K. Bünyadzadə

 
 
 
 
 
Qorxu, ölüm və ilahi zərrə
Bir rəvayət oxudum: «Ana bətnində bəslənən əkiz öv-
ladlardan biri doğulmaq saatı gələndə qorxmağa başlayır, 
alışdığı bu isti, təhlükəsiz, qayğısız məkandan ayrılmaq 
istəmir, bərk-bərk anasından yapışır. Qardaşı ona izah edir 
ki, onlar artıq o qədər böyüyüblər ki, bura onlar üçün dardır, 
onlar daha geniş məkana çıxmalıdırlar. Bir də, onların son 
saydığı bu addım, bəlkə elə başlanğıcdır, bəlkə getdikləri o 
biri dünya daha gözəldir?» 
Elə mövzular var ki, insan ondan yan qaçır, o barədə 
söhbət düşəndə araya başqa sözlər qatır. Məsələn, qorxu, 
ölüm və ilahi zərrə kimi. Bəli, çox az adam tapılar ki, bütün 
içini bürüyən, hakim kəsilən qorxu hissini səmimiyyətlə 
etiraf etsin; çox az adam tapılar ki, ölümdən danışanda qara 
bir ağırlıq hiss etməsin; çox az adam tapılar ki, insan mənə-
viyyatının özü olan ilahi zərrəni müzakirə mövzusu etməyə 
layiq görsün. 
Hər insan ayaq üstə dayanmaq üçün bir dayağa arxala-
nır: pula, övlada, vəzifəyə, ad-sana, ağıla və ya Allaha. Al-
lahdan başqa bu dayaqlardan hər biri yıxıla bilər və yıxılır 
da. Buna görə də, insan daim öz dayağı üçün qorxu, həyəcan 

---

- 101 -
keçirir. Dayaqlar müxtəlif xarakterli, yəni insanlar fərqli 
təfəkkürlərə sahib olduqlarına görə, onlar üçün yaşanan 
qorxular da müxtəlifdir. Ən sadə, primitiv dayaq sahibinin 
qorxusu heyvani qorxudur və insanda heyvani reaksiyalar 
oyadır. Yaşamaq və yemək, hakimiyyət və ərazi, mövqe və 
mənafe üçün keçirilən qorxular insanı öz-özünə düşmən 
kəsir, ona ikiüzlülük, alcaqlıq, yaltaqlıq, qəddarlıq, yalan 
öyrədir. Bu qorxuda rəzillik də tapmaq mümkündür, nifrət 
də.
İnsanın təfəkkür səviyyəsi qalxdıqca, özünü kənardan 
müşahidə etməyi bacardıqca onun qorxusunun xarakteri də 
dəyişir. Bu qorxu insanı kiçik, ötəri amallardan uzaqlaşdırıb 
uca, saf əməllərə, məqsədlərə aparır, insanı ucaldır, ülviləş-
dirir, İnsan eləyir. Allah qorxusu kimi. Bu səviyyədəki 
qorxuya təqva (Allah qorxusu) da deyirlər. Bu, kor, alçaldıcı 
və dağıdıcı qorxu deyil. Qurani Kərimdə deyilir: «Doğruluq 
(təqva, hörmət) üzünüzü məşriq və ya məğribə çevirmək 
deyil. Doğruluq Allaha, Axirət gününə, mələklərə, kitaba, 
peyğəmbərlərə inanmaq, malını sevgi ilə yaxınlarına, 
yetimlərə, kasıblara, yolçulara, dilənənlərə, əsirləri azad 
edənlərə vermək, namazını qılıb, zəkat vermək, əhdinə sadiq 
qalmaq, xəstəlik, ehtiyac və zərər zamanı səbr etməkdir. 
Bunlar sadiqlərdir və təqva sahibləridir» (Quran 2/177). 
Allahdan qorxmağın da iki (bəlkə də daha artıq) nö-
vünü göstərmək mümkündür. Bəziləri Allahdan qorxur ki, 
onun maddi dayağını (!) yıxar. Bəziləri də Allahdan Ona 
olan imanını alacağından, Allahın sonsuz mərhəmətinə, 
nuruna layiq ola bilməyəcəyindən qorxur. Bu qorxu iman və 
sevgi ilə qarışıq olur. Yalnız sonuncu qorxunu insani qorxu 
adlandırmaq olar. 

---

-102 -
İnsanın hansı təfəkkür səviyyəsində olması və hansı 
növ qorxunu yaşaması onun ölümə münasibətini təyinləşdi-
rir. Məsələn, özünəqəsd hadisələrini araşdıran alimlər belə 
bir maraqlı fakt kəşf ediblər ki, insanın özünü öldürmək üçün 
seçdiyi vasitə onun təfəkkür səviyyəsi ilə sıx bağlıdır, yəni 
ölümü dəhşətli, hər şeyi məhv edən bir qaranlıq və ya onu 
sakitliyə çatdıran bir xilas kimi görənlər qeyri-şüuri olaraq 
ona aparan üsulun da müvafiq olmasından əmindir: kimisi 
özünə od vurur, kəndirdən asır, qazla boğur, kimisi də 
rahatca yüksək dozada yuxu dərmanı içir. 
Həyatla paralel olan, onun ziddi hesab edilən və buna 
görə də qorxu və vahimə yaradan bir məfhum kimi ölüm hə-
mişə bilə-bilə kölgədə saxlanılır. Tədqiqatçılar, alimlər onu 
fizioloji, ruhi və b. aspektlərdə araşdırıb onun bir qanunauy-
ğunluq olduğuna dəlil-sübutlar gətirsələr də, adi insanlar onu 
ömür zəncirinin sonuncu, bəlkə də birinci halqası kimi qəbul 
etməyə çətinlik çəkirlər.
Ölümləri biz də növlərə ayırırıq: fizioloji, diri ikən 
ölmək və «mən»in ölümü. Hər birinə qısa şərh verək.
Fizioloji ölüm təbiətin pozulmayan qanunu, qarşısı-
alınmaz bir prosesdir və əsasən maddi bədənə aid edilən 
fiziki məhvdir. Hər kəs fiziki ölümlə gec və ya tez qarşı-
laşmalı olur. Qurani Kərimdə buyrulduğu kimi: «Hər nəfs 
ölümü dadacaq» (Quran 29/57). Dini nöqteyi nəzərdən 
desək, yoxdan yaranan yoxa çevrilir. Elmi baxımdan isə 
ölümü substansiyanın məhvi və ya enerjinin bir haldan baş-
qasına keçməsi kimi təsvir edirlər.
Fizioloji ölümü iki növə ayırmaq olar: qəfil və asta 
ölüm. Qəfil ölüm. İnsan nə baş verdiyini anlamağa macal 
tapmamış pis-yaxşı sürdüyü ömrü ilə vidalaşmalı olur. 

---

- 103 -
Ağrısız, əziyyətsiz, eyni zamanda ölümqabağı düşüncələrdən 
məhrum edən ölüm. Qəribədir, qəfil ölüm zamanı insanın 
üzündə məhz son məqamdakı ifadə donub qalır. 
Asta ölüm. Bütün həyatını ən kiçik anlarına qədər gö-
zünün qabağından kino lenti kimi keçirən ölüm. Yaşadığı 
acı-xoş günləri bir-bir yenidən yaşadan, lakin artıq başqa bir 
işıqda göstərən, başqa bir səslə duyduran ölüm. 
Sufi mütəfəkkirlər öz həyatındakı missiyasını daha 
yaxşı dərk etməsi üçün insana tez-tez ölümü xatırlamağı, bu 
dünyada heç nəyə bağlanmamağı, hər an ölümə hazır olmağı 
tövsiyə edirlər. Fizioloji ölümün varlığı hər kəs tərəfindən 
birmənalı qarşılanmır. Kimisi ona sevinir, kimisi ondan 
qorxur, kimisi də səbr və təmkinlə qəbul edir. Bəziləri 
ölməklə itir, yox olur, bəziləri isə tapır. Məncə, bunu ölüm 
ayağında olan hər kəs hiss edir və buna uyğun olaraq hərəkət 
edir: itirəm əzab çəkir, tapan sevinir. Bu dünyanın bal dadan 
zəhərinin dadı ağzından getdikcə, xatırlamağa dəyən bir 
xatirənin olmamasından əzab çəkir. Ölümün vüsala, daha 
ülvi bir aləmə aparan vasitə olduğunu anlayan isə sevinir. 
Ölümün ikinci növü diri ikən ölməkdir və nisbətən 
yüksək təfəkkürlü şəxslərə məxsusdur. Düşünməyi bacaran, 
öz insanlığını dərk edə bilən hər kəs öz həyatında heç olmasa 
bir dəfə diri-diri ölməli olur. Çünki Əbu Turxan dediyi kimi,
«həyatın nə olduğunu dərk etmək üçün ölmək lazım gəlir». 
Lakin yalnız həyatı deyil, ölümün özünü də tanımaq üçün 
ölmək vacibdir. Burada əhəmiyyətli bir amili vurğulamaq 
lazımdır: müxtəlif qorxu sahiblərinin ölümdən sonrakı 
dirilişi də fərqlidir. Üzü rəzilliyə doğru olanlar daha da 
rəzilləşir, üzü kamilliyə tərəf olanlar kamilliyə bir addım da 
yaxınlaşmış olur.

---

-104 -
Bununla belə, nəzərə alınsa ki, bu ölüm növü məhz 
müəyyən təfəkkür səviyyəsinə çatmış şəxslərə xasdır, onda 
ikincinin, yəni diri-diri ölməyin kamilliyə aparmasına daha 
çox rast gəlindiyini demək olar. Başqa sözlə desək, diri ikən 
ölmək kamillik prosesinin keçid mərhələsidir. İnsanın idrak 
prosesi dairə xarakterlidir, daha doğrusu, əvvəlkini də əhatə 
edən və get-gedə genişlənən dairələr şəklində. Hər dəfə çıxış 
nöqtəsinə çatan insan öz sonunu – ölümünü və yenidən 
doğuluşunu – başlanğıcını yaşamalı olur:
. Yəqin 
buna görədir ki, kamilləşmək istəyən şəxs ölümü dadmaq 
istəyir. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, fizioloji ölüm bu 
ölümlərin xitamvericisi olduğu kimi, təfəkkür prosesində də 
böyük bir keçid olmalıdır. Yuxarıdakı rəvayətdə olduğu 
kimi. Bilən Allahdır.
Nəhayət, ölümün sonuncu növü: «Mən»in ölümü. Bu, 
yalnız təfəkkür və əxlaqına, iradə və imanına görə yüksək 
mənada seçilən şəxslərə xas bir ölümdür. Bunu nəzərə 
alaraq, «Mən»in ölümünün izahına keçməzdən əvvəl ilahi 
zərrə və seçilmiş şəxslər haqqında qısa bir şərh verək. 
Bir qüdsi hədisdə Allah təala buyurur: «Mən gizli bir 
xəzinə idim, tanınmaq istədim və xəlqi yaratdım». Təsadüfi 
deyil ki, təsəvvüfdə kamilləşmə prosesinin sonunda insan o 
dərəcədə 
cilalanmalı, 
maddi 
istək 
və 
arzulardan 
təmizlənməli, mənən saflaşmalıdır ki, Allah təala orada 
güzgü kimi Özünü görə bilsin.
Allahın əksər sifətlərinin daşıyıcısı olan insanın da kəşf 
edilməyə, dərk olunmağa ehtiyacı var. Hər insanda onu «o» 

---

- 105 -
edən bir zərrə var, tanınmağa, dərk olunmağa, sevilməyə eh-
tiyacı olan bir zərrə. O tanınmayana qədər həmin insan əzab-
əziyyət çəkir, özünü görə bilmək üçün «güzgü» axtarır, 
özünə müvafiq güzgü tələb edir. Həmin zərrə hər kəsin öz 
təfəkkür səviyyəsinə uyğun olaraq kəşf olunur: kimisində bu 
zərrə maddi çərçivədən o tərəfə keçmir, kimisində də o, 
yüksək iman və sevgi ilə cilalanmış bir dürr halındadır. 
Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, yalnız «güzgüdə» əks olunmuĢ