholi juda notekis joylashgan. Butun aholining 70 % iga yaqini 
quruqlikning 7 % ida yashaydi. Butun quruqlikning (149 mln km
2
) 15 % ida esa (22,4 
mln km
2
) aholi doimiy yashamaydi. Bunday joylarga: Grenlandiya oroli (orolning 
janubiy sohillari bundan mustasno), Kanada-Arktika arxipelagining shimoli, Sahroi 
Kabir, Rub-el-Xoli, Katta Qum va Viktoriya kabi qumli cho’l massivlarining ayrim 
qismlari, Antarktida materigi va baland tog’larning yuqori qismlari kiradi. 
Jahonda aholi soni eng kam bo’lgan mamlakatlar: 
Vatikan 1000 kishi 
Tuvalu 10 000 kishi 
Nauru 11 000 kishi (2007 y). 
Ma’lumki, kishilar avvalo hayot kechirishi uchun qulay bo’lgan (ayniqsa iqlimiy) 
va antropogen landshaftlarni bunyod etganlar. Aholi joylashishiga qadim 
zamonlardan aholining qishloq xo’jaligi bilan bandligi kuchli ta’sir qo’rsatgan va 
ko’rsatadi. 
Hozirda yer sharida dunyo aholisi zich tarqalgan 3 ta arealni ajratish mumkin: 
1.Janubiy, Janubi-Sharqiy va Sharqiy Osiyo. Bu yerlarda hozirgi vaqtda aholi 
zichligi 1km
2 
ga 200 kishidan ortadi. Ayrim joylarda esa 1km
2
joyga 1500-2000 kishi 
va undan ham yuqori. Masalan: Bangladeshda aholi zichligi dunyo bo’yicha eng 
yuqori 1km
2
-1035kishi (2007 y). Aholi zichligiga bu erda kishilarning eng qadimdan 
yashashi, ko’p mehnat talab qiluvchi intensiv obikor dehqonchilikning tarixiy tarkib 
topganligi va aholining tabiiy ko’payishi hususiyatlari sabab bo’lgan. 

---

24 
2. Evropa davlatlari (Shimoliy Yevropa bundan mustasno). Bu arealda aholining 
o’rtacha zichligi 1 km
2 
– 200-400 kishini, ayrim hududlarda 1000-1500 kishiga etadi. 
Masalan: Rur havzasida. Bu arealdaaholi to’planishiga Yevropaning kishilik jamiyati 
tarixida sivilizasiya markazi bo’lganligi, sanoat taraqqiyotining boshlanishi, sanoat 
inqilobining vatani bo’lganligi va sanoatning yuksak darajada rivojlanganligi sabab 
bo’lgan. 
3. AQSH ning shimoli-sharqiy qismi. Bu areal yosh, yangi areal bo’lib, asosan 
Yangi dunyo kashf etilgandan so’ng XIX-XX asrda Yevropa aholisining “buyuk 
ko’chishi” natijasidava Afrika negrlarining keltirilishi bilan AQSH ning jahon 
xo’jaligida 2-markaz sifatida paydo bo’lishi oqibatida paydo bo’lgan. 
Bu arealda ham aholi zichligi 1km
2
joyda 100 kishidan ortiq. Ko’l bo’yida esa 
aholi zichligi 1km
2
da 1500 kishiga etadi.
Jahonda aholi zichligi 1 km
2
ga o’rtacha 49 kishi bo’lgani holatida (2007 y) bu 
ko’rsatkich Monakoda 33104 kishi, Xitoy Makaosida 20346 kishi, Singapurda 6785 
kishi, Xitoy gonkongida 6308 kishi, Baxraynda 1098 kishi, Bangladeshda 1035 
kishini tashkil etadi. 
Aksincha, aholi zichligi eng kam bo’lgan hududlar: G’arbiy Sahroi Kabir, Gviana, 
Mongoliyada 2 kishi, Avstraliyada, Islandiyada, mavritaniyada, Botsvanada, 
Namibiyada, Kanadada, Surinamda 3 kishi (2007 y). 
Dunyo aholisining joylashishiga aholining transport va savdo yo’llariga yaqinroq 
joylashishi, ayniqsa dengiz bo’yida joylashishimuhim ta’sir ko’rsatadi. Masalan6 
dengiz va okeanlarning qirg’og’i bo’ylab cho’zilgan eni 200 km gacha bo’lgan 
sohillarda dunyo aholisining yarmi yashaydi. Orol va yarim orollarda joylashgan 
ayrim mamlakatlarda bu ko’rsatkich yanada yuqori. Masalan: tabiiy sharoiti qulay 
bo’lgan Yava orolida aholi zichligi 1km
2
maydonda 2000 kishiga etadi. Millioner 
shaharlarning asosiy qismi ham dengiz bo’yidagi port shaharlardir. 
Ayni paytda materik ichkarisida joylashgan, tabiiy sharoiti ham noqulay bo’lgan 
Mongoliyada aholi zichligi 1km
2
ga 2 kishiga to’g’ri keladi. Dunyo aholisining 
zichligi 1 km
2
ga 49 kishi bo’lgani holda Horijiy Yevropada bu ko’rsatkich – 98 kishi 
ga, Shimoliy Amerikada – 14,5 kishiga, Lotin Amerikasida – 21,4 kishiga, Horijiy 
Osiyoda – 115 kishiga, Afrikada – 22 kishiga, Avstraliya va Okeaniyada – 3 kishiga 
to’g’ri keladi.