Kandavlizm Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Candaulism
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
48 Yelena Furman qüdrətli sənətkarın yaradıcılığında əsas yer tutan obrazlardan olmuşdur. Rubens sevimli arvadını lüt halda təsvir etmişdir. Rubens arvadını əvvəlcə mifologiya və Bibliya kompozisiyalarında təsvir etmişdir. Təqribən 1635-ci ildə yaratdığı «Virsaviya» əsərinin qəhrəmanı onun ikinci arvadının surətidir. Həmin əsər Almaniyada Drezden Şəkil Qalereyasında saxlanılır (şəkil 30). Şəkil 30. Piter Paul Rubens. «Virsaviya», yağla ağac üzərində çəkilmiş 175 x 126 santimetr ölçülərində olan tablo, təqribən 1635-ci il, Almaniya, Drezden Şəkil Qalereyası 49 P. P. Rubensin təqribən 1638–1640-cı illərdə təsvir etdiyi «Kürk» portreti yenə Yelena Fourmentin portretidir. Həmin ecazkar portret Vyanada Bədii-Tarixi Muzeydə saxlanılır (şəkil 31). Şəkil 31. Piter Paul Rubens. «Kürk», təqribən 1638–1640-cı illər, Vyana Bədii- Tarixi Muzeyi Arvadı Yelena Fourmenin çılpaq halda şəkillərini çəkməsi və sonra onları sərgiyə çıxarması səbəbindən bəzi müəlliflər Rubensin yaradıcılığında kandavlizm elementlərini görməyə meylli olmuşlar. Rubensin kandavlizmdən əziyyət çəkdiyini K. İmelinski və başqa müəlliflər qeyd etmişlər [33]. 50 1996-cı ildə rus alimləri, tibb elmləri namizədləri A. A. Bova və Y. M. Savina tərəfindən tərtib edilən «Seksologiya və seksopatologiya üzrə lüğət (şərh və əlavələrlə)» adlı kitabda K. İmelinskinin çılpaq arvadını təsvir etdiyi mənzərələri sərgiyə çıxaran Rubensin yaradıcılığında kandaulezizm əlamətlərinin olduğunu göstərməsi fikrinin mübahisəli olması qeyd edilmişdir. Müəlliflər məsələni ona görə mübahisəli hesab edirlər ki, rəsamlardan bir çoxu (məsələn, Salvador Dali) eyni şeyi ediblər və hazırda da edirlər [47]. Flandriyalı mühacirdə kandavlizm əlamətlərinin özünü qabarıq şəkildə göstərdiyi heç bir vəchlə inkar edilə bilməz. Tədqiqatçıların fikrincə, Piter Paul Rubensdə kandaulezistik meyl yeniyetməlik yaşlarından olmuş, ömrünün sonunadək onda saxlanılmışdır. Boyakar arvadının çılpaq şəkillərini açıq-açığına müzakirə mövzusuna çıxarmaqla çoxlarını təəccübləndirmişdir. Rəssamın yaratdığı qəşəng formalı, həssas və koppuş qadınlar görənləri heyrətə gətirmişdir. Rəssam arvadını çox, bir neçə dəfə, özü də həvəslə çəkmişdir. Sənətkar arvadının bədəninə baxıb ləzzət almış və belə gözəl qadına yiyələndiyini hamıya bildirmək, onun cəlbediciliyini başqa kişilərə göstərmək istəmişdir. Buna görə Rubens çılpaq Yelenanın yer aldığı mənzərələri ümumi kütlənin seyr etməsi üçün onları tez-tez sərgiyə qoymağı sevmişdir. Antverpen sakinləri lövhə üçün məhz kimin model xidməti gördüyünü dərhal bilmişlər. Rubensin buna əmin olması onu oyandırmış, ehtirasa gətirmişdir. Rubens çılpaq şəkillər sərgidə nümayiş olunarkən dostlarının onlara tamaşa etmələrindən çox ruhlanmış, vəcdə gəlmişdir. Ağıllı Yelena ərinin qeyri-adi meylini duymuş, onun zəifliyinə barmaqarası baxmışdır. * * * Məşhur kandavlistlər haqqında danışdıqda Uorsli ailəsindən söhbət açmamaq mümkün deyildir. Həmin ailə Britaniya ali cəmiyyətində (kübar mühitində) nəhəng biabırçılığa səbəb olmuş, qrandioz rüsvayçılığa yol açmışdır. XVIII əsrdə ingilis siyasi xadimi və qədimdən qalma şeylər kolleksioneri ser Riçard Uorsli (Sir Richard Worsley) 84 və varlı-hallı evin qızı Seymur Doroti Fleminq (Seymour Dorothy Fleming) 85 arasındakı nikah çox böyük səs-küyə səbəb olmaqla tarixə düşür. 7-ci baronet (7th baronet) kimi məşhur olan 24 yaşlı Riçard və vəliəhd qız 17 yaşlı Seymur 1775-ci ildə kəbin kəsdirirlər (nikahlanırlar). Onların zəmanəsi məhzun (kədər gətirən) vaxtlar idi, həmin dövrdə hətta son dərəcə ağıllı, varlı və çox gözəl qadın kişinin yalnız «xüsusi mülkiyyəti» sayılırdı. Çox yaraşıqlı Seymur Fleminqə yüz min funt dəyərində cehiz verilmişdi. Əlbəttə, bu başgicəlləndirici məbləğ idi, ancaq həmin məbləğlə qadın yalnız mehtəri (atabaxanı) və yaxud bağbanı sevə bilərdi. Ərin var-dövləti onun üçün heç bir şey həll edə bilməzdi. İlk vaxtlar onları ideal cüt hesab edirlər. Ser Riçard Uorsli Nort lordu hökumətində vəzifəcə yüksəldiyindən parıldayan ulduz, ledi Uorsli isə ali cəmiyyətin sevimlisi sayılırdı. Əvvəlcə gənc ledi Seymur baron Uorsli ilə öz nikahını entuziazmla qarşılayır, ona vurulur. Qadın Riçard Uorslini sevir və ona söz verir ki, onun üçün ürəyi istəyəni edəcəkdir. Hələ ərinin qeyri-adi intim vərdişlərindən şübhələnmədiyi bir vaxtda onun istədiyini həyata keçirəcəyini vəd edir. Lakin ailə cəbhəsində işlər heç də zənn edildiyi qədər idillik 86 deyildi. Çox keçmədən onların ailəsində nifaq başlayır. 51 Danışırdılar ki, ser Riçard qadınlarla elə çox maraqlanmazdı. Ledi Uorsli sonralar etiraf etmişdir ki, onların ilk nikah gecəsi üç ay uzanmışdır. Söz yox ki, həmin informasiyanın nə qədər həqiqət olduğu məlum deyildir. Lakin gənc siyasətçinin arvadına az diqqət yetirməsi göz qabağında olan bir fakt idi və heç kimdə şübhə doğurmurdu. Baronun təhrif olunmuş zövqü meydana çıxır. Əvvəllər arvadı sadəcə corablarını necə soyunduğunu gizlicə müşahidə edirdi. Sonra onun başqa kişilərlə görüşlərinin təşkil edilməsinə şərait yaratdı. Vuayerizmə mübtəla olmuş Riçard Uorsli arvadını başqa kişi ilə yatmağa məcbur etməyə başlayır, özü isə açar deşiyindən onların cinsi əlaqəsinə baxır. Ər öz kefi istəyən kimi arvadının xəyanətini müşahidə etməyə və bundan həzz almağa başladı. Deyilənlərdən belə çıxır ki, aldadılmış ər əslində öz arvadının reputasiyasının 87 korlanmasına qol qoymuş, «imza çəkmişdir». Ərinin qəribə meylindən sui-istifadə edən ledi Uorsli pozğun həyat sürür. Ledi Uorslinin dalbadal məşuqları peyda olur. Xanım qısa vaxt ərzində bir yığın kişinin yatağına girir, onun məşuqlarının sayı-hesabı olmur. Yayılan xəbərlərə görə, ledinin cinsi yaxınlıqda olduğu kişilərin sayı artıq 27 nəfərə çatır. Hətta onlardan biri – Corc Bissettə (George Bissett) üçün bir qız doğur. Belə ki, əxlaqsız qadın 1781-ci ildə nikahdankənar cinsi əlaqədən qazandığı uşaq doğur. Lakin ser Riçard biabır-rüsvay olmamaq, qınaq obyektinə çevrilməmək üçün doğulan körpənin onun öz uşağı olduğunu etiraf edir. Həmin vaxt cütün artıq qanuni doğulmuş bir oğlan uşağı – varis (nəslin davamçısı) vardı. Bununla kifayətlənməyən həyasız arvad ərinin seyrçi münasibətindən yorulduğunu bəhanə edərək 1781-ci ilin 18 noyabrında «rəşadət göstərirmiş» kimi dəliqanlı kapitan Corc Bissettə qoşulub qaçır. Güman edilir ki, arvad tez boşanacağına ümid edərək belə bir addım atmışdı. Lakin bu variant qəzəblənmiş əri qane etmədi. Ərini qoyub öz məşuqu ilə qaçan arvad bununla əsəbləri tarıma çəkir. «Cinayətkar dedi-qodu» hər yerə yayılır. Ledi Uorslinin zinakarlığı ser Riçard Uorslini kapitan Corc Bissettlə üzbəüz qoyur, onları məhkəmədə «görüşdürür». Ovqatı təlx olmuş, məyus Riçard Uorsli dəlibaş kapitanı məhkəməyə verir. 1782-ci ildə Britaniya və Amerika Birləşmiş Ştatlarının sakinləri arasında məhkəmə çəkişməsi başladı. Elə çox tanınmayan Corc M. Bissett Uayt adası qubernatoru ser Riçard Uorslinin arvadı ilə nikahdankənar cinsi əlaqə yaratmaqda günahlandırılırdı. Nikaha xitam vermək (boşanmaya nail olmaq) üçün ər arvadının zinakarlıq aktı törətdiyini, ona xəyanət etdiyini sübut etməliydi. «Əmlakının» (arvadının) korlanmasına, reputasiyasının zərər görməsinə (ad-sanına ləkə gətirilməsinə), şərəf və ləyaqətinin alçaldılmasına görə nəhəng, külli bir məbləğ tələb edilirdi. Belə ki, ser Riçard pulla kompensasiya kimi iyirmi min funta bərabər bir məbləği ələ keçirmək üçün dişlərini qıcamışdı. Tələb edilən məbləğ heç də kiçik deyildi, həmin vaxtlar heç yerdə eşidilməmiş, misli görünməmiş dərəcədə böyük bir məbləğ sayılırdı. Hətta bəzi jurnalistlər onu indiki dövr məbləğinə çevirərək üç milyon dolları keçdiyini bildirirlər. Əslində Riçardın pula ehtiyacı yox idi, sadəcə olaraq arvadını qaçırmış kapitanı cəzalandırmaq məqsədilə buna getmişdi. Ancaq proses (məhkəmə işinin gedişi) çox qəribə, «nəşəli» bir xarakter aldı. Londonlular şahidlərin ifadələrinin toplandığı, onların canlı təsvir olunduğu kitabçalar aldılar. Buradakı məlumatlar kifayət qədər inandırıcı sayılırdı, hətta miledini 88 zöhrəvi xəstəlikdən müalicə etmiş həkimin verdiyi ifadə belə kitabçaya salınmışdı. 52 Arvadın məşuqunu uzunmüddətli türmə gözləyirdi, hətta həyatının son gününə qədər həbsxana divarları arasında keçirməli ola bilərdi. Məşuqunun var-dövlətinin əlindən çıxmaması (müflisləşməməsi) naminə pozğun arvad kapitan Bissett onun həyatına girənə qədər özünün qiymətinin «iyirmi min funt olmadığını», artıq reputasiyasının çoxdan korlandığını, hörmət və etibardan düşdüyünü bildirir, ümidsizcəsinə davrandığını bildirir. Məhkəmədəki şahid ifadələrinə görə, onun çoxlu sayda pərəstişkar və qulluqçuları olmuşdur. Altı illik nikah dövrü ərzində ledi Uorslinin 27 məşuq olduğu rəsmi surətdə elan edildi. Onlardan biri hətta xanımı tripper (süzənək) xəstəliyilə yoluxdurmuşdu. Lakin məhkəmə arvadın zinakarlığı və məşuqlarının sayca çoxluğu barəsindəki informasiyadan deyil, adlı-sanlı bir vəzifə sahibinin öz həyat yoldaşını əxlaqsızlığa sürükləməsindən şoka düşmüşdü. Ledi Uorsli etiraf etmişdir ki, əri onun sevgi əyləncələrinə xəlvəti tamaşa etməyi çox sevir, hətta məşuqlarından bir çoxunu özü ilə evə gətirirdi. Sevgilisini xilas etmək istəyən Seymur məhkəmədə sübut etmək istəyirdi ki, əri onun nikahdankənar cinsi əlaqəsinə etiraz etməyib, eyni zamanda belə əlaqələri mükafatlandırıb, həvəsləndirir, təşviq edirdi. Birtərəfli mövqe tutmamaq üçün məhkəməyə ledinin dediklərini təsdiqləmək lazım gəlirdi. Bu baxımdan sadə hamamçı qadının verdiyi ifadə hər kəsin təəccübünə səbəb olur. Hamamçı qadın danışır ki, ər Riçardın öz dostu Bissetti çılpaq arvadına baxıb zövq almaq, onu ləzzətlə seyr etmək üçün gətirdiyi günü yaxşı xatırlayır. Bissettə rahat olsun deyə hətta ser Riçardın altda dayanaraq onu öz kürəyinə çıxarmasını təklif etdiyini yaddan çıxarmaq mümkün deyildir. Bissettin vəkili dəyyusa (buynuzdaşıyana) sarsıdıcı, həlledici zərbə endirir. Vəkil bəyan edir ki, «Uorsli ər-arvadları Meydstonda istirahət edən zaman arvadı hamamda çimərkən ser Riçard onu Bisettə göstərmişdir. Riçard bunu sadəcə kənardan işarə etməklə deyil, onu belinə çıxarıb yuxarı qaldırmaqla həyata keçirmişdi. Riçardın çiyinləri üstünə çıxandan sonra Bisett xeyli yuxarı qalxdığından çimən arvadı yaxşıca görmüş, ona gizlincə tamaşa etmişdi. Ledi Uorsli çimib qurtardıqdan sonra centlmenlərə qoşulmuş, şən üçlük gəzintiyə çıxmışdır. Riçardın öz çılpaq arvadını başqa kişiyə göstərməsi heç də cəmi bir dəfə olmamışdır. Riçard oxşar qaydada öz tanışlarını bir neçə dəfə əyləndirmişdi. Arvadının başqa kişilərlə cinsi əlaqələrinin hamısını cənab Uorsli altdan, xəlvəti müşahidə etmişdir. Ser Riçardın anlaşılmaz və qəribə meyli nəzərə alınaraq onun boşanması haqqında söhbət gedə bilməz. Hər şeydə onun özü günahkardır». İnsident təkcə arvadın vəfasızlığına görə deyil, eyni zamanda ərin seksual meyl pozğunluğundan lap qızışmışdı. Uorslilərin işinə baxıldığı məhkəmə XVIII əsrin ən səsli- küylü məhkəməsi hesab edilir. Dindirilməsi və ifadələrinin alınması üçün ledi Uorslinin əvvəlki məşuqələri məhkəməyə çağırılırdı. Bütün London camaatı bu sirkə baxmağa, tamaşa etməyə can atırdı. Vanna qəbul edən ledinin gizlicə başqa kişiyə göstərilməsi xəbərçilərin dilindən düşmürdü. Lakin əhalinin imtiyazlı təbəqələri tərəfindən seçilmiş məhkəmə iclasçıları vəkilin tutarlı arqument gətirməsinə baxmayaraq arvadı qoşulub qaçan ərə rəhmdilliklə yanaşırlar. Pis vəziyyətə düşmüş ərə yazığı (rəhmi) gələn iclasçılar belə bir verdikt irəli sürürlər: «Uorslinin ailəsini dağıdan Bissett günahkar bilinsin və ona kompensasiya qismində ... bir şillinqə bərabər məbləğ ödəsin». Söz yox ki, aldadılmış və 53 təhqir edilmiş ər məhkəmə işini udur. Ancaq çox qızğın müzakirələrdən sonra məhkəmənin çıxardığı qərarda kompensasiya kimi ona vur-tut bir şillinq verilməsi göstərilir. Əlbəttə, işini qurtaran məhkəmənin ərə dəyən mənəvi zərərə görə cəmi bir şillinq ödənilməsinə dair verdiyi hökm sadə bir qərar kimi qarşılanmamışdır. Hər yoldan keçən kişinin altına girmiş arvadın qiymətinin cəmi bir şillinq olması, həmçinin qeyrətsiz ərin belə cinsi kontaktları alqışlaması, onlara şərait yaratması, hətta bir çox hallarda özünün şəxsən baş verənləri kənardan müşahidə etməsi, həmçinin başqa məqamlar qərarın kifayət qədər ədalətli olduğuna dəlalət edirdi. Bəziləri məhkəmədə ərin udduğunu iddia edir, ancaq digərləri qadının qələbə çaldığını söyləyirdi. Əslində belə biabırçılıqdan sonra onların hər ikisinin məhkəmədə udduğu, ancaq həyatda uduzduğu etiraf edilməlidir. Şəkil 32. Ser Riçard Uorslinin (Sir Richard Worsley) portreti. Məşhur ingilis tarixi və portret naqqaşı ser Coşua Reynolds (Joshua Reynolds) 89 tərəfindən 1775/1776-cı ildə çəkilmişdir. 1782-ci ildə məhkəmə stenoqrammaları azqala ən çox satılan nəşrə çevrilmişdi. İşə məhkəmədə baxılması stenoqramması 7 dəfə nəşr edilmişdi. Deyilənə görə, hətta nüfuzlu dövlət xadimləri, hətta ölkə başçıları nəşrə maraq göstərmişdilər. Məsələn, amerikan dövlət xadimi, Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti Corc Vaşinqton (George Washington) nəşrin bir ekzemplyarını (nüsxəsini) əldə etmişdir. Seksual xarakterli informasiyanın aristokrat yatağından məhkəmə zalına keçməsi və bulvar nəşrə (oxunaqlı olan, lakin ideya və bədii cəhətdən zəif sayılan bədii əsərə) 90 çevrilməsi səbəbsiz ola bilməzdi. Lakin seksual xarakterli tarixi hadisə bununla başa çatmır. Alçaldılmış ser Riçard arvadının boşanmasına icazə verməkdən imtina edir. Ledi Uorsli gülünc vəziyyətə 54 düşür, masqaraya qoyulur, oyuncaq yerinə qoyulan adam səviyyəsinə enir. Arvad artıq Bissettdən ikinci dəfə hamilə qalmışdı. Bissett onu ikicanlı vəziyyətdə atır. Qadın heç olmasa acından ölməmək, yalnız yaşamaq xatirinə fahişəliklə məşğul olmağa başlayır. Arvad bir daha ərinin qabağına doqquzluq çıxarmaq 91 istəyir. Qanuna görə, zinakar arvada yalnız cib xərcliyi verilə bilərdi. Arvadın nəhəng cehizi, paltar və bəzək-düzək vasitələri (zir-zinəti) ərində qalırdı. Lakin ser Riçardın ona uşaqları ilə görüşməsini qadağan etməsi ilə müqayisədə bu itkini müqayisə etmək çətin olardı. Çox keçmədən baxımsızlıq ucbatından onun balaca qızı ölür. Ərlə arvadın ümumi uşağı sayılan oğlan bədbəxt hadisə nəticəsində 12 yaşında tələf olur. Ali cəmiyyət (aristokratlar içərisinə) çıxmaq onun üçün həmişəlik (əbədi) üzünə bağlanır, qadağan edilir. Yalnız hərdənbir (təyin olunmuş vaxtı gələndə) anası və bacısı ilə görüşməsinə icazə verilirdi. 1805-ci ilin 8 avqustunda 54 yaşlı Riçard dünyasını dəyişir. Yalnız ser Riçard öldükdən sonra qanuna görə ledi Uorslinin haqqı çatan pullar onun ixtiyarına keçmişdir. Ser Riçard dünyasını dəyişdikdə ledi onu dəfn etmişdir. Əri ilə həmişəlik vidalaşdıqdan sonra ledi Uorsli özü istədiyi kimi yaşamağını davam etdirmiş, daim həzz almağa çalışmış, aşna (məşuqə) rolunda bütün Avropa boyunca səyahətdə olmuş, Fransa inqilabı sayəsində zəbt edilən böyük bir ərazini gəzib- dolanmışdır. 47 yaşlı ledi yaşca özündən iki dəfə kiçik olan bir kişiyə ərə getmişdir. Onlar İtaliyaya köçüb orada yaşamışlar. Ledi və onun cavan əri 13 il bir yerdə olmuşlar. Acınacaqlı məşhurluq qazanmış ledi Uorsli məhz həmin kişinin qolları üstündə keçinmişdir. Uorsli soyadlı ər-arvadın ailə faciəsi təkcə məhkəmə stenoqrammalarında əbədiləşdirilmədi. Onlar həmçinin çoxsaylı karikaturaların qəhrəmanlarına çevrildilər. Karikaturaçılar həmin momentdən məharətlə istifadə etdilər. Öz çiyinləri üstündə kapitan Bissetti saxlayan ser Uorslinin təsviri bunların içərisində ən məşhurlarından biridir. İngilis karikaturaçı rəssamı və oymaçısı Ceyms Gillrey (James Gillray) 1782-ci il 14 martında ərsəyə gətirdiyi «Ser Riçard öz arvadının aşağı hissələrini çılpaqlaşdırarkən kələkbazdan da pis görünür!» («Sir Richard Worse-than-sly, exposing his wife’s bottom – o fye!») əsəri çox məşhurdur. Ser Riçard Uorslinin (Sir Richard Worsley) karikaturasından bir fraqment 33-cü şəkildə göstərilmişdir. Əsər Londonda Milli Portret Qalereyasında (National Portrait Gallery, London) saxlanılır. Onun «Yaradıcılıq fondu!» («Creative commons!») lisenziyası vardır. Ledi Uorsli çimərkən başqa kişinin ona daha rahat və yaxşı göz gəzdirə bilməsindən ötrü ər tərəfindən qəribə addım atılmışdı. Karikatura yalnız şahidlərdən birinə həsr olunmuş illüstrasiyadan başqa bir şey deyildir. Ancaq bu bədii sənəd hazırda Londonda Milli Portret Qalereyasında saxlanılır. Reynoldsun qarşısında poza almış ledi Uorsli tarixə məhz həmin görkəmdə düşəcəyini əsla ağlına gətirə bilməzdi. 55 Şəkil 33. Ser Riçard Uorslinin (Sir Richard Worsley) karikaturası. İngilis karikaturaçı rəssamı və oymaçısı Ceyms Gillrey (James Gillray) 92 tərəfindən 1782-ci ilin 14 martında çəkilmişdir. «Ser Riçard öz arvadının aşağı hissələrini çılpaqlaşdırarkən kələkbazdan da pis görünür!» («Sir Richard Worse-than-sly, exposing his wife’s bottom – o fye!») əsərindən bir fraqment. Londonda Milli Portret Qalereyasında (National Portrait Gallery, London) saxlanılır. «Yaradıcılıq fondu!» («Creative commons!») lisenziyası vardır. Cəncəlli Ledi Uorsli təkcə Coşua Reynoldsun mənzərəsində deyil, eyni zamanda «Rüsvayçı ledi U» («The scandalous lady W») adlı Britaniya filmində görünməyə başladı, onun qəhrəmanına çevrildi. 2015-ci ildə «BBC» telekanalı tərəfindən çəkilmiş filmi «Biabırçı ledi U» kimi də tərcümə etmək olar. Britaniya televiziya bədii filmi bioqrafik filmlərdən 93 biridir. Ssenarinin əsasında britaniyalı tarixçi Holli Rabenhold (Hallie Rubenhold) 94 2008-ci ildə yazdığı «Ledi Uorslinin şıltaqlığı» kitabı dayanmışdır. 56 «Rüsvayçı ledi U» filmi öz əxlaqsız və pozğun davranışı, həmçinin səsli-küylü boşanma prosesi ilə kübar cəmiyyətini sarsıtmış ledi Seymur Uorslinin həyat tarixçəsindən danışan bir filmdir. Əlbəttə, «Biabırçı ledi U» filminin yaradıcıları komediya deyil, faciə çəkmişdilər. Bədii filmin baş rolunu Natali Dormer (Natalie Dormer) 95 ifa etmişdir. «Tüdorlar» teleserialında Anna Boleyn, «Taxt-tac oyunu» teleserialında Margeri Tirell rollarını ifa etmiş britaniyalı aktrisa Natali Dormer bir vaxtlar səsli-küylü məhkəmə prosesinə cəlb edilməsi və məşuqələrinin sayca çox olması ilə əlaqədar məşhurlaşan aristokrat qadını ekranda canlandırır. Şahidlər elə həmin məhkəmədə öz eşqbazlıq səhnələrini aydın təsvir etmişdilər. Filmin qəhrəmanı Natali Dormer ekranda əri və məşuqu arasında qalır. Ser Riçard Uorsli rolunu Şon Evans (Shaun Evans), kapitan Bassett rolunu Aneyrin Barnard (Aneurin Barnard) oynayır. Şəkil 34. Coşua Reynolds (Joshua Reynolds). Ledi Reynoldsın portreti. 1776-cı il. 236 x 144 sm Tarixi və portret naqqaşlığı üzrə məşhur ingilis sənətkarı ser Coşua Reynoldsun (Joshua Reynolds) fırçasından çıxmış ledi Uorslinin portreti bizim günlərə qədər saxlanmışdır (şəkil 34). Lakin portret rəssamın özündə qalmışdır. Çünki arvadın əri ona pul ödəməkdən boyun qaçırmışdır. 57 Şəkil 35. «Rüsvayçı ledi U» («The scandalous lady W») filminin posteri * * * Fransız heykəltəraşı Fransua Ogüst Rene Roden (François-Auguste-Rene Roden) də həmçinin kandavlist hesab edilir. 1840-cı ilin 12 noyabrında Paris şəhərində doğulmuşdur. Sənətkar «Qucaqlaşmalar» adlı əsərində öz sevgilisini təsvir etmişdir (şəkil 37). Şəkil 36. Fransua Ogüst Rene Roden (François-Auguste-Rene Roden; 1840– 1917). 1891-ci il 58 Şəkil 37. Fransua Ogüst Rene Roden (François-Auguste-Rene Roden; 1840– 1917). «Qucaqlaşmalar» Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Rodenin ecazkar sənəti müasir heykəltəraşlığın inkişafına çox güclü təsir etmişdir. Onu haqlı olaraq müasir heykəltəraşlığın yaradıcılarından biri hesab edirlər. Qəribədir ki, hətta müxtəlif bədii cərəyanlara mənsub olan sənətkarlar belə onu özlərinə müəllim sayırdılar. İmpressionistlər Rodeni «impressionizmin banisi» adlandırır, realist sənətkarlar, eləcə də digərləri, hətta simvolistlər belə ondan çox şey öyrənirdilər [12, səh. 145]. Həmçinin rəsm və ofort ustası kimi tanınan Rodenin yaradıcılığı heykəltəraşlıq tarixində mühüm mərhələ təşkil edir. Müəyyən olunmuşdur ki, 1880-ci illərin ortalarından O. Rodenin yaradıcılığında mürəkkəb simvolik obrazlara, ziddiyyətli və ifrat insan emosiyalarının üzə çıxarılmasına meyl artmışdır [6, səh. 167, orta və sağ sütunlar]. O. Roden 1917-ci ilin 17 noyabrında Myodonda vəfat etmişdir. * * * Arvadın başqa kişinin qarşısında çılpaqlaşdırılmasından danışdıqda məşhur fransız naqqaşı və oymaçısı, impressionizmin banilərindən biri Eduard Manenin (Edouard Manet) 1863-cü ildə yaratdığı «Ot üstündə səhər yeməyi» əsəri barəsində hökmən söhbət açmaq lazım gəlir. Atası fransız hüquqşünası Ogüst Mane (Auguste Manet), anası diplomat Joze-Antuana-Ennemo Furnyenin (Joseph-Antoine-Ennemond Fournier) qızı Ejeni-Dezire Furnye (Eugenie-Desiree Fournier) olmuşdur. Eduard Mane 1832-ci ilin 23 yanvarında Parisdə dünyaya gəlmişdir. Sənətkarın ailə quracağı holland Süzanna Leenhoff (Suzanne Leenhoff) musiqiçi olmuş, 1849-cu ildən Manenin kiçik qardaşları Ejen və Qustava fortepianodan 59 dərs demişdir. 1852-ci ilin 19 yanvarında Süzannanın oğlu olur və adını Leon (Leon Leenhoff) qoyur. Süzanna uşağın atası kimi sənəddə Koel yazdırır, lakin onun barəsində heç bir məlumat vermir. Eduard Mane uşağın xaç atası olur. Bəziləri uşağın atasının Ogüst Mane, digərləri isə Eduard Mane olduğunu bildirir. Leon və Suzannanın yaşadığı evdə təkcə onlar deyildi. Belə ki, Süzannanın qardaşları – heykəltəraş Ferdinand Leenhoff və rəssam Rudolf Leenhoff, həmçinin nənəsi bir yerdə qalırdılar. Güman edilir ki, Süzanna naqqaşın atası Ogüstün məşuqəsi olmuşdur. Atasının ölümündən düz bir il sonra 1863-cü ilin 28 oktyabrında Eduard Mane onunla evlənmişdir. Sənətkarın onunla sevgi macərası on il ərzində davam etmişdir. Balaca Leon və anası Süzanna rəssamın çoxlu sayda lövhəsi üçün bir model kimi xidmət göstərmişdir. Şəkil 38. Eduard Mane (Edouard Manet), təxminən 1870-ci il. Məşhur fransız fotoqrafı, karikatura ustası, romanist yazıçı, jurnalist və təyyarəçi Nadarın (Nadar; əsl adı Qaspar Feliks Turnaşon – Gaspard Felix Tournachon) əsəri olan portret 1863-cü ilin oktyabrında fransız şairi, tənqidçi, esseist və tərcüməçi Şarl Pyer Bodler (Charles Pierre Baudelaire) öz dostuna yazırdı: «Mane indicə təəccüblü bir xəbəri mənimlə bölüşdü. Bu gün axşam Hollandiyaya yola düşür, öz arvadı ilə geri qayıdacaq... deyilənə görə, onun arvadı çox qəşəng, nəzakətli, xoşrəftar bir qadındır, gözəl piano ifaçısıdır». Eduard, Süzanna və Leon bir yerdə yaşayırlar. Lakin rəssamın ailəsinə və Paris ictimaiyyətinə Leon Süzannanın oğlu kimi deyil, kiçik qardaşı kimi təqdim edilmişdir. Eduard Manenin 1863-cü ildə yağlı boyalarla çəkdiyi «Ot üstündə səhər yeməyi» (fransızca «Le dejeuner sur l’herbe») əsəri cəncəlli və biabırçı bir mənzərədir. Paris salonu üçün nəzərdə tutulan əsər ilk vaxtlar «Çimmə» (fransızca «Le bain») 60 adlandırılmışdır. Lakin burada rüsvayçı elementlərin çox olduğunu görən jüri üç mindən artıq digər tablo ilə birlikdə sərgiyə çıxarılmasına icazə verməmişdir. Belə mənzərələr imperator III Napoleonun təşəbbüsü əsasında yaradılan «Qəbul edilməmiş əsərlər salonu»nda sərgiyə çıxarılmışdır. Şəkil 39. Eduard Mane (Edouard Manet). Ot üstündə səhər yeməyi (Le dejeuner sur l’herbe), 1863-cü ildə yağlı boyalarla çəkilmiş 208 x 264,5 santimetr ölçülərində olan şəkil. Hal-hazırda Parisin Orse muzeyinin 19-cu zalında saxlanılır. Mənzərənin süjet seçiminə gəldikdə tam geyimli halda olan iki kişinin çılpaq qadınlarla təbiətin qoynunda olması aşkar anlaşılmazlıq doğurmuş, müəllifin pis zövqə malik olmaqda və dekadentlikdə günahlandırılmasına səbəb olmuşdur. Tamaşaçılar təkcə süjetə görə deyil, eyni zamanda çılpaq qadının utanmadan, abır-həya etmədən düz seyrçiyə baxmasına, həmçinin personajların tanınmazlığına hiddətlənmişlər. Qadın modeli kimi Eduard Manenin sevimlisi, fransız rəssamı və musiqiçisi Viktorina Luiza Myoran (Victorine Louise Meurent), kişilərdən biri qardaşı Mane Qustav, digəri gələcək qaynı Ferdinand Leenhoff olmuşdur. Geyimli olan kişilər dendi kimi qavranılırlar. Dendi (dandy) XIX əsrin sosial-kultural tipidir, özünə fikir verən, zahiri görünüş və davranışının estetik biçimliliyinə nəzarət edən, nitqinin nəzakətliliyinə çalışan, həmin keyfiyyətlərini xüsusi olaraq nəzərə çarpdıran kişini belə adlandırırdılar. Kişilərin başı söhbətə elə qarışıb ki, sanki onlar yanlarında çılpaq qadın olduğunu hiss etmirlər. Kişilərin qabağında soyunulmuş qadın paltarı, meyvələrlə dolu zənbil və dəyirmi çörək vardır. Arxa planda əyninə yüngül paltar geyinib çayda yuyunan ikinci qadın görünür. Həmin qadın ön plandakı fiqurlarla müqayisədə qeyri-mütənasib şəkildə böyük ölçüdə görünür. Mənzərə fonu üçün dərinlik çatışmır, bütün səhnənin təbiət qoynunda deyil, studiyada baş verməsi təəssüratı yaranır. Demək olar ki, kölgə verməyən işıqla həmin təəssürat güclənir. E. Mane «Ot üstündə səhər yeməyi» əsərini bazar günü Sena sahilinə Arjanteyə (Argenteuil) səyahət edən zaman fikirləşmişdir. Mane kompozisiyanın əsası kimi böyük italyan naqqaşı, qrafik və arxitektoru, Umbriya məktəbinin nümayəndəsi Rafael Santinin (Raffaello Santi) şəkilləri üzrə italyan oymaçısı Markantonio Raymondinin (Marcantonio Raimondi) «Paris məhkəməsi» qravürasından fraqment götürmüşdür. 61 Eduard Mane 1883-cü ilin 30 aprelində vəfat etmişdir. * * * Məşhur ispan naqqaşı və sürrealist rəssamı, qrafik, heykəltəraş, rejissor və yazıçı, sürrealizmin görkəmli nümayəndələrindən biri Salvador Dalinin (Salvador Dali) vizionizm, sadomazoxizm, plüralizm və narsissizmlə qovuşmuş kandavlizmdən əziyyət çəkdiyini iddia etmək olar. Şəkil 40. Salvador Dali (Salvador Dali). Amerikan yazıçısı və fotoqrafı Karl van Vextenin (Carl van Vechten) fotosu, 1939-cu il 29 noyabr Nəhəng imperiyanın hegemonluq etdiyi illərdə işıq üzü görən «Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası»nda Salvador Dali yaradıcılığına verilmiş ümumi qiymət belədir: «Burjuaziyanın siyasi, dini və estetik mənafeyinə xidmət edən Dalinin əsərləri ideyaca mürtəce xarakter daşıyır» [4, səh. 321, sağ sütun]. Salvador Dalinin intim həyatı haqqında məlumatlar hələ yetərincə deyildir. Ancaq bir çox mənbələrdə artıq belə məlumatlar çoxalmaqdadır. Erməni əsilli rus yazıçısı, ingilis və fransız dillərindən tərcüməçi Robert Robertoviç Ohanyan 96 2001-ci ildə rus dilində nəşr etdirdiyi «Məhəbbətin anlaşılmaz tərəfi» adlı kitabında «Salvador Daliyə görə seks sürrealizmi» başlıqlı mətndə bu sənətkarın cinsi həyatı haqqında dolğun və maraqlı məlumatlarını bölüşmüşdür [41, səh. 272–277]. Böyük Britaniya sahibkarı Çarlz Saatçi (Charles Saatchi) 97 Salvador Dalinin kandavlizmə mübtəla olmasının onun əsərlərinə təsir etdiyini nəzərdən keçirmişdir. Çarlz Saatçi məşhur rəssamın bioqraflarının qeydlərindəki epizodlara isnad edərək belə qərara gəlmişdir. S. Dalinin arvadı Qala başqa kişilərə nümayiş etdirilir. 62 Ancaq müəlliflərin bir qismi Salvador Dalinin kandavlizmdən əziyyət çəkməsi fikri ilə razılaşmır [47]. Məsələ ciddi olduğundan və barəsində danışdığımız mövzuya toxunduğundan onu ətraflı şərh etməyə çalışacağıq. XX əsrin ən istedadlı və bununla bir vaxtda ziddiyyətli rəssamlarından biri Salvador Dali bütün həyatı boyu qəlbində gəzdirdiyi istəklərdən əziyyət və iztirab çəkmiş, sözün həqiqi mənasında bunlardan üzülmüşdür. Sanki onun həyatı daim gizli arzularından əzab çəkməklə keçmişdir. Sadəcə Salvador Dali kimi məşhurlaşan rəssamın tam adı Salvador Dominqo Felip Jasint Dali i Domenek, markiz de Dali de Pubol (Salvador Domingo Felipe Jacinto Dali i Domenech, Marques de Dali de Pubol) olmuşdur. Salvador Dali 1904-cü ilin 11 mayında Kataloniya (Cataluna) muxtar vilayətinin Figeras (Figueras) şəhərciyində dünyaya gəlmişdir. Bundan bir qədər əvvəl valideynləri böyük oğlu itirmişdilər. Meningitdən ölən uşağın adı Salvador idi. Doğulan uşaqla ölənin zahirən bir-birinə çox oxşaması səbəbindən, həmçinin itirilmiş körpənin xatirədən silinməsinə heç vaxt yol verilməməsi naminə dünyaya yeni gələn oğlanın da adını Salvador qoyurlar. Görünür, özünüeyniləşdirmənin (özünüoxşatmanın) belə ikitərəfliliyi Salvador Dalini bütün həyatı boyu təqib etmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, «Salvador» sözü ispan dilindən hərfi tərcümədə «xilaskar» deməkdir. Xristianlıqda mərkəzi şəxsiyyət olmuş İisus Xristosun ardınca belə bir şeyin təkrarlanması istər-istəməz maraq doğurur. Axı, xristianlarda İsa peyğəmbəri «xilaskar» adlandırırdılar. Dali lap balacalıqdan anlaqlı, fəhmli, tez başa düşən, lakin dikbaş, təkəbbürlü, idarəedilməz və sözə qulaq asmayan bir uşaq olmuş, öz tərslik və şıltaqlığı ilə seçilmiş, tez- tez simulyasiya etmiş, həmişə başqalarından fərqli olmağa çalışmış və ətrafdakıların diqqətini özünə cəlb edə bilmişdir. Çoxlu sayda kompleksi olmuş, xüsusən şala cırcıraması qarşısında irrasional qorxu keçirmişdir. Həmyaşıdları ilə tez-tez dalaşmış, məktəbdəki qızğın oyunlar vaxtı uduzduqda özünü qələbə, zəfər çalmış kimi aparmış, bir şadlıq etməklə sanki müvəffəqiyyət qazandığını göstərmişdir. Eyni sinifdə oxuyan uşaqlar onu «qəribə və anlaşılmaz yoldaş» hesab etmişdilər. Dali 1921–1926-cı illərdə İspaniyanın paytaxtı Madrid şəhərində San-Fernando Rəssamlıq Akademiyasında oxumuşdur. Akademiyaya daxil olduğu il anasını itirmiş, bunu faciə kimi qarşılayaraq çox kədərlənmişdir. 1922-ci ildə istedadlı gənclər üçün Madriddə yerləşən «Rezidensiya» («Residencia de Estudiantes») tələbə yataqxanasına köçmüş və təhsilinə başlamışdır. Həmin illərdə hamı Dalinin modabazlığını görmüş, yoldaşları onun şıq geyinməyi sevdiyini qeyd etmişlər. Dali incəsənət məktəbində təhsil alan vaxt Luis Bunyuel, Federiko Qarsia Lorka, Pedro Qarfias ilə tanış olmuş, Ziqmund Freydin əsərlərini həvəslə oxumuşdur. Xüsusən ispan şairi və dramaturqu, musiqiçi və rəssam-qrafik Federiko Qarsia Lorka (Federico Garcia Lorca) ilə münasibətlər Dalinin həyatına mühüm təsir etmişdir. XX əsr ispan mədəniyyətinin ən parlaq və nüfuzlu xadimlərindən biri Qarsia Lorkanın Dalidən çox xoşu gəlmişdir. Bütün mövcud məlumatları nəzərə alaraq demək olar ki, Loria gənc tələbəyə vurulmuş, uzun müddət ərzində onu təqib etmiş, dalına düşmüş, məhəbbət kələkləri gəlmiş, istədiyini ondan qoparmağa çalışmışdır. Lakin onların arasında homoseksual roman (bircinsli eşq macərası) olub-olmadığını söyləmək çətindir. 63 Hələ erkən gənclik illərində Dali özünü gözəl rəssam-qrafik və istedadlı naqqaş kimi göstərmişdir. Onun naqqaşlıqda yeni cərəyanlarla tanışlığı inkişaf etmişdir. Dali kubizm və dadaizm metodlarını tətbiq etməklə eksperimentlər aparmışdır. Salvador Dali özünü son dərəcə qəribə apardığından, heç vaxt ipə-sapa yatmadığından çoxları onu dəli hesab edirdi. Yaxınları Salvador Dalinin evdə, doğmaları arasında tamam başqa, sakit, normal adam, maraqlı həmsöhbət, qayğıkeş dost olduğunu söyləyirdilər. Deyilənə görə, hətta bir dəfə evində dostları üçün məclis quran Salvador sakitcə söhbət etdiyi, danışıb-güldüyü məqamda qəfildən qapının zəngi çalınır, özünü itirən rəssam «hələlik açmayın, bir qədər gözləyin, Salvador Dalini əynimə «geyinim», sonra açarsınız» deyib otağına qaçır. Dostları bir neçə dəqiqə öncəki Salvadorla indikinin çox fərqli olmasından heyrətlənirlər. Dali kənar adamın yanında özünü çox qəribə aparır, dəliliklər edir, aqressiv danışır və digər yaramaz hərəkətlər edir. Rəssam yalnız molbert arxasında özü olurdu. Buna görə heç vaxt iş prosesinin fotoya, videoya çəkilməsinə icazə vermirdi. Salvador Dalinin ancaq özünə çox məhrəm bildiyi, son dərəcə yaxın hesab etdiyi az sayda, belə demək mümkünsə, «bir ovuc» adam onu tanıya bilərdi. Dalinin ən böyük iddiası, dünyadan umduğu yeganə təmənnası yadda qalmaq, unudulmamaq idi. Buna görə insanları ən adi üsullarla qıcıqlandırır, onları fərdi yollarla hirsləndirir, bunun müqabilində xeyli düşündürürdü. Məsələn, müsahibə verməyə gedəndə başına skafandr taxar, tanınmış bir adamın görüşünə paltarsız çıxar, restoranda ona heyranlıq nümayiş etdirən fanatlarının üstünə yemək ata bilərdi. Amma bütün qəribəliklərinin arxasındakı böyük sənət hər şeyi üstələyir, bütün umu-küsüləri bir kənara qoyurdu. İnsanlar Dalinin hər düşünülməmiş hərəkətini, hətta səfehliklərini onun sənətinə görə bağışlamağa hazır idilər. Heç kəsi bəyənməyən, başqalarına xor baxan, etinasızlıq göstərən Dali təkəbbürlü olmasının tezliklə altını çəkmişdir. Belə ki, müəllimlərinə qarşı nəzakətsizlik etdiyinə və saymazyana münasibət bəslədiyinə görə 1926-cı ildə onu Akademiyadan qovulmuşdur. Elə həmin ildə Parisə köçmüşdür. Fransa paytaxtına birinci dəfə gələn Dali burada ispan rəssamı, heykəltəraş, qrafik teatral rəssam, keramist və dizayner Pablo Pikasso (Pablo Picasso) ilə tanış olmuşdur. Öz stilini tapmağa cəhd edən Dali 1920-ci illərin axırlarında Pablo Pikassonun və başqa bir ispan rəssamı, heykəltəraş və qrafiki Joan Miro-i-Ferranın (Joan Miro i Ferra) təsiri altında bir sıra əsərlər yaratmışdır. Dali Parisdə məşhur fransız yazıçısı və şairi, sürrealizmin banisi Andre Bretonun (Andre Breton) başçılıq etdiyi sürrealistlər qrupuna qoşulmuş, oranın üzvü olmuşdur. 1929-cu ildə dostu, görkəmli kinorejissor Luis Bunyuel Portoles (Luis Bunuel Portoles) ilə birlikdə «Andaluz köpəyi» (fransızca «Un chien andalou») adlı 16 dəqiqəlik səssiz sürrealistik filmin yaradılmasında iştirak etmişdir. Bəzi mənbələrdə filmin adı «Andaluz iti» kimi tərcümə olunur. Film bəzi kadrlarına görə elitar cəmiyyətdə səs-küy salmış, hətta qadağan olunmuşdu. Dalinin ssenarisi əsasında rejissor dostu tərəfindən çəkilən filmdə Lorka bir qədər kədərlənməklə özünü (sevimlisini) və təsvirdəki parodiya motivlərini tanımışdır. Belə bir mənzərə Lorka ilə Dalinin münasibətlərində nəsə bir sərhəd yaratmışdır. Bunun ardınca onlar qəti surətdə bir-birindən aralanmışlar. Qeyd edək ki, İspaniyada vətəndaş müharibəsinin əvvəlində 1936-cı ilin 19 avqustunda Lorka öldürülür. Tarixi yaddaşın bərpa olunması haqqında qanuna görə, öldürülən adamların dəfn olunduqları yer məzarlıq şəklinə salınır. Lakin belə bir versiya 64 var ki, şair öldürülməyib, sadəcə itkin düşüb. Lorka ilə bir yerdə güllələndiyi iddia edilən müəllimin nəvəsi 2008-ci ildə ümumi qəbirdəki cəsədlərin ekshumasiyasını tələb edir. Lorkanın da olduğu güman edilən qəbirin və daha 18 məzarın ekshumasiyası üçün məhkəmənin əmri verildikdən sonra işə başlanılır. Nəinki açılan qəbirlərdə, hətta rəsmi versiyaya görə faciənin qeydə alındığı bütün bələdiyyə ərazisində heç bir qalıq aşkar edilmir. Nisbətən daha mifik görünən bir versiyada yaralı şairin gizlincə Argentinaya ötürüldüyü, lakin onun öz keçmişini və hətta adını xatırlamadığı təsdiqlənir. 1965-ci ildə Lorkanın sosialist baxışlarına, masonlara mənsub olmasına və homoseksual oriyentasiyasına görə onun «etibarsızlığını» təsdiqləyən polis raportu hazırlanması və frankistlər tərəfindən güllələnməsi xəbəri verilmişdir. Belə bir xəbər 2015-ci ilin 22 aprelində İspaniyada dərc edilmişdir. Şəkil 41. Federiko Qarsia Lorka (Federico Garcia Lorca; 1898–1936) 1929-cu ildə Dali Pol Elüar (Paul Eluard) 98 və onun arvadı rus emiqrantı Qala ilə tanış olur. Qalanın əsl adı Yelena İvanovna Dyakonova olmuşdur. 1894-cü ilin 26 avqustunda Kazan şəhərində dünyaya gəlmişdir. Atası İvan Dyakonov təvazökar bir məmur olmuş, 1905-ci ildə vəfat etmişdir. Anası Antonina Deulina ikinci dəfə vəkil Dimitri İliç Qomberqə ərə getmişdir. Qız həmin kişini öz atası adlandırmış və onun adına uyğun olaraq Yelena İvanovna Dimitriyevna kimi tanınmışdır. 1905-ci ildən sonra ailə Moskva şəhərinə köçmüşdür. Mötəbər mənbələrdə verilən məlumata görə, Yelenanın ana xətti üzrə nənəsi Tobolskda yaşamış, onun ailəsi Sibirdə qızıl mədəninə yiyələnmişdir. Yelena Moskvada Mariya Qustavovna Bryuxonenko adına qadın gimnaziyasında oxumuşdur. 1912-ci ildə vərəm xəstəliyindən müalicə olunmaq üçün İsveçrənin Klavadel sanatoriyasına göndərilmişdir. Fransız şairi Pol Elüar (Paul Eluard) da orada dincəlirdi. Onun atası daşınmaz əmlak ticarətilə məşğul olan varlı bir insan idi. Sanatoriyada rus qızı 18 yaşlı Yelena və fransız oğlu 17 yaşlı Pol tanış olurlar. Yelena Dyakonovanın coşğunluğu (ehtiraslılığı), qətiyyətliliyi (əzmkarlığı), kübarlığı (yüksək mədəniyyətinin olması) gənc Elüarda xoş təəssürat yaradır. Qız adının əvvəlcə Qalina 65 olduğunu deyir, sonra qarşı tərəfin çətinlik çəkməməsi üçün özünü sadəcə Qala adlandırır, Elüar vurğunu axırıncı hecaya salmaqla ona Gala kimi müraciət edir. «Qala» sözünü özünə ləqəb götürməyi Yelenaya anası məsləhət görmüşdü. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, «gala» sözü fransız dilindən tərcümədə «bayram» deməkdir. Gənc yazıçı, Prezident mükafatçısı və təqaüdçüsü Pərvin Ələmdar qızı Nurəliyeva 99 «Dalinin dəlisi» adlı öz essesində bu baxımdan maraqlı bir paralel aparır: «Qalanın bioqrafiyasına nəzər saldıqda bu adın ona necə uyğun olması aydın görünür. Doğrudan da, Yelena Dyankova – Qala çoxlarının həyatına bayram kimi gəlirdi, amma həyat yalnız bayramdan ibarət olmadığı üçün zamanı çatanda sakitcə gedirdi, buraxırdı, uzaqlaşırdı. Onun qeyri-adi sənət duyumu, çox incə zövqü vardı. Və çox güman ki, o qədər də gözəl olmayan bu qadında kişiləri cəlb edən məhz zövqü, istedadı, ağlı idi. Amma ən əsası kişilərin ağlını başından alan onun qadınlığı idi. Qala qadınlığının sadə bir resepti vardı. O deyirdi: «... heç vaxt mətbəx arvadı olmayacam. Çoxlu kitab oxuyacam, lap çoxlu. Ürəyim istəyən hər şeyi edəcəm, amma bununla belə özünə çox da əziyyət verməyən zərif qadın cazibəmi saxlayacam. Məndən həmişə yüngül, dəcəl qızlar kimi xoş qoxular gələcək, dırnaqlarım manikürlü, əllərim gözəl olacaq». ... Əslində ilk baxışdan nə qədər sadədir, deyilmi?! Və bunları oxuyanda sual yarana bilər: məgər manikürlü dırnaqlar, səliqəli əllər, gözəl ətir şərtdi? Bəli, şərtdi! Amma daha vacib olanı ürəkdi, ağıldı, ruhdu, iradədi, zəngin daxili aləmdi... Və məncə, Qalanın adidən adi görünüşünü sehrli edən də bunların cəmi idi. Bir də yaratmaq qabiliyyəti. Onun xarakterindəki analıq mayası, valideyn mehri ifrat həddə idi. Sevdiyi kişinin ana kimi qayğısına qalırdı, qadın kimi sevirdi, amma həm də «yaradırdı» onu. Sənətkar yaradırdı. Görünür, Yelena bu bacarığını, istedadını – kişi, sənətkar yaratmaq «sənətinin» incəliklərinə bələd olmasını özü hamıdan qabaq anlamışdı. Ona görə azca sənət qoxusu duyduğu anda dəyişilirdi, başqalaşırdı, gözəlləşirdi... Qarşı cinsdə də onu yalnız incəsənət istedadı maraqlandırırdı. Qala sevgini sənətdən kənarda, ayrı təsəvvür etmirdi. Onun adi, yüngül flirtləri də, ciddi, dərin sevgiləri də sənət «içində», aurasında olmalı idi» [18]. Pol çılğın bir aşiq kimi gözəl sevgi şeirləri yazır. Elüarın məhəbbət poeziyasının ilk coşğunluğu məhz Yelenadan başlayır, yaradıcılıq ilhamı onun sonrakı əsərlərində uzun müddət davam edir. Bir müddət onlar bir-birindən ayrı, Pol Parisdə, Yelena Moskvada yaşadı. Əslində ayrılıq, həsrət, uzaq məsafə yazışma, şeir bəstələmə üçün bir bəhanəyə çevrilmişdi. Yelena uzaqdan qayğıkeş ana kimi sevdiyi kişini əzizləyir, ona yazırdı: «Əzizim, ruhum, balacam. Sənə ehtiyacım var, əvəzolunmazım!» [18]. Elüarın ailəsi onun rus qızıyla evlənmək arzusuna qarşı çıxırdı. Amma buna baxmayaraq onlar ailə qurdular. 1917-ci ildə Yelena Elüarla nikaha daxil oldular. Bir ildən sonra Qala həmin nikahdan bir qız doğdu, adını Sesil qoydular. Amma Elüar və Qalanın ailəsi şablonlardan uzaq olmaqla qeyri-adiliyinə görə seçilirdi, dərhal fərqliliyi nəzərə çarpırdı. Bununla bərabər Pol da ehtiraslı qadının özünü ifadə etmək, bacarıqlarını sınamaq üçün şair qəlbli bir «obyekt» hesab edilə bilər. Məhz Pol Elüarın «imzası, möhürü» ilə Yelena Dyankova həmişəlik Qala oldu. Bu qadın əbədi bir enerjiyə bənzəyirdi, ruh mənbəyi, ilham mühərrriki kimi çıxış edirdi. Sanki sənətin, şeirin yaranması üçün nədən hansı miqdarda lazım olduğunu zərgər dəqiqliyilə bilirdi. Çoxlu sevgini, ondan az olmayan ehtirası, bir qədər əzabı iki qram zəhərlə, üç damla 66 fransız ətriylə qarışdırıb səhər, axşam Elüara «içirdirdi»... Sirli eliksirin əvəzində çoxlu sevgi şeiri alırdı. Tənhalıq, qorxu, təlaş, arada bir qədər qısqanclıq şairə çox lazım gəlirdi. Qala yeni, gözəl sənətin yaranması üçün lazım olan emosiyaları yaşatmaqda mahir partnyor hesab edilə bilərdi. Qala ilham pərisi roluna girməmişdi, onu oynamırdı, sadəcə özü beləydi. ... Yazılan hər növbəti şeirlə Qala yenidən doğulurdu sanki. Bir gün iblis, bir gün mələk, bir dəfə ana, növbəti dəfə övlad kimi, bunların hamısını özündə birləşdirən qadın kimi... Bu mənada Qala Elüarın həyat və yaradıcılığında böyük rol oynamışdı. Qalanın bir qadın kimi özünü dərk etməsində Eıüarın xidmətini kiçiltmək olmazdı. Elüar hüdudsuz enerjiyə, tükənməz sevgiyə, güclü ehtirasda, dərin istedada malik Qalaya hansısa çərçivə qoymaq, ona münasibətdə qadağalar sistemini tətbiq etmək, onu özününküləşdirmək fikrindən uzaq idi. Onların sevgi və münasibətinin izaholunmaz qəribə cəhəti məhz bundan ibarət olmuşdur [18]. 1921-ci ildə Elüar və Qala Almaniyaya gedir, Kölndə çalışan rəssam Maks Ernstə 100 baş çəkirlər. Yelena Elüarın arvadı qalmaqla həmin rəssamın qarşısında poza alır və onun məşuqəsi olur. Növbəti ildə rəssam Elüarın Fransada Valduazedə olan evinə köçür. Məhəbbət üçbucağı heç kimdən zərrə qədər olsa belə gizlədilmir. Qalanın Salvador Dali ilə tanışlığının səbəbkarı Elüar oldu. Qalanın sənət zövqünü, arzu və baxışlarını yaxşı bilən Pol Elüar xanımını Dali kimi əcayib bir adamla görüşdürmək, yaxından tanış etmək istəyirdi. Elüarın öz kandavlistik meylindən, yaxud sadəcə pozğun gözəlçəni bu yolla başından rədd etmək, «dəlinin birinə» sırımaq fikri də istisna edilmir. Həmin vaxtlar Dali kiçik bir ispan kəndi olan Kadakes (Cadaques) kəndinin bələdiyyəsindəki evində yaşayırdı. 1929-cu ildə Elüar və Qala kataloniyalı rəssam Salvador Dalinin Kadakesdəki evinə təşrif buyurdular. İstedadlı fransız şairin həyat yoldaşıyla birlikdə qonaq gələcəyini əvvəlcədən bilən Dali həmin görüşə xüsusi hazırlaşmışdı. Göy boyaqla bədənini «rəngləmiş», özünün hazırladığı pis qoxulu maye ilə «ətirlənmişdi». Amma Qalanı hələ pəncərədən görəndə bədənindən sanki elektrik cərəyanı keçdi, tez bədheybət «rəngini», üfunətli «ətrini» yudu, özünə abıra saldı, əynini dəyişib adi, normal adam kimi qonaqlarını qarşıladı. Bunu Dalinin ilk baxışdaca Qalaya vurulmasının ən birinci əlaməti, ona sevgisinin işarəsi kimi izah etmək mümkündür. Salvador Dalini «əyninə geyinmədən» qadını qarşılamaması, onunla oynamaq istəməməsi nədənsə xəbər verirdi. Qalanı ilk baxışdan yaxın, məhrəm bilməsi kimi yozula bilərdi. Qala saçları laklı, özündən 11 yaş gənc rəssamı görən kimi onda özünə qarşı qəribə bir doğmalıq, bənzərsiz bir istilik duymuşdu, hərarətini almışdı. Dalinin sənət aurası böyük bir cazibə qüvvəsilə qalanı alıb aparmışdı. Müsahibələrinin birində Qala bu barədə deyirdi: «Elə həmin dəqiqə başa düşdüm ki, Dali dahidir. Elüar istedadlıydısa, Dali dahiydi!» [18]. Gözlənilməz vizit onların hər ikisi üçün ildırım vurması kimi çox güclü təsir bağışlayır. Məhəbbət həm Yelenanı, həm də Salvador Dalini sarsıdır. Dalinin ondan düz on bir yaş kiçik olması da heç nəyi əngəlləmir. Qala rəssam Dalinin arzuladığı eleqant, zərif bir qadın kimi onun həyatına girir. Dali onu ilk dəfə pəncərədən görəndə bunu anladı, ömrünün sonuna kimi buna inandı. Qala elə ilk görüşdə rəssama demişdi: «Sən ömrün boyu məni çəkəcəksən!» [18]. 67 Dali və Qala arasında məhəbbətin alovlandığını görən Elüar kənara çəkildi. Qalanı Dalinin evində qoyub özü Parisə qayıtdı. Qala Dalinin rəsmlərinə baxandan sonra qərarını verdi və ona bildirdi: «Biz heç vaxt ayrılmayacağıq, balaca!» Qala Dalini gördüyü ilk gündən onun sənətinə vurulmuş, böyüklüyünə inanmış, dahiliyinə güvənmişdi. Salvador Daliyə olan sevgisi, onun sənətinə olan məhəbbəti Qalaya sanki əbədi bir həyat bəxş etmişdi. Həqiqətən Salvador Dalinin ömrünün sonuna kimi Qala onun sevgisi, ilham pərisi, modeli, əsərlərinin baş qəhrəmanı oldu. Onları yalnız Qalanın ölümü ayırdı [18]. Qalanın Daliyə münasibətində onun istedadlı olması yeganə meyar kimi götürülə bilərdi. Sanki Qala axtardığı dahini tapdığını elə ilk baxışdan anlamışdı, onunla birinci görüşündəcə bunu bəyan etməyi qərarlaşdırmışdı. İndi onların birlikdə yaşamağına, ömürlərini bir yerdə keçirmələrinə, qurub-yaratmalarına heç bir şey əngəl törədə bilməzdi. Qalanın ailə qurması, hətta qızının olması maneə deyildi. Dali «Bir dahinin gündəliyi» adlı əsərində yazırdı: «Qala mənə dahi kimi baxmağa, məndən öyrənməyə başlamışdı. Məni yarıdəli hesab edirdi, amma bununla bərabər böyük ruhu, gücü olan biri sayırdı. Sanki nəyisə – ola bilsin öz xəyal və miflərinin həyata keçməsini gözləyirdi. Hesab edirdi ki, məhz mən xəyallarını təcəssüm etdirə bilərəm...» [18]. Qala və Dalinin görüşü sadəcə iki insanın tanış olması kimi dəyərləndirilə bilməzdi. Ona sənət hadisəsi kimi baxılması daha doğru olardı, çünki Dali sənətinin üzə çıxması, çiçəklənməsi, sözün birbaşa mənasında rənglənməsi və təsdiqlənməsi üçün ehtiyac duyulan tarixi görüşə çevrilmişdi. Gənc yazıçı Pərvin Ələmdar qızı Nurəliyeva «Dalinin dəlisi» adlı məqaləsində yazır: «Dalinin qabı idi, qəlibi idi Qala. Qalasız Dali gur- gur axan, aşıb daşan, amma nə mənbəyi, nə də mənsəbi bilinən çay kimiydi. Qalaya qədər Dali qorxaq uşaq, kompleksli yeniyetmə, qüsurlu kişiydi. Qalanı tanıyana kimi Dali sadəcə qəribə, çoxlu psixoloji kəsiri olan rəssam idi. Rejissorsuz, rolunu itirmiş aktyor idi. Qala ilə dahi oldu... Qala ilə özünü tapdı... Salvador Daliyə çevrildi» [18]. Bir qədər vaxt keçdikdən sonra Qala Elüardan ayrılır və Dali ilə yaşamağa başlayır. 1932-ci ildə Dali və Qala öz nikahlarını rəsmi qaydada qeydiyyata aldırırlar. Amma evliliyin dini mərasimi 26 il sonra – 1958-ci ildə təşkil edilir. Elüarı atıb Salvador Dalinin yatağına girən Qala onunla yaxınlıq etdiyi bir vaxtda əri ilə görüşürdü. Elüarın sevgilisinə, indi Salvador Dalinin ilham pərisinə çevrilmiş bir qadına məhəbbətlə dolu məktublar yazması ən heyrətamiz məqamlardan biri kimi qiymətləndirilə bilərdı... Hətta Elüar özü artıq başqa qadının əri olsa belə ona məktublarını yazmaqda davam edirdi. Qala təkcə Dali və Elüarla deyil, həmçinin digər şair və rəssamlarla intim, yanaşı münasibətlərindən də qalmırdı. Onun nizamsız cinsi həyat sürməsi bohema dairəsi 101 üçün qəbul edilən bir yaşam tərzi sayılırdı. Dostunun arvadını faktik olaraq əlindən alan, güclə «qopardığını» başa düşən Salvador «kompensasiya» qismində onun portretini çəkmişdir. Qala rəssam Salvador Dalinin bir neçə tablosunda Qradiva kimi iştirak etməklə müzakirə obyekti olur. Qala Salvador Dalinin kiçik bacısı Anna-Mariya istisna olmaqla onun yeganə qadın modeli və ilhama (təbə) gəlməsinin başlıca süjeti kimi çıxış edir. «Dahi rəssamın əsərləri onun Qalaya sevgisinin, heyranlığının ən bariz nümunəsidir. Qala Dalidən ötrü 68 Zəfər idi – «Amerikanın kəşfi» tablosunda Kolumbun bayrağı üzərində Qalanın şəkli idi... Qala Dali üçün müqəddəs idi – «Maddonna» əsərində Qalanı qucağında oğlu ilə Müqəddəs Məryəm obrazında çəkmişdi. Qala Dali üçün qadınlığın, insanlığın, gözəlliyin, zərifliyin və ən əsası ölməzliyin təcəssümü idi... Sevginin ölməzliyinin, sənətin ölməzliyinin» [18]. Rəssam arvadını tərifləməyi (mədh etməyi) heç vaxt kəsməmiş, onu canlı mif və müasir ikona kimi təqdim etməkdən yorulmamışdır. «Dahi ispan sürrealist rəssamı Salvador Dali tarixdə təkcə yaratdığı əsərləri, dizaynını verdiyi bəzək əşyaları ilə deyil, həm də çərçivələrə sığmayan davranışı, əndrəbadi xasiyyəti, epatajla dolu jestləri, dəli-dolu bəyanatları ilə qalıb. Müsahibələrindən birində «sürrealizm – mənəm» demişdi və bununla da eyni cərəyana aid rəssam dostlarını incik salmışdı. Amma doğrudan da nədənsə sürrealizm dedikdə ağıla ilk öncə Salvador Dali gəlir. Sənəti ilə həyatı bu qədər harmoniya təşkil edən başqa sənətkar adını çəkmək çətindir. Dali təkcə sürrealist rəssam deyildi, həm də sürrealist adam idi. O öz rəsmlərinə bənzəyirdi: ilk baxışdan anlamaq, məntiqlə təhlil etmək mümkün deyil, ayrı-ayrı elementlərə, cəhətlərə ayıranda heç bir məna tuta bilmirsən, amma sənət əsəri olması da şübhəsizdi... Dali sadəcə reallıqla irreallığın kəsişməsində gözəl sənət əsərləri yaratmırdı, bu sərhəddə yaşayırdı. Yaxud da bunu oynayırdı. O, mühitin, cəmiyyətin diqqət mərkəzində olmaq üçün həmişə rolda idi; bir az dəli, bir az aqressiv, gözlənilməz hərəkətlər edən, müsahibələr verən sənətkar rolunda. Salvador Dali xarakterində dəliliklə dahiliyin sərhəddi azqala gözəgörünməz idi, onun hərəkətlərini də, yaşam tərzini də, sənətini də müxtəlif cür yozmaq mümkün idi. Dahilik də saymaq olardı, dəlilik də... Məhz rus qızı Qalanın gəlişi ilə Salvador Dalinin həyatı dəyişdi. Daha doğrusu, adi bir rus əyalətində, Kazanda, sadə bir məmur ailəsində dünyaya göz açmış Yelena Dyankova, yəni Qala cığal uşaqdan Salvador Dali yaratdı desək, yalan olmaz» [18]. Məhz bu qadın Dalinin təkcə seksual allüziyaları dünyasında deyil, eyni zamanda biznes sahəsində yolgöstərən ulduzuna çevrilir. Qala öz tərəfindən ərinin maliyyə işlərini əlinə alır və onu gəlir gətirməyə məcbur etməyi bacarır. Jurnalistlər Qalanı özünün varlanması üçün Dalidən istifadə etməkdə günahlandırır, rəssamı gərgin işləməyə həvəsləndirməklə, onun əsərlərinin satılmasına çalışmaqla pislik etdiyini bildirirdilər. Dalinin muzasına 102 çevrilən Qala kifayət qədər dünyəvi qadın idi, onu hər vəchlə ancaq «bu dünyanın insanı» saymaq olardı, onu heç bir vəchlə «o dünya üçün yaşayan insan» kimi dəyərləndirmək olmazdı, onun «Yer adamı» olduğu dərhal duyulurdu, çünki «göylə» işi olmazdı. Qala həyatın maddi tərəfini həddən ziyadə yüksək qiymətləndirir, mənəvi tərəfinə isə heç arabir boylanmaq belə istəmirdi. Qalanın Dalidən maddi cəhətdən istifadə etməsi fikri ilə barışmayanlar da vardır. Məsələn, yazıçı Pərvin Ələmdar qızı Nurəliyeva həmin fikri heç cür yaxına buraxmır. Onun qənaətinə görə, zamanla dəbdəbəli həyat, daha çox qazanc əldə etmək istəyi, əlbəttə, insanın xarakterini, dünyaya, münasibətlərə baxışını dəyişə bilər, amma hər halda Qala Daliyə aşiq olub, «biz heç vaxt ayrılmayacağıq» – deyəndə rəssam heç də dünya şöhrətli milyoner deyildi, bu fədakar qadın ərinin qazancına qənaət etmək üçün uzun müddət paltarlarını özü tikir, evdən maksimum dərəcədə az çıxır, ziyafətlərə qatılmırdı [18]. «... Amma Qalanın fədakarlığı yalnız sözdə deyildi. Qala hər kəsin anlaya, duya bilmədiyi sürrealist rəssamı dünyaya təqdim etmək, tanıtmaq, sevdirmək üçün hər şeyə 69 hazır idi. Dalinin işi sadəcə rəsm çəkməkdi. Yerdə qalan bütün təşkilati məsələləri, təbliğat, reklam işlərini Qala öz üzərinə götürmüşdü. O, bir yandan sevgilisini ruhlandırmaq, onda özünə, sənətinin gücünə inam yaratmaq üçün əlindən gələni edir, qeyri-adi bir ruh aləmində, real olmayan dünyada yaşayır, digər tərəfdən də soyuq hesablamalar aparır, sponsorlar tapır, rəsmləri müxtəlif imkanlı adamlara bəyəndirmək üçün yollar axtarır, Salvador Dali imperiyasını kərpic-kərpic hörürdü... Onun qadın fəhmi menecer kimi gördüyü işlərə əlavə rəng qatır, kömək olurdu» [18]. Əslində Qalanın pula çox həris olduğu hər addımından sezilirdi. Buna görə rus qadın Dalini daha artıq qazanmaq üçün həvəsləndirir, onun çox pul əldə etmək arzusunu gücləndirirdi. Məhz bunun əsasında tezliklə Dalini «Breton qrupundan» çıxarırlar. Paris rəssamları arasında formalaşmış mühitdə elə həmin Bretonun ipi-sapı olmayan «yüngül dili» ilə Dali «Avida Dollars» ayama-anaqramması alır. Dalinin adından və familiyasından düzəldilən həmin ifadə təxmini tərcümədə «dollarlar axtarıram» deməkdir. Tamamilə mümkündür ki, həyat yoldaşının pula hərisliyi Dalinin yaradıcı fantaziyasını müəyyən dərəcədə kasıblaşdırmış və məhdudlaşdırmışdı, ancaq bunun müqabilində ona ümumdünya şöhrəti qazandırmışdı. Qalanın bir qadın kimi xüsusi vurğulanmağa layiq üstün cəhəti onun xarakterinin möcüzəvi tərəfindəydi. Qala sevdiyi kişinin ürəyindən keçəni böyük dəqiqliklə elə həmin andaca duyurdu, sonra həyata keçirirdi, arzuladığını edirdi, eşitmək istədiyini deyirdi. Qala kişinin ehtiyacına uyğun qayğıkeş ana, mehriban dost, tələbkar sevgili, yaxud ehtiraslı məşuqə ola bilirdi. Qadının dilə gətirilməyən ehtiyacları hiss etməsi daha maraqlıydı. Qalanın bacısı Lidiya öz dostları ilə söhbətlərində təəccübünü gizlətmirdi: «Qala Dalinin uşaq kimi nazıyla oynayır. Axşamlar onun üçün kitab oxuyur, ona hansısa həbləri içirdir, gecənin bir aləmi ərinin vahimə və narahatlıqlarını qovmaq, pis fikirlərini dağıtmaq üçün səbrlə nələrsə danışır... Dali saatı qonağın üstünə tullayanda Qala tez sakitləşdirici damcılarla onun üstünə cumur ki, birdən Allah eləməmiş ürəyi gedər...» [18]. Rəssam «Bir dahinin gündəliyi» əsərində yazırdı: «Qala sanki iştahadan kəsilmiş övladına görə narahat olan ana kimi səbrlə təkrar edirdi: «Balaca, bax gör, sənə nə tapmışam?! Sən bunu bir yoxla, maye ənbərdir. Özü də bişirilməyib... Deyirlər ki, Vermer də bundan qəbul edəndən sonra yaxşıca şəkil çəkirmiş». Qalanın Daliyə qayğıkeş, kövrək münasibət bəsləməsi ona heyrətamiz dərəcədə güclü sakitləşdirici təsir bağışlayırdı. Amma bu yupyumşaq, mehriban «ananın» yeri gələndə təzadlı hisslər keçirən, emosional böhran dövrünü yaşayan sevgilisinə «məni öldür!» deməsi möcüzəli görünür. Dali sevgisinin aşıb-daşdığı, emosiyalarının dözülməz həddə çatdığı, ilhamının coşduğu, aqressiyasının artdığı bir məqamda Qalanın boğazından yapışıb yüngülcə boğur və qışqıraraq deyir: «İndi sənə nə edim, de görüm, nə edim səninlə?!» Qala həmin möcüzəvi cavabını verir: «məni öldür!» İstedadlı yazıçımız bu məqama xüsusi qiymət verir: «Öldür məni – deyir, ona görə yox ki, ölmək istəyir, ona görə yox ki, qorxur... Yox, ona görə ki, indi, məhz bu an Dali o cavabı gözləyir, o cavabı almaq istəyir! Bu, oyun deyil, əsla, burada riyakarlıq, saxtakarlıq da yoxdur. Bu, sadəcə qadın fədakarlığının daha dərin, daha gizlin məqamıdır» [18]. Qala təkcə sevdiyi kişilərin həssas damarını deyil, dünyanın da nəbzini tuta bilirdi. Şübhəsiz ki, qadının hər müşahizəsinin maddiyyata söykənməsi burada az rol 70 oynamamışdı. 1934-cü il Amerika səfəri məhz onun istəyilə baş tutmuşdu. Ancaq başqa mənbələrdə Dalinin arvadı ilə birlikdə yalnız 1940-cı ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarına köçdüyü, 1955-ci ilə qədər orada yaşadığı qeyd edilir. Qala hansısa altıncı hisslə Salvador Dalinin məhz Amerikada seviləcəyini, şöhrət tapacağını duymuşdu və yanılmamışdı. Həqiqətən öz «ticarət markasını» qazanmaq və böyük məbləğdə pullar qazanmaq mənasında məhz Amerikada keçirilən dövr Dali üçün düşərli olmuş, ona uğur gətirmişdir [41]. Dalinin səfəriylə bütün Amerika sürrealizmlə xəstələnmişdi. Kolleksionerlər Dalinin rəsmlərini baha qiymətə alır, bütün mətbuat dahi rəssamdan danışırdı. Dali və Qala bir neçə il Amerikada yaşadılar və yenidən İspaniyaya qayıdanda artıq varlı və dünyaca məşhur idilər. Qalanın xarakterinin maraqlı tərəflərindən biri də sirr saxlamaq bacarığı idi. O, Daliylə birgə yaşasa da, Pol Elüardan boşansa da, yalnız Pol öləndən sonra Dali ilə rəsmi nikaha girir. Pol sağ olduğu vaxtda onu incitmək, ona əzab vermək istəmir və heç vaxt birinci əriylə münasibətlərinin intim tərəfləri haqqında danışmır. Salvador ilə isə hər şey daha qəliz, daha çətin idi. Mətbuat Dali haqda ən müxtəlif şayiələr yazırdı. İndi də Dalinin intim həyatı haqqında çox az məlumat olsa da, bəzən rəssamın oriyentasiyası şübhə altına alınır. Həyya onunən yaxın dostu Lorkayla münasibətləri haqda bədii film də çəkilib. Rəssamın psixi problemlərinin olmasını da deyənlər, yazanlar var. Qaladan isə ömrünün sonuna kimi bu haqda heç bir söz qoparda bilməyiblər [18]. «Onların arasında heç bir məsuliyyət, borc, məhdudiyyət yox idi. Dali yeni modellərini ürəklə Qalaya göstərir, onları bəyənməsini arzulayırdı. Qala bəzən təzə heyranlarını evə dəvət edir, Salvadorla tanış edirdi. Və bütün bu yüngül flirtlər, ötəri münasibətlər onların sevgisi qarşısında adi idi, keçəri idi və keçirdi də!!!» [18]. Dali marksizmə, mazoxizmə, sürrealizmə və digər «izm»lərə böyük maraq göstərmiş, lakin həmişə özünə inamlı olaraq qalmış, öz individuallığını, fərdiliyini saxlamağı bacarmışdır. Bu barədə sənətkar özü belə yazmışdır: «Əgər özünə məxsus olan, yalnız özününkü hesab edilən triumfa nail olmaq istəyirsənsə, səninlə ümumi çox şeyə malik hər kəsi məhv etməli olacaqsan, şərikliliyi çatan bütün adamları ortadan götürməlisən, belələrini yolundan uzaqlaşdırmalısan. Kollektivə məxsus olan hər şey sənə qəbir qazıyır, məzar hazırlayır. İstənilən ittifaq, hər hansı birlik sənin individuallığını zəiflədir, hər cür bağlantı sənin fərdiliyini laxladır. Kollektiv ondan yararlandığın ana qədər sənə lazımdır. Sadəcə kollektivin təcrübəsindən (səriştədən) istifadə etmək və hücuma keçmək lazımdır! Bu zaman onu hökmən təklikdə etməyin vacibliyi, belə məsuliyyətli bir işi heç kimə etibar etmədən yalnız tək-tənha həyata keçirməyin labüdlüyü unudulmamalıdır». İspaniyaya qayıtdıqdan sonra Dali öz villasında pornoqrafik tamaşalar təşkil etmişdir. Bunlar sənətkarın təxəyyülünü həyəcana gətirmiş, xəyalında canlandırdıqlarını həyata keçirməyə çağırmış, təsəvvürlərini genişləndirmişdir. Tamaşalara rejissorluğu elə Dalinin özü etmişdir. Tamaşa Daliyə lazım olan şəkildə alınmayanda, müvəffəqiyyətlə başa gəlməyəndə, ürəyi istədiyi kimi baş tutmayanda sənətkar bundan hədsiz iztirab çəkir, çox dilxor olurdu. Bu zaman Qala proseslərdə şəxsən iştirak edir və «rejissor assistenti» kimi işləyirdi. Dəvət edilən qızlar tədricən soyundurulur, sonra bədənlər ağlasığmaz 71 fiqurlar halında bir-birinə sarılır, çəlpəşir, əndamlar təsəvvüredilməz, mümkün olmayan «şəbəkə» təşkil edir, bunun ardınca iştirakçılar bir-birilərilə istədiklərini edir, daha dəqiq desək, «böyük ssenaristin» təlqin etdiyi, öyrətdiyi hərəkətləri həyata keçirirdilər [41]. Dali bir-birinə dolaşmış elastik bədənli qızları böyük maraqla, olmazın həvəslə müşahidə edir, onları acgözcəsinə, hərisliklə izləyirdi. Lakin Dalinin çılpaq bədənlərə şövqlə, hərarətlə baxmasının, onun belə tamahkarlıq və gözüdoymazlığının arxasında ehtiraslanmış iştirakçılarla cinsi əlaqədə olmaq istəyi dayanmırdı. Belə kəskin, şiddətli, tünd duyğular sadəcə olaraq onun yaxşı işləməsi üçün lazım gəlirdi. Müəmmalı və qəribə «fiqurlar» sənətkarın ilhamlanması, onun cuşa gəlməsi üçün tələb edilirdi. Dali özünə seks yaradıcısı demiurq rolunu ayırmışdı, ötürmüşdü. Görünür, bu zaman Qala yeganə bəşəri varlıq, rəqibsiz insani məxluq olaraq qalırdı ki, təkcə onun bədənindən Dali qorxmurdu, yalnız onunla əsl, xalis seks yaşayırdı. Dolaşdırılmış bədənlər, mürəkkəb arzular, ehtirasın «nazilmiş» çalarları (şəhvaniliyin fərqli olduğu dərhal sezilən incə xüsusiyyətləri) – bütün bunlar Dali üçün bir növ narkotik rolunu oynayırdı. Həyatının bundan sonrakı dövründə Dali yalnız belə müşahidələrin ehtiraslandırıcı təsiri altında yazıb-yarada bilirdi. Bu zaman «adamların yanında» Dalinin Qala ilə birlikdə çağırıcı eskapadaları böyük ehtimalla sadəcə onun yaradıcılığına kütlənin marağını cəlb etməyə hesablanmış reklam tryukları 103 hesab edilə bilərdi [41]. Dali öz qəlbinin dərinliyində bir müşahidəçi, seyrçi, passiv tamaşaçı, xəyalçı idi. Onu bir növ insan ruhunun hər hərəkətində xarakterik cizgiləri görən, səciyyəvi əlamət və xassələri aşkara çıxaran, mümkün cəhətləri müəyyənləşdirən, ən xırda detalını tapana qədər qazıyıb axırına çatmağı bacaran, bütün təfsilat və təfərrüatı ilə ortaya qoyan kamil bir vuayerist hesab etmək olar. S. Dali bəşər övladının cisminin ən incə hərəkətlərinin diqqətli müşahidəçisi olaraq onların arxasındakı ruhun hərəkətinin «sürrealistik» mənasını tanıya bilmiş, onu duymağı, müəyyən etməyi bacarmışdır. Salvador Dalinin çəkdiyi çoxlu sayda mənzərədə fallik, sadomazoxistik və yaxud svinger motivləri aydın görünür. Əlbəttə, qeyd edilən motivlər sənətkarın belə şeylərdən həddən ziyadə qorxmasının, bunlardan imkan qədər uzaq durmağa çalışmasının ifadəsi kimi də dəyərləndirilə bilər. Lakin sənətkarın cinsi həyatına dair toplanmış məlumatları təhlil etdikdə bunun əksini zənn etmək lazım gəlir. Mənzərədə görünən seksual xarakterli qeyri-adi motivlər böyük ehtimalla sənətkarın bunları həyatda ehtirasla arzulamasının labüd ifadəsidir. Yaradıcı insan arzu etdiyini ehtirasla əsərinə hopdurur, ürəyində gəzdirdiyini, qəlbində bəslədiyini hərarət və həvəslə qələminin, fırçasının və digər vasitələrinin köməyilə tamaşaçısına, oxucusuna çatdırmağa çalışır, qamçılamaq istədiyini qızğın surətdə tənqid atəşinə tutur, bütün bunları istedad və qabiliyyətinə güvənərək coşğunluqla edir, məhz onun yaradıcılığında dünyaya gəlməsinə çalışır. Görünür, bayaq xatırladılan motivlər Dali yaradıcılığında işıq üzü görür, üzə çıxır, ortada olan kimi dərhal qiymətini alır. Dalinin qadınlara aid fikirləri başqaydı, qadınlığa baxışları seçilirdi. Rəssam sadəcə gözəl deyil, eleqant, zərif qadın arzulayırdı, onun təkcə estetik biçimli xarici görünüşüylə kifayətlənmirdi. Rəssam «Bir dahinin gündəliyi» əsərində yazırdı: «Gözlər! 72 Bunlar çox vacibdir! Gözlər heç olmasa ağıllı təsir bağışlamalıdır. Eleqant qadının üzündə sadəcə gözəl xanıma xas səfeh ifadə ola bilməz... Eleqant qadının dodaqlarının ətrafında mütləq bir yadlıq, özündən razılıq, kədər sezilməlidir. Amma hərdənbir, həyəcanlı dəqiqələrdə onun siması dəyişir, başqalaşır, səmavi bir incəliklə dolur...» [18]. Dalinin muzası Qala sonralar deyirdi ki, rəssam məhəbbətin hər hansı şəhvani təzahürünə nifrət bəsləyirdi, sadəcə olaraq yad bədənə toxunmaqdan çox qorxardı, bundan tez vahiməyə düşərdi. Dali istedadının inkişaf tarixi bununla məşhur psixoanalitik Ziqmund Freydin irəli sürdüyü nəzəriyyənin ümumi müddəalarını büsbütün təsdiqləyir. Qadınlarla münasibətində son dərəcə utancaq olan, zərif cinsin nümayəndələri qarşısında sıxılan, heç vaxt onlara pərəstişkarlıq etməyən, heç bir qıza, qadına, arvada seksual partnyor gözü ilə baxmayan, bunu bacarmayan Dali birdən-birə erotizm simvolu olur, XX əsr erotikasının «seks üzrə firma nişanına» çevrilir. Rəssamın erotik məzmunlu kənarlanmaları, normal göstərici kimi qəbul edilmiş həddən aşkar surətdə qırağa çıxmaları onun uğursuz gəncliyi ilə tam şəkildə izah edilə bilər. Çünki həmin illərdə gənc insanın əsas vəzifəsi Federiko Qarsia Lorkanın arzuolunmaz təsirlərindən və müvafiq surətdə onun homoseksual meylindən azad olmaqdan ibarət idi. Bu məqsədinə çatdıqdan sonra Daliyə xeyli müddət ərzində füsunkar qadın bədənindən qeyri-sağlam qorxma hissinin qarşısını almaq üçün amansız mübarizə aparmaq lazım gəlmişdi. Beləcə seksual-erotik hisslərin qaynayıb- coşduğu, kifayət qədər məhsuldar olduğu dövrdə cinsi instinktin tələblərini yerinə yetirmək əvəzinə lüzumsuz qüvvələrlə qaçılmaz mübarizə aparmaq zərurəti yaranmışdı. Dalinin cızdığı «ssenari» əsasında onun gözləri önündə əyilmiş qadın bədənlərinin tikanlı konstruksiyalarla əhatəyə alınması, yaxud elastik gözəlçələrin bir-birinə bağlantılarına çiçək formasının verilməsi təsadüfi ola bilməzdi. Bükülmüş qadın bədənlərinin çıxıntılı qurğularla dövrələnməsi burada sadomazoxist motivləri görməyə imkan yaradır, çiçək formasının verilməsinə gəldikdə sual altında olsa belə bunu böyük ehtimalla narsissizmin təzahürü kimi şərh etmək mümkündür. Əlbəttə, anlaşılmaz fantaziyanın doğurduğu nəticələr öz qeyri-adiliyinə baxmayaraq təsviri incəsənət həvəskarlarında böyük tələbata səbəb olmuşdur. Dalinin əsərlərinin yaxşı satılması və Qalanın pul dağarcığının gündən- günə böyüməsi belə bir tələbatın son dərəcə yüksək olduğunu təsdiqləmişdir. Bununla bir vaxtda belə şeylər freydist üçün yaradıcılıqda şəxsiyyətin seksual motivlərinin çox güclü şəkildə sıxışdırılmasına (sublimasiyasına) şəhadət verən faktlar kimi dəyər qazanır [41]. Salvador Dali dünyada seksual meylin şüuraltı motivlərinə dərindən nüfuz etməyi bacarmış çox olmayan rəssamlardan biridir. Şübhəsiz ki, S. Dalinin yaradıcı irsi təkcə sənətşünaslar (incəsənət mütəxəssisləri) üçün deyil, eyni zamanda seksoloqlar (seks mütəxəssisləri) üçün hələlik yetərincə aparılmamış tədqiqatların nəhəng bir sahəsidir. Bunu araşdırmalar üçün geniş bir meydan kimi təsəvvür etmək olar. Dali yaradıcılığının çox yaxşı öyrənilmədiyi heç kimə sirr deyildir. Dalinin bəzi əsərlərində dəhşətli kabuslar, əcaib-qəraib məxluqlar təsvir olunmuşdur. Bu baxımdan 1931-ci ildə yaratdığı, Nyu-Yorkda Müasir İncəsənət muzeyində saxlanılan «Yaddaşın sabitliyi», 1935-ci ildə ərsəyə gətirdiyi, Bazeldə Kütləvi bədii kolleksiyada saxlanılan «Alovlanan zürafə» əsərlərini xatırlamaq olar. Həmin 73 əsərlərdə «qeyri-təbii şəraitin və əşyaların məntiqsiz surətdə qəsdən bir-biri ilə əlaqələndirilməsi yalnız zahirən real təsir bağışlayır [4, səh. 321, sağ sütun]. Salvador Dali dini mövzuda çəkdiyi əsərlərində klassik süjetlərə ifrat dərəcədə ekssentrik (qeyri-adi) fantastika gətirmişdir. Buna nümunə olaraq 1955-ci ildə çəkdiyi, hazırda Vaşinqtonun Milli İncəsənət Qalereyasında saxlanılan «Məxfi axşam» əsəri göstərilə bilər. «... Möhtəşəm, güclü Qalanın tək bir düşməni vardı: illər. İllər onun dərisiylə birgə ruhunu da soldurur, qocaldırdı. O, öz şuxluğunu saxlamaqdan ötrü min cür vasitəyə əl atırdı. Amma çifayda... xeyri yox idi! İllərin necə ciddi rəqib olduğunu başa düşüncə Qala təkliyə, ərinin ona hədiyyə etdiyi qədim Pubol qəsrinə çəkilir. Dalidən uzaqlaşır... Gənc aşiqləriylə şəxsi qəsrində görüşür, onları «vitaminlərim» adlandırır. Amma bu «vitaminlər» də keçib gedən gəclik təravətini qaytarmaqda aciz idilər. Qala Daliyə yalnız özünün təyin etdiyi günlərdə qalaçaya gəlməyə, onunla görüşməyə icazə verirdi. Və bu da onun ərinə qeyri-adi münasibətinin daha bir göstəricisi idi... Çox güman ki, Qala bu qaydanı öncədən hazırlaşmaq, bacardığı qədər təracvətli görünmək üçün qoyub» [18]. Şəkil 42. Salvador Dalinin öz arvadı Qalaya hədiyyə etdiyi Pubol qəsri Şəkil 43. Qala Dali. Salvador Dalinin Marbelyedə ucaltdığı heykəl 1968-ci ildə rəssam Qala üçün Jirona əyalətində Pubol deyilən kiçik qəsəbədə bir qəsr almışdır. Lakin razılaşdırılmış şərtə görə əri arvadının qabaqcadan yazılı icazəsi olmadan qəsrə baş çəkə bilməzdi. Yelena həyatının son illərini orada keçirmişdir. 74 Həyatının son illərində Qala tez-tez təkrarlayırdı: «Ölüm günü həyatımın ən xoşbəxt günü olacaq!» Ömrü boyu güclü, cazibədar bir qadın olan Qala 1982-ci ilin 10 iyununda 88 yaşında ikən İspaniyanın Kadakes (Cadaques) bələdiyyəsinin Port-Liqat şəhərində vəfat etdi. Vəsiyyətinə görə qadın əri Dalinin ona hədiyyə etdiyi Pubol qəsrində dəfn olundu. Xanımının vəsiyyətini yerinə yetirmək üçün rəsam İspaniya qanunlarını pozmaqla bir riskə getmişdi. Məsələ burasındadır ki, ispan qnunlarına görə, insan dünyasını dəyişdikdən sonra rəsmi icazə olmadan onun cəsədini bir yerdən başqa yerə aparmaq qəti surətdə qadağan edilmişdi. Ancaq Dali Qalanı geyindirib maşınına qoymuş və tanış bir rahibəni özüylə götürərək qəsrə yollanmışdı. Qala qəsrdə dəfn edilərkən Dali orada iştirak etmir, yalnız bir neçə saatdan sonra qəbrə yaxınlaşıb xeyli baxmış və demişdi: «görürsən, ağlamıram?!» [18]. Qaladan sonra Dali yeddi il yaşayır. Əslində Qalanın dünyadan köçməsilə sanki Dali də ölmüşdü. Qalasız Dali qorxaq uşağa, kompleksli yeniyetməyə, qüsurlu kişiyə bənzəyirdi. Həqiqətən Qala vəfat etdikdən sonra Dali tamam başqa bir adama çevrilmişdi, sarsılmışdı. Sadəcə olaraq qəribə, çoxlu psixoloji qüsura malik bir rəssam, rejissorunu itirmiş, rolunu unutmuş bir aktyor olaraq ölümünü gözləyirdi [18]. Salvador Dali 1989-cu ildə Figerasdakı öz malikanəsində öldü. Yer kürəsinin çox ölkəsini gəzən sənətkarın məhz burada canını tapşırmasında da bir qəribəlik vardı. Həyat ona hər sifətdə ola bildiyini sübut etmiş, çox şeyi başa salmış, öyrətmiş, enişli- yoxuşlu yollarında onu çox mətləblərdən xəbərdar etmiş, dünyanın çox yerini gəzdirmiş, lakin axırda planetin üzərində işıqlı aləmə göz açdığı nöqtəyə qaytarmış, yalnız bundan sonra ondan ayrılmış, onunla vidalaşmışdı. Beləliklə, Dalinin məkan daxilindəki simvolik həyat sikli qapanmış, rəmzi yaşam dövrü başa çatmışdır, ancaq zaman daxilində onun heç vaxt qapanmayacağını, gələcək nəsillər üçün daim açıq qalacağını əminliklə, tərəddüd etmədən söyləmək mümkündür. Dali adamların ayaqları altında torpağa tapşırılmasını vəsiyyət etmişdi, öləndən sonra məzarı üstündə insanların gəzməsini istədiyini bildirmişdi. Onun vəsiyyətinə əməl edildi. Sənətkar Figerasda yerləşən teatr-muzeyin döşəməsinin altında basdırıldı. İndi həmin muzeyə incəsənət həvəskarları Dalinin teatr-muzeyi kimi baş çəkirlər. 75 Şəkil 44. Salvador Dalinin məzarı Pol Elüar və Salvador Dalinin kandavlist olduqlarına heç bir şübhə yeri qalmır. Xüsusən Salvador Dalinin psixi pozğunluğu onun seksual meyl pozğunluğunu qəlizləşdirmiş, mürəkkəbləşdirmişdir. Elə buna görə də Dalinin simasında eyni vaxtda bir neçə parafiliya forması cəmləşmişdir. Kazandan baş götürüb özünü güclə, tamamilə qərəzli şəkildə fransız kişilərinin həyatına soxan, nəsə bir şey qopardıla bilməyi özünəməxsus fəhmlə sezən, bundan sonra qırsaqqız olub «axtarışlarını» davam etdirən Qala əxlaqsızlıqda heç də onlardan geri qalmır. İstənilən halda Qalanı adyulterlə yoğrulmuş bir nizamsız cinsi həyat keçirən, Elüarın və Ernstin altından çıxıb Dalinin Qalasına çevrilən, bununla bir vaxtda çoxlu sayda başqa kişi ilə kontakt yaratmaqla promiskuitet tələbatını aşkarcasına ödəyən, ümumiyyətlə, kişilərin kandavlist xarakterli qəribəliyindən və digər seksual «zəiflik» və «üzgörənliyindən» həm varlanmaq, həm də poliqamik arzusunu həyata keçirmək məqsədilə məharətlə istifadə edən, pula son dərəcə həris olan, namus və ləyaqət hissindən məhrum tipik rus əxlaqsızı kimi təsəvvür etmək lazımdır, həyat tərzi olduqca pis bir nümunə ola biləcək belə yaramazı heç bir vəchlə mələkləşdirmək olmaz. * * * Promiskuitetlə qovuşmuş kandavlizmə tipik nümunə olaraq amerikan naşiri, «Pleyboy» («Playboy») jurnalının yaradıcısı və şef-redaktoru, həmçinin «Playboy Enterprises» kompaniyasının təsisçisi Hyu Merston Hefner (Hugh Marston Hefner) göstərilə bilər. «Dünyanın baş kroliksaxlayanı» qısaca olaraq Hef ləqəbilə tanınmışdır. 1926-cı ilin 9 aprelində Amerika Birləşmiş Ştatlarının Çikaqo şəhərində dünyaya gələn Hefner ilk vaxtlar promiskuitet tərəfdarı kimi ad çıxarmışdır. Hefner həyatda tez-tez məşhur, tanınmış qadınlarla olmağa can atan kişilərdən biridir. Ancaq Hefnerdə promiskuitet kandavlizmlə qovuşmuşdur. Məsələ burasındadır ki, «zəif cinsin» ən gözəl nümayəndələri dəstəsinin əhatəsində olan, onların çoxu ilə cinsi əlaqəyə girən Hefner seksual partnyorlarının çılpaq fotolarının hamıya göstərilməsi, tamaşaçı kütləsinə göstərilməsi imkanı düşən kimi heç 76 vaxt onu əldən verməmişdir. Qadın düşkünü «real şou» trendindən istifadə etməyin lazım gəldiyini başa düşmüş, öz işinin spesifikliyini nəzərə alaraq minlərlə gözəl üsula əl atmaqla bunu etməyin mümkün olduğunu özü üçün aydınlaşdırmışdır. Artıq qocalıq dövrünü yaşayan, 90 yaşına qədəm qoyan Hefner buna baxmayaraq romantikliyindən qalmır. Şəkil 45. Hyu Merston Hefner (Hugh Marston Hefner) 2009-cu ildə Los- Ancelesdə * * * Məşhur fransız şairi və bəstəkarı, mahnılar müəllifi və ifaçısı, aktyor, kinorejissor və ssenarist Serj Gensbur (Serge Gainsbourg) da kandavlistlər sırasında yer tapır. Şəkil 46. Serj Gensbur (Serge Gainsbourg; 1928–1991) Doğularkən əsl adı Lüsyen Jozef Ginzburq (Lucien Joseph Ginsburg) olan, hətta rus dilində olan mənbələrdə Lüsyen İosifoviç Ginzburq kimi təqdim edilən sənətkar qeyri- adi həyat sürmüşdür. 1928-ci ilin 2 aprelində doğulan Serj Krımın cənub-şərq sahilindəki Feodosiya şəhərindən olmuş, Böyük Oktyabr Sosialist İnqilabından sonra Fransaya 77 emiqrasiya etmiş yəhudilərin oğludur. Mənbələrin bir qismində Serj Genzbur kimi təqdim edilən məşhur şansonye 104 dörd dəfə nikahda olmuşdur. Tanınmış gözəlçələr – aktrisa Katrin Denyov (Catherine Deneuve), teatr və kino aktrisası İzabel Yasmina Adcani (Isabelle Yasmina Adjani), aktrisa, müğənni və fotomodel Vanessa Şantal Paradi (Vanessa Chantal Paradis) onun yatağında olmuşlar. Serj evində toplaşan kişi dostlarının qarşısında məşuqələrinin döşlərini çılpaqlaşdıraraq təntənəli surətdə yeriyib keçməsini həddindən artıq sevmişdir. Axırıncı arvadı, model, müğənni və aktrisa Karolin fon Paulusu (Caroline von Paulus) camaatın qabağında, tamaşaçı kütləsinin önündə çılpaq bədənlə rəqs etməyə məcbur etmişdir. Serj Gensbur 1991-ci ilin 2 martında vəfat etmişdir. * * * Daha bir kandavlist Amerika Birləşmiş Ştatlarının Federal Təhqiqatlar Bürosunun agenti Robert Filip Henssen (Robert Philip Hanssen) hesab olunur. Şəkil 47. Robert Filip Henssen (Robert Philip Hanssen) 2001-ci ilin qışında 1979-cu ildən 2001-ci ilə qədər 22 ildən artıq bir müddət ərzində əvvəlcə sovet, sonralar rus xüsusi xidmət əməkdaşları üçün Birləşmiş Ştatlar əleyhinə casusluq edən, vacib məxfi xəbərləri qarşı tərəfə çatdıran silistçi kifayət qədər ağıllı, bacarıqlı, təcrübəli bir işçi olmuşdur. 1944-cü ilin 18 aprelində Amerikanın Çikaqo şəhərində dünyaya gələn Robert dini katolik ailədən çıxan Bonni Vok adında bir qızla evlənmiş, bir müddət başqa sahələrdə çalışmış, rus dilini mükəmməl bildiyindən keçmiş Sovet İttifaqı ərazisində əks- kəşfiyyat şöbəsinə keçirilmişdir. İttifaq dağıldıqdan sonra Rusiya xüsusi xidmət əməkdaşları ilə əlaqə saxlamışdır. 2001-ci ilin 18 fevralında şpionaj (casusluq) üstündə həbs olunmuş və əfv edilməsi istisna olunmaqla ömürlük azadlıqdan məhrumolunma cəzasını almışdır. İstintaq gedişində 13 casusluq epizodunu sübut etmək mümkün olmuşdur. Bədnam casusun cinsi həyatında bir anlaşılmaz qəribəlik hökm sürürdü. Allahdan qorxan və kifayət qədər ciddi olan arvadını başqa kişinin qucağında təsəvvür 78 etməsi onun xoşuna gəlirdi. Robert öz seksual fantaziyalarını dostu Cek Hoskoerlə elektron poçt vasitəsilə bölüşürdü. Sonra ər öz dindar (mömin) arvadının aşkar intim fotoqrafiyalarını dostuna göndərməyə başladı. Lakin bununla kifayətlənməyən kəşfiyyatçı öz dostu Ceki evinə dəvət etmiş və ondan arvadı ilə cinsi əlaqəsini gizlində izləməsini xahiş etmişdir. Henssenin evinə nadir hallarda gələn Cek dostunun mübtəla olduğu meyl pozğunluğundan xəbərdar olduğundan onun sözünü yerə salmamış, xahişinə əməl etmişdir. Dostunun öz ər borcunu necə yerinə yetirdiyini gizlincə müşahidə edə bilməkdən ötrü bir neçə yol fikirləşib tapmışdılar. Belə ki, Robert arvadı ilə cinsi kontaktda olan zaman dostu əvvəlcə evin xaricindəki pəncərədən onlara baxırdı. Sonra Robert yataq otağının divarında kiçik deşik açır. Bunun ardınca texniki vasitələrin – yataq otağında gizlədilən videokameraların köməyilə dostu onları müşahidə edir. Henssen qonaq otağından yataq otağına rahat baxa bilmək üçün qapalı televiziya sistemini quraşdırmaqdan ötrü Federal Təhqiqatlar Bürosunun video qurğularını dostunun istifadəsinə verir. Bob Henssenin seksual qayğılı olması təkcə arvadına münasibətdə özünü büruzə verməmişdi. Hələ 1993-cü ildə Federal Təhqiqatlar Bürosunun mənzil-qərargahında Henssen mübahisə vaxtı kəşfiyyatçılardan olan bir analitik qadını döşəmədə sürüyüb fırlamış, bundan sonra cəza olaraq beş sutka ərzində xidməti vəzifəsini yerinə yetirməkdən uzaqlaşdırılmışdı. Əxlaqsız casus internet üçün pornoqrafik məzmunlu tarixcələr özündən uyduraraq tez-tez onları yeniləyirdi. Henssen öz arvadını xəbərdar etmədən, onun xəbəri olmadan açıq-saçıq tarixcələri sayta qoyurdu. Maraqlıdır ki, casus özünü tanıtdırdığı oxucularının onu identifikasiya edə bilmələrindən ötrü arvadının başlıca yer tutduğu belə tarixcələri qərəzli şəkildə internetdə yerləşdirirdi. Bundan başqa, Henssen bacısı Bonniyə seksual meyl göstərirdi. Belə ki, bacısı uşağına süd verərkən onun döşlərindən yapışmaqdan çəkinmirdi. Sonralar ələ keçiriləndən sonra dindirilən casus danışırdı ki, «başqa kişilərin öz dillərini çıxardaraq onun arvadı arxasınca qaçmalarını çox istəmişdir». Ehtiraslı casus bu anlarda özünü Britaniya yazıçısı, jurnalist və hərbi-dəniz kəşfiyyat zabiti Yan Lankaster Fleminqin (Ian Lancaster Fleming) romanlarının baş personajı, uydurma agent, məşhur kino qəhrəmanı ser Ceyms Bond (Sir James Bond) kimi təsəvvürünə gətirmişdir. Böyük Britaniyanın xarici kəşfiyyat və axtarış işləri üzrə dövlət orqanı olan, çox vaxt hərbi kəşfiyyat (Military Intelligence) hesab olunduğundan qısaca Mİ-6 (MI-6) kimi işarə edilən məxfi kəşfiyyat xidməti (Secret Intelligence Service) kimi mötəbər bir qurumun əməkdaşı Ceyms Bond həqiqətən yazıçının romanlarının ekranlaşdırılmasından sonra geniş populyarlıq qazanmışdır. Bəxti çox gətirməyən minlərlə kişi «agent 007» kimi məşhur olan bu adamın məhəbbət qələbələrinə qibtə etmişlər. Göründüyü kimi, pozğun casus Robert Filip Henssendə eyni vaxtda kandavlizmlə bir yerdə sadizm (qadına qarşı zorakılıq tətbiq etməkdən çəkinməmə), insestofiliya (bacısının döşlərindən yapışma) və pornoqrafomaniya (əxlaqsız tarixçələr tərtib edib internetdə yerləşdirmə) təzahür etmişdir. 79 Şəkil 48. Mİ-6 məxfi xidmət agenti, ekranların unudulmaz obrazı, Böyük Britaniyanın Hərbi-Dəniz Donanmasının kommanderi ser Ceyms Bond (Sir James Bond). Şotland mənşəli Britaniya kinoaktyoru və prodüseri ser Tomas Şon Konnerinin (Sir Thomas Sean Connery) ifasında. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|