Kamran NƏZİRLİ

Telman Vəlixanlı

filologiya elmləri doktoru, professor



Con Qolsuorsi

(İngilis yazıçısı)

Bəzən ingilislər onu “bizim Lev Tolstoy” adlandırırlar; onu bə­yən­məyənlər də var. Ona sadəcə “sağlam təfəkkürlü is­te­dad” da demək olar. Amma bütün bu dəyər­lən­dir­mələr dünya ədəbiy­ya­tının klassiki titulunu almış Con Qolsuorsinin yaradıcılıq potensialını nə artırır, nə də azaldır. O, təkcə “Forsaytlar sülaləsi haqqında Saqa¹” trilogiyası ilə ədəbiyyat tarixində əbədi qalmışdır.

Onun yazıçı dostu və tənqidçisi Cozef Konrad bir dəfə Cona yazır: “...sizin bütöv yaradıсılığınızda bir şey çatışmır: skeptisizm². Skeptisizm ağlın, həyatın hərəkətverici qüvvəsidir; o, həqiqətə xidmət edir, sənətə gedən yoldur, nəhayət, qurtuluş deməkdir...” Buna baxmayaraq, Con Qolsuorsi öz yolu ilə getdi və öz prinsiplərinə sadiq qaldı. O, öz genişmiqyaslı yaradıcılığı ilə sübut etdi ki, “ağlın hərəkətverici qüvvəsi” və “incə sənətin yolu” böyük sevgi ola bilər, bir də həyat eşqi, başqa heç nə! Böyük yazıçı ölümünə az qalmış çıxışlarının birində deyirdi: “...həyat – möhtəşəm və cazibədar macəradır. Biz bu macəranı görmək üçün yalnız bir dəfə Naməlum stansiyaya qədər bilet alırıq... O yolda nə işlə məşğul oluruq, necə məşğul oluruq, o yol uzun, ya qısa olacaqmı – bunlar bizim xarakterimizin meyillərindən asılıdır... Əgər biz Sirrin üzünə qorxmadan, çə­kin­mədən baxmağı öyrənsək və eyni zamanda Göyün altında olan dünyada Ruhun əbədi hərəkətdə olmasını öyrənə bilsək... onda ömrümüzün hədər getmədiyini anlayarıq...”

Con Qolsuorsi 14 avqust 1867-ci ildə İngiltərənin Surrey qraflığında Kinqston Hill şəhərində anadan olub; o, tanınmış və imkanlı bir ailənin- Con və Blanç Beyley Qolsuorsilərin oğlu idi. Məktəbi, kolleci, daha sonra isə Oksford Universitetini bitirir; o, vəkillik ixtisasına yiyələnir və vəkil kimi 1890-cı ildə işə düzəlir. Lakin hüquqşünaslıq onu cəlb etmir; bu sahədə çox qala bilmir və gəmi ilə səyahətə çıxır, Avstraliyanı, ABŞ-ı, Rusiyanı gəzir, Cənubi Afrikada olur. Səyahətlərinin birində o, Co­zef Konradla tanış olur; Konradla dostluq onun ədəbi dün­ya­görüşündə böyük rol oynayır. Lakin onun ədəbiyyata gəl­mə­sin­də əsas rolu Con Reskin oynadı; Reskinin burjua əxlaq nor­ma­la­rına qarşı romantik etiraz ideyalarının təsiri altında Con ilk he­kayələrini yazdı. İlk nəsr kitabı Con Sincon təxəllüsü ilə 1897-ci ildə çap olundu. Yaradıçılığının ilk təcrübə mərhələsi 1904-cü ildə bitdi və elə həmin il Con bir-birinin dalınca bir ne­­çə roman və dram əsəri yazır ki, onlar da yazıçıya uğur gə­tirir.

Müasirləri Conu bəxti gətirən varlı yazıçı adlandırırdılar; çünki o, imkanlıydı, digər sənət adamları kimi pul və başqa şey­lər sarıdan korluq çəkmirdi. O, azad və rahat şəkildə ürəyi istədiyi işlə məşğul ola bilirdi. Lakin bunu da qeyd edək ki, hər cür sosial rahatlığı Conu hər şeyə xor baxan adam, yaxud zəif yazıçı eləmədi. Əksinə, bu rahatlıq onu ədəbi aləmdə daha güc­lü yazıçı kimi tanıtdırdı; o, həyatın ən incə çalarlarını, zid­diyyətlərini, ailələrin, insanların ölməz xarakterlərini və həyat tərzlərini bədii sözün gücüylə ortaya qoydu və şöhrət qazandı.

1932-ci ildə yazıçıya dünya şöhrəti gətirən Forsaytlar Sülaləsi haqqında Saqa (1922) trilogiyasına görə Nobel mü­ka­fatı verildi və o, bu əsərdə özünün də mənsub olduğu zümrənin – burjuaziyanın əxlaq və psixologiyasını qələmə al­mışdı. Yazıçı özü deyirdi ki, “bu əsər əsasən sahibkarlar dün­ya­sında Gözəlliyə və Azadlığa necə qəsd olunmasından” bəhs edir. Qolsuorsinin ən sevimli yazıçıları Turgenev, Lev Tolstoy və Mopassan olmuşdur.

Con Qolsuorsi yaradıçılığının aparıcı mövzusu sevgi olub. Onun tədqiqatçıları təsdiq edirlər ki, yazıçının məhəb­bətlə bağlı əksər əsərləri real həyatdan götürülmüş faktlar əsasında yazılmışdır, hətta bəziləri bunu yazıçının şəxsi sevgi macəraları ilə də əlaqələndirirlər. Lakin həqiqətdə isə Conun yeganə həyat yoldaşı Ada Nemesis olmuşdur. Con 1895-ci ildə əmisi oğlu Artur Qolsuorsinin arvadı Ada Nemesis ilə sevgi macərası yaşasa da o dövrün sərt qanunlarına görə onlar uzun müddət (təxminən on il) evlənə bilmirlər. Yalnız ailənin başçısı qoca Con (Qolsuorsinin atası) öldükdən sonra Ada öz ərindən ayrılıb Cona ərə gəlir. Onlar 1933-cü ilə kimi, Con Qolsuorsinin ölümünə qədər bir yerdə yaşayırlar. Ada ilə evlilik həyatı yaradıcılıq baxımından da uğurlu oldu. Ada gözəl musiqiçi idi, royalda çala bilirdi. Təsadüfi deyil ki, Conun əksər əsərlərində, o cümlədən, sizə təqdim etdiyim “Alma ağa­cı” (THE APPLE TREE, 1916) romanında musiqiylə bağlı səhnələr var. Ada görkəmli müsiqişünas kimi London səhnə­lərində Conun bir çox əsərlərinə musiqi yazmışdır. Con Qolsuorsi “Forsaytlar haqqında Saqa” («The Forsyte Saga») məşhur əsərini də sevimli arvadına həsr etmişdir.

Adətən səhərlər yazmağa üstünlük verən Con Qolsuorsi çox məhsuldar olmuşdur: o, 20 roman, 27 pyes, 3 şeirlər top­lusu, 173 novella, 5 esselər toplusu, 700-dən çox məktub, çoxlu oçerk və resenziya müəllifidir.

Yazıçının “Alma ağacı” (THE APPLE TREE, 1916) ro­ma­nı Azərbaycan dilində ilk dəfə çap olunur.