K. Bünyadzadə
Yüklə 1,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
qısa qapanmadan qorunması üçün bu prosesdə ruhun iş-
tirakı zəruridir. Hər insan bir ruha malikdir və bu ruh ancaq öz ideya- sını daşıya bilər! (Onu da əlavə edim ki, bir ideyaya malik olması yalnız ruha aiddir, bədənə deyil. Əbu Turxan fəlsəfəsində bədən bir neçə ideyanın daşıyıcısıdır.) Yaşanan harmoniya, doğmalıq isə ancaq iki ruh arasında mümkündür. Əbu Turxan demiş, bu, «ruhun canlanmasıdır», yəni ruh tək olmadığını dərk edir, daşıdığı ideyanın mahiyyətinə varır, çünki müqayisə üçün əks tərəf var, öz əksini görmək üçün «güzgü» var. Onu da əlavə edək ki, bu «canlanma» bütünlüklə əks tərəfdən asılı olur və bu proses qarşılıqlı şəkildə olduğu halda «canlanma» get-gedə kamilləşir, ruhların daha dərin qatları işıqlanır. Filosof bunu «iki damlanın əvvəlcə bir damlada birləşməsi və dəryaya birlikdə qatılması»na bənzədir və məhəbbəti «hissənin tama, yarımçığın bütövə doğru hərəkəti» adlandırır. İnsan həm malik olduğu ideyanın, həm də sevdiyinin ideyasının mahiyyətini, onların məhz hansı cəhətlərlə bir-birini tamamladıqlarını, təmas nöqtələrini və bu nöqtələrin hər iki -212 - ruh üçün hansı əhəmiyyət daşımasını dərk edir və bununla da öz sevgisini dərk etmiş olur. Bayaq xatırlatdığımız heykəltaraş kimi. Əbu Turxan yazır ki, «ruhun ruha qovuşması daxili mənəvi yüksəliş gətirir». Bu, qana-qana sevməkdir! Bu, sevginin insana verdiyi neməti dərk edib dəyərləndirməkdir! Bu, iki könülün işığını birləşdirmək, artırmaqdır! Yəqin buna görə Şihabəddin Sührəvərdi deyir ki, «kamal sahibi olmayan qafil həzz ala bilməz. Hər bir həzzin qədəri kamillik dərəcəsindən asılıdır». Biz sevginin iki halından danışdıq: hissi səviyyədə ya- şanan, yəni məcnunluqdan və ruhun iştirakı ilə hisslə tə- fəkkürün bir-birini tamamladığı sevgidən. Lakin sevginin üçüncü, daha mürəkkəb və əzablı bir halı da mövcuddur: təfəkkürün hisslər üzərində hegemon olduğu zaman yaşanan sevgi. Onu da qeyd etməliyik ki, söhbət maddi hisslərin, niy- yətlərin üstünlüyündən getmir. Belə olan halda yüksək sevgi, saf məhəbbət olmadığına görə, onu ümumiyyətlə müzakirə mövzusundan kənarda saxlayırıq. Diqqətə çatdırılmalı olan məsələ Əbu Turxanın öz mə- həbbət konsepsiyasında ilk iki haldan danışdığı halda, hətta bizim mövzudan kənarda qoyduğumuz məsələyə də geniş bir açıqlama gətirdiyi halda, qeyd etdiyimiz üçüncü haldan danışmır. Bildirdiyimiz kimi, sevgi əsasən hisslərin «məkanı» sa- yıldığına görə, təfəkkür ora yaxın buraxılmır. Əbu Turxanın düşüncələrinin köməyi ilə sevginin mahiyyətinə bir də baxaq: «tamamlanmaya ehtiyac», «vahidin əzəmətinə, bü- tövün gözəlliyinə, tamın harmoniyasına heyranlıq», «ruhlar arasında körpü», «mənəvi kamilliyin təməlinin əsas şərti», - 213 - «kamilliyə aparan yolun məqamı» və s. Deyilənlər hamısı insanın mahiyyətinə xas olan və açılmağa ehtiyac hiss edən zəruri hallardır. Maraqlıdır, insanın zahirində də özünü müsbət tərəfdən büruzə verən belə bir mənəvi kamilləşmə yalnız hisslər səviyyəsində mümkündürmü? Yuxarıda qeyd etdik ki, mümkün deyil və ruhun iştirakının vacibliyini vurğuladıq. Elə isə alternativ sual verək? Bəs yalnız təfəkkürlə belə bir yüksəliş, kamilləşmə mümkündürmü? Əbu Turxanın bildirdiyinə görə, «alimlər qısa qapan- madan qaçır, şairlər isə onu vəsf edir». Yalnız alimlər deyil, ağlına güvənən, həyatında təfəkkürü hegemon olaraq qəbul edən hər kəs «qısa qapanmadan qaçır», təfəkkürün qurduğu möhtəşəm sarayı bir anlıq partlayışın yerlə yeksan etməsindən qorxur. Əbu Turxan qısa qapanmaya alternativ olaraq normal elektrik cərəyanının yaranması üçün tənzimləyici müqavimətin zəruriliyini vurğulayır. İdeyanın normal inkişaf etməsi üçün haqlı və xeyirli bir iraddır. Lakin digər bir tərəfdən, maneənin çoxluğu cərəyana hansı təsiri göstərir? Mən fizik deyiləm, amma güman etmək olar ki, cərəyanın şiddətini azaldır, yəni işığı zəiflədir. Düzdür, Əbu Turxan «güclü enerjinin tədricən işlətməyi» də xatırladır. Bu nədir? Hissin enerjisinin təfəkkürə xidmətimi? Ruhu bədənin xidmətçisinə çevirməkmi? Yaxud təfəkkürün dərk etdiyi böyük bir sevgini qırıq-qırıq, səpələnmiş halda yaşamasımı? Diqqəti cəlb edən daha bir məsələ: sevgi iki ideyanın birləşməsidir. Təfəkkürün qoyduğu süni maneələr, «qısa qa- panma» qorxusu hisslərin çərçivəsini həddindən artıq da- raldır və bu naqislik ümumi vəhdətə mane olur. Başqa sözlə desək, hiss və təfəkkür, ruh və bədən bir-birindən təcrid olunur və ruh öz əksini başqa bir ruhda görə bilmir, deməli -214 - tamamlanmaqdan da məhrum olur. Rəssam, heykəltaraş və ya başqa bir yaradıcı insan can atdığı ideyaya yalnız təfəkkürü ilə çata bilərmi? Yaxud onun çatmaq istədiyi ideyanı mahiyyətdən uzaq səpələnmiş ideyalar əvəz edə bilərmi? Maraqlıdır, təfəkkürün öz hakimiyyətini bölüşmək is- təməməsini, özünə qapanmasını, hissi heç bir vəchlə yaxına buraxmamasını, Əbu Turxanın təbirincə, «təfəkkürün qısa qapanması» adlandırmaq olarmı? Yüklə 1,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|