Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Sloveniyanın kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, 2000 – 2010-cu il
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sloveniyanın kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, 2000 – 2010-cu il İl Kənd təsərrüfatı, milyard ABŞ dolları Dünya kənd təsərrüfatında payı, % Əlavə dəyərdə kənd təsərrüfatının payı, % Əhalinin hər nəfərinə kənd təsərrüfatı, ABŞ dolları Kənd təsərrüfatının artım templəri, % 2000
0.58 0.52
3.4 292
90.6 2001
0.54 0.48
3 272
93.1 2002
0.66 0.58
3.3 331
122.2 2003
0.62 0.48
2.5 311
93.9 2004
0.78 0.53
2.6 390
125.8 2005
0.83 0.54
2.7 415
106.4 2006
0.79 0.48
2.3 394
95.2 2007
1 0.51
2.4 497
126.6 2008
1.2 0.53
2.5 595
120 2009
1 0.45
2.3 494
83.3 2010
1 0.39
2.4 493
100 Sloveniyanın və lider-ölkələrinin kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, milyard ABŞ dollar, 2000 – 2010-cu illər İl Sloveniya Çin Hindistan ABŞ İndoneziya Braziliya 2000
0.58 181
101 96
26 31
2001 0.54
191 104
99 25
28 2002
0.66 200
98 94
30 29
2003 0.62
210 115
116 36
35 2004
0.78 259
126 143
37 39
2005 0.83
274 146
127 38
43 2006
0.79 302
161 123
47 51
2007 1 376 204 147
59 65
2008 1.2
485 215
163 74
83 2009
1 516
227 137
83 84
2010 1 599 303 154
109 103
Sloveniyada və lider-ölkələrdə əhalinin hər nəfərinə kənd təsərrüfatı, ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər İl Sloveniya Çin Hindistan ABŞ İndoneziya Braziliya 2000
292 143
96 340
122 178
2001 272
149 97
347 116
158 2002
331 156
90 326
137 162
2003 311
162 104
398 162
193 2004
390 199
112 486
165 212
2005 415
210 128
428 167
231 2006
394 230
139 411
204 271
2007 497
285 174
486 254
342 2008
595 365
181 534
315 433
2009 494
387 188
445 350
435 2010
493 447
247 496
454 528
4
Sloveniyada və lider-ölkələrdə kənd təsərrüfatının əlavə dəyərdə payı, %, 2000 – 2010- cu illər İl Sloveniya Çin Hindistan ABŞ İndoneziya Braziliya 2000
3.4 15.1
23.2 1 15.8 5.6 2001
3 14.4
23 1 15.6 5.9 2002
3.3 13.8
20.8 0.9
15.3 6.7
2003 2.5
12.8 20.8
1 15.3
7.3 2004
2.6 13.4
18.9 1.2
14.4 6.8
2005 2.7
12.1 18.7
1 13.3
5.7 2006
2.3 11.1
18.2 0.9
12.9 5.4
2007 2.4
10.8 18.1
1 13.7
5.5 2008
2.5 10.7
17.4 1.1
14.5 5.9
2009 2.3
10.3 17.6
1 15.4
6.1 2010
2.4 10.1
19 1.1
15.4 5.8
Sloveniyada və lider-ölkələrdə kənd təsərrüfatının artım templəri, %, 2000 – 2010- cu illər İl Sloveniya Çin Hindistan ABŞ Hindistan Braziliya 2000
90.6 101.7
96.2 103.2
96.3 110.7
2001 93.1
105.5 103
103.1 96.2
90.3 2002
122.2 104.7
94.2 94.9
120 103.6
2003 93.9
105 117.3
123.4 120
120.7 2004
125.8 123.3
109.6 123.3
102.8 111.4
2005 106.4
105.8 115.9
88.8 102.7
110.3 2006
95.2 110.2
110.3 96.9
123.7 118.6
2007 126.6
124.5 126.7
119.5 125.5
127.5 2008
120 129
105.4 110.9
125.4 127.7
2009 83.3
106.4 105.6
84 112.2
101.2 2010
100 116.1
133.5 112.4
131.3 122.6
Türkiy ə Respublikasının kənd təsərrüfatı
Türkiy ə kənd təsərrüfatı məhsuları ilə, əsasən də ərzaq məhsulları ilə öz daxili t ələbatını ödəyən az ölkələrdən biridir. Ərazi cəhətdən dünyanın ən böyük ölk ələri sırasına daxil olmaqla 36-ci yerdədir (ərazisinin ümumi sahəsi 783,6 min km 2 , əhalisi 77,0 milyon nəfərdir). Ərazisinin 44,3 faizi meşəlik və 55,7 faizi isə k ənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələri tutur. ÜDM 1054,0 milyard ABŞ dollarıdır, hər nəfərə 14000 ABŞ dolları düşür. Ümumi torpaq sah əsinin (783 577 km 2 ) 759 752 km 2 -i Asiyada, 23 825 km 2 -i is
ə Avropada yerl əşir. Asiya hissəsi “Anadolu”, Avropa hissəsi isə “Frakiya” adlandırılır. 1983-cü ildə əhalinin yarısı kənd təsərrüfatı ilə məşqul idi, amma hal- hazırda 34 faizi bu sahədə çalışır.
ənd təsərrüfatı və meşə sahələri Torpaq istifad əsi Sah əsi (hektar) Əkin sahəsi 18 092 000 Şumlanmış sahə 4 914 000 Meyv ə bağları 1 425 000 Üzüm bağları 525 000
Zeytun bağları 600 000
Bostanlar 799 000
Meşələr 20 703 000 C əmi 47 058 000
Türkiy ədə şərait heyvandarlıq üçün çox əlverişlidir. Ənənəvi olaraq fermerl ərin çoxu öz daxili tələbatlarını ödəmək üçün iribuynuzlu mal-qara, xırda buynuzlu heyvandarlıqla və quşçuluqla məşğul olur. Burada yerli iribuynuzlu mal- q aranın 20 cinsi, 17 qoyun cinsi və 5 keçi cinsi mövcuddur. İribuynuzlu mal-qara h ələ də geniş otlaqlarda otarılır, yemin keyfiyyəti nisbətən zəif olur, xüsusilə qış aylarında. 1990-cı ildən xırda buynuzlu mal-qaranın sayı azalmış, bununla yanaşı iribuynuzlu mal- qaranın sayı sabit olaraq qalmışdır. Bu heyvandarlıq sektorunda daha intensiv sisteml ərə keçidlə struktur dəyişikliklərinə dəlalət edir. Otlaqların ümumi sahəsi 124 000 km 2 -
getdikc ə bu sahə azalır. Otlaqlar heyvanların yemləndirilməsinin əsəs mənbəyidir, ənənəvi olaraq otlaqlar dövlət mülkiyyətindədir və ümumi istifadəyə verilir. Otlaqlar Qanunun a uyğun olaraq, otlaqların idarəedilməsi bələdiyyələrə və kənd icmalarına tapşırılmış sahələri müəyyənləşdirilmiş və sertifikatlaşdırılmışdır.
2
mü əssisələri arasında paylaşdırılması Mü əssisənin sah ələsi (ha) Mü əssisələrin sayı və faizi Ümumi əkin sahəsi və faizi sayı faizi sah əsi (ha) faizi <2,0 1 486 939 36,55 1 322 065 5,64 2,0-4,9
1 274 609 31,33
3 866 896 16,49
5,0-9,9 713 149
17,53 4 675 069 19,94 10,0-19,9 383 323 9,42
4 921 663 20,98
20,0-49,9 173 774
4,27 4 648 732 19,83 >50,0
36 838 0,91
4 016 662 17,13
Ümumi 4 068 432 100,00 23 451 087 100,00 K ənd təsərrüfatının məhsuldarlığının artırılmasında fermaların ölçüləri əsas şərt sayılır. Sahəsi 10 hektar olan müəssisələrin sayı 85 faizdən çoxdur. Bu ümumi bec
ərilən torpaq sahəsinin 42 faizi qədərdir. Bundan başqa müəssisələrin 57 faizind
ən çoxu 4 hektar torpaq sahəsinə malikdir. Yemin və qarışıq yem istehsalı s ənayesinin əsas mənbəyi yem bitkiləridir. Onların istehsal sahələri məhduddur və ölk ənin ümumi kənd təsərrüfatı sahələrinin 3 faizini təşkil edir. Heyvanların dayanmadan v ə qeyri-müntəzəm otarılması səbəbindən otlaqlar öz məhsuldarlığını itirir. Lakin, t əbii otlaqlar bəzi paxlalıların, otların və digər bitkilərin əsas genetik m ənbəyidir. Türkiy ənin torpaqlarını regionlar üzrə aşağıdakı əsas qruplara ayırmaq olar. Qara d əniz sahilində - kültorpaqlı, Egey və Aralıq dənizi – Aralıq dənizi torpaqları; kifayət qədər yağıntıları ilə dağ və yüksək dağlıq ərazilərdə - meşə və düz
ənlik torpaqları; quraqlıq rayonlarda qəhvəyi və qırmızı-qəhvəyi torpaqlar; yar
ımquraqlıq rayonlarda, şabalıdı və qırmızı-şabalıdı əhəng torpaqları, düzənlik v ə yamaclara bitişik alluvial və kolluvial torpaqlar və nəhayət vulkanik rayonlarda vulkanik torpaqlar. Bu yet ərincə ümumiləşdirilmiş qrupdur və digər az əhəmiyyətli torpaq qruplar ı bura aid deyil. Türkiy ə Respublikasının yarandığı ilk gündən kənd təsərrüfatı heyvanlarına üstünlük gövşəyən heyvanlara verilmişdi. Hökumət tərəfindən iri gövşəyən heyvanların baş sayının artırılmasına yönəldilmiş bəzi tədbirlər görülmüşdür. Əsas s əylər genotipin yaxşılaşdırılmasına istiqamətləndirilmişdir. İlk öncə yerli cinslər seçim yolu il ə yaxşılaşdırılmışdır. Daha sonra hökumət tərəfindən süni mayalama m ərkəzləri yaradılmışdır. Eyni zamanda yerli və xarici mənbələr sayəsində bir sıra elmi-t ədqiqat layihələri həyata keçirilmişdir. Subsidiyalar hesabına damazlıq heyvanlar, bunlar üçün d ərmanlar, yem, pəyə və digər ləvazimatlarla təmin edilmişdir. Heyvanlarda infeksion xəstəliklərə qarşı müntəzəm olaraq vaksinləmə aparılır. 3
yetişdirilmiş yerli iribuynuzlu mal-qara, qoyun və keçininin kənd təsərrüfatı regionlarında payı
(%- lə)
№ Kənd təsərrfatı regionları Gövşəyən heyvanların ümumi sayının regionda payı Gövşəyənlər Qoyunçuluq Təmiz Çarpaz yetişdirilən Yerli Ümumi Qoyun Keçi 1 M ərkəzi-Şimal 10,2
20,1 12,5
14,2 12,0
9,9 2 Egey 24,0 12,7
6,1 12,5
10,9 20,3
3 M ərmərə 19,1 6,1
1,8 7,4
4,3 2,5
4 Aralıq dənizi 5,2 11,3
6,2 7,5
6,0 25,5
5 Şimal-Şərq 3,2 9,7
21,6 13,4
13,2 4,0
6 C ənub-Şərq 3,4 4,0
16,2 9,3
26,3 21,1
7 Qara d
əniz 11,9
20,7 16,8
16,7 4,1
1,3 8 M ərkəzi-Şərq 5,9
7,3 12,7
9,4 8,9
4,7 9 M ərkəzi və Şərq 17,2
8,2 6,1
9,5 14,3
10,7 C əmi 24,9 30,1 45,0 100,0 100,0 100,0
Minilliklər ərzində otlaqlar əsas yem mənbəyi olmuşdur. XX əsrin əvvələrində Türkiyədə yaşayan 12 000 000 əhalinin nisbətən az sayda olan heyvanl
arı təbii otlaqlarda otarılırdı və otlaqların idarəedilməsində heç bir ciddi problem yaranmırdı. İkinci dünya müharibəsindən sonra təbii otlaqların sahəsi 440 000 km 2
idi, bu da ölkə ərazisinin 58 faizini təşkil edirdi. Eyni zamanda bu ərazidə təxminən 20 000 000 baş mal-qara otarılırdı. İkinci dünya müharibəsindən sonra heyvanların sayı dəyişilməz olaraq qalmışdır, lakin otlaqların sahəsi 430 000 km 2 - dək azalmışdır. O vaxtdan bəri mal-qaranın baş sayı kəskin olaraq artır, otlaqların sahəsi azalırdı. Otlaq sahələrinin azalması məhsul istehsalı üçün kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və sahələrin şumlanması ilə əlaqədardır. Hal- hazırda Türkiyədə otarılan heyvanların sayı otlaqların imkanlarından 3-4 dəfə çoxdur. Uzun illər ərzində heyvanların həddindən artıq otlaqlarda otarılması həm onların istehsal qabiliyyətinə, həm də onların keyfiyyətinə mənfi təsir etmişdir. Bitkilərdə arzu olunan botaniki tərkib 10 – 20 faiz təşkil edir. Zonaların yerləşməsinə görə otlaqların bitki örtüyü 10 – 50 faizdir. Yuxarıda qeyd olunan neqativ hallar nəticəsində, otlaqlar öz əsas funksiyasını yerinə yetirmək qabiliyyətində deyil. Yarımquraqlıq zonalarda (Cənub-Şərq və Mərkəzi hissədə) otlaqların bitki örtüyü kəskin azalmışdır və hal-hazırda küləklər və eroziya nəticəsində torpağı gərəkli halda saxlamaq olduqca çətindir. Əhalinin sosial və iqtisadi şəraiti tez-tez dəyişir. Kənd yerlərindən iri yaşayış mərkəzlərinə əhalinin axını nəticəsində 2000-cш ildə kənd təsərrüfatı sahəsində məşğul olanların sayı 34 faizədək azalmışdır. Bu dəyişikliklərin nəticəsi olaraq işçi qüvvəsinin çatışmazlığı yaranmışdır və otlaqların səmərəliliyi aşağı düşmüşdür. Kənd yerlərinin cavan əhalisi ilin on ayını işlədiyi böyük şəhərlərdə keçirirlər. Çobanların muzdla tutulması heyvandarlıq sistemində dəyişikliklər etmişdir, işçi qüvvəsinə az tələbatı olan, daha effektiv strategiyalar işlənilmişdir. Kənd sakinlərinin azalmasına baxmayaraq, heyvandarlıq məhsullarının istehsalı ilə
4
məşğul olan istehsalının mütəxəssislər çoxalmışdır və bu da heyvanların baş sayının artmasına gətirib çıxarmışdır. Kənd təsərrüfatının digər sahələri ilə müqayisədə, heyvandarlıqda istehsal daha ixtisaslaşdırılmış üsulla aparılır. Torpaq sahibliyi sistemi mövcuddur və torpaqların idarəedilməsində əsas cəhətlərdən biridir. Ümumi ərazilərdə otarılma pulsuzdur, buna görə də onlar gərəkli vəziyyətdə deyil. Otlaqların sərhədləri dəqiq müəyyən edilməmişdir və kənd icmalarına tapşırılmamışdır. Sahibin olmaması səbəbindən, istifadəçilərin otlaq resurslarına investisiya qoyuluşuna stimulu yoxdur. Otlaqlar barədə yeni Qanuna uyğun olaraq otlaqların sərhədlərinin müəyyən edilməsi üzrə kadastr işləri aparılır və onun otlaqların idarəedilməsinə müsbət təsiri gözlənilir. Dəmyə şəraitində xaşa bitkisi qarayonca (esparset viciifolia) ilə əvəz edilm işdir. Xaşa dadlıdır, toxumun hazırlanmasında daha az tələbkardır, heyvanlarda köpmə yaratmır. Lakin, qarayonca ilə müqayisədə bir sıra üstünlüklərə baxmayaraq, onun mənfi cəhəti var, çünki xaşa həşəratlar tərəfindən zədələnməsi nəticəsində öz məhsuldarlığını çox qısa zaman ərzində itirir. Xaşa otunun orta məhsuldarlığı 3,8 ton/ha təşkil edir. Türkiyədə otun əsas mənbələri əkilmiş çəmənliklərdir. Paxlalıların toxumları və samanı həmçinin qış yemləməsində geniş istifadə edilir. Orta məhsuldarlıq 2,8 ton/ha təşkil edir və çəmənliklərdən yığılmış samanın hektardan ild ə 1,9 ton təşkil edir. Silos Türkiyədə çox geniş yayılmamışdır. Lakin silosun müxtəlif yem bitlkilərindən hazırlanmasının üsul və vasitələri təcrübədən keçirilmişdir və müsbət nəticələr alınmışdır. Silos fermerlərin qəbul edilmiş ümumi təcrübəsinə daxil deyil. O, iri fərdi və dövlət müəssisələrində və bəzi fermerlər tərəfindən məhdud şəkildə istifadə edilir. Kənd təsərrüfatı Türkiyənin iqtisadiyyatının əsas sahəsidir və əhalinin böyük his səsi üçün dolanışığın əsas mənbəyidir. Ayrı-ayrı illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracda xüsusi çəkisi 60 faiz olmuşdur. Aparıcı yeri bitkiçilik tutur (təxminən 58 faizi), istehsal edilən məhsulun 30 faizi heyvandarlığın payına düşür, 6 faizi kətan təsərrüfatının aparılmasına və 1 faizdən də az hissəsi balıqçılığa yönəldilib. Becərilən torpaq sahəsinə görə (24,9 milyon hektar) Türkiyə Avropada üçüncü yeri tutur. Əkinə yayarlı sahələrin 85 faizi dənli bitkilər altındadır. Şumlanmış torpaqların 14 faizi suvarılanlar sırasına aiddir və əsasən də ölkənin qərb bölgəsində cəmləşmişdir. Becərilən torpaqların 34 faizi buğda, 9,5 faizi arpa, 10,6 faizi meyvə, 7,6 faizi yağlı bitkilər, 2,5 faizi pambıq altındadır. Hal-hazırda qarğıdalı, fındıq, şəkər çuğunduru, kartof, çay və zeytunun əkin sahələrinin artırılması üzrə işlər həyata keçirilir. Türkiyə buğdanın istehsalına görə birinci altılığa daxildir. Buğdanın əkin sahələri 8,5 - 8,6 milyon hektar təşkil edir, yəni Kanada və Avstraliya kimi ölkələrin yüksək əkinləri səviyyəsindədir. Dənlilərin ümumi yığımında hal-hazırda buğdanın payına 2/3 hissə düşür, yəni 15,5 - 18,5 milyon ton. Son illər buğdanın payı xeyli artmışdır, çünki arpanın, qarğıdalının və digər dənlilərin yığımı daha zəif templərlə artmışdır. İstehsalın 30 faizi “durum” buğdasının payına düşür, onun yığımına görə Türkiyə dünyada ikinci yeri tutur. Türkiyədə buğdanın istehlakı 16,1 - 16,9 milyon ton təşkil edir. Demək olar ki, 5
onun 90 faizi çörək, 1 faizi buğda sıyığı (bulqur), 2 faizi makaron məmulatları şəklində istehlak edilir. Ölkədə becərilən digər əhəmiyyətli dənli bitki arpadır, onun istehsalı 5,6-7,6 milyon ton arasında dəyişir. Daxili tələbata 5,9 - 7,3 milyon ton sərf edilir. Türkiyə dünya bazarında taxılın həm ixracçısı, həm də idxalçısı kimi çıxış edir. Amma son illər ölkəyə ildə 400 min tona yaxın taxılı gətirərək, əsasən də yem taxılının netto-idxalçısıdır, həm də Türkiyə taxılı ya yüksək məhsuldarlıq illərində və ya ölkənin xarici valyutaya ehtiyacı olanda ixrac edir. Türkiyə formalaşan bazarı ilə Çin, Hindistan, Rusiya və Braziliyadan sonra intensiv iqtis adi inkişaf edən subyektlərin sıralarına daxil olmuşdur. Hal-hazırda o iqtisadi inkişaf templərinə görə dünya liderlərindən biridir. 2011-ci ildə, Türkiyənin ümumi daxili məhsulu (ÜDM) 1054,6 milyard ABŞ dolları keçmişdir, adambaşına isə ÜDM 14,0 min ABŞ dollarıdır. Ölkənin iqtisadiyyatının artımı 8,9 faiz
təşkil etmişdir. Ümumdünya Bankının proqnozuna görə Türkiyədə ÜDM artımı 8 faizi keçəcək və bunun sayəsində ölkə bu göstəricilərə görə dünya liderlərinin siyahısında qalır. Xidmət sferası Türkiyənin iqtisadiyyatının 60 faizini təşkil edir. ÜDM-də sənayenin payı 30 faizə çatır, kənd təsərrüfatı, meşə və balıqçılıq məhsullarının isə 12
faiz təşkil etmişdir. Valyuta gəlirinin əsas mənbəyi turizmdir. Türkiyənin statistika idarəsinin məlumatına görə, 2011-ci ildə xarici turistlərin sayəsində dövlət büdcəsi 23 milyard dollar art mışdır, bu da keçən ilin göstəriciləri ilə müqayisədə 10,6 faiz çoxdur.
Türkiyə gələcək bir neçə il ərzində turizmi hərtərəfli inkişaf etdirmək niyyətindədir. 2011-ci ildə ölkə ixracının həcmi 134,6 milyard ABŞ dollarına çatmışdır, bu da 2010-cu illə müqayisədə 18,2 faiz çoxdur. Münbit torpaqların sayəsində, bu gün Türkiyənin ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında ciddi bir problemi yoxdur. Türkiyənin aqrar quruluşunun öyrənilməsinə bir sıra sovet və xarici müəlliflərin tədqiqatları həsr olunmuşdur. Lakin, bu əsərlərdə adətən türk kəndinin rayonlar üzrə sosial-iqtisadi təkamülünə az diqqət yetirilmişdir. Bu arada tam aydın görünürdü ki, Türkiyənin bir-birindən fərqlənən rayonları üzrə aqrar münasibətlərinin öyrənilməsi Türkiyənin vəziyyətinin mənzərəsini və ölkənin aqrar quruluşunun xüsusiyyətlərini üzə çıxarmağa imkan yaradır. Hal-hazırda Türkiyədə əkinçiliyin inkişafı hərtərəfli irəliləyir. Türkiyə özünəməxsus keyfiyyətləri olan ölkədir. Burada kənd təsərrüfatı yetəri qədər əhəmiyyətli rol oynayır. Əslində bu sahə ölkənin iqtisadiyyatında liderlik yerini tutur. Əhalinin 57 faizi bu sahəyə cəlb edilmişdir və əməyin tətbiq edilməsinə görə indiyədək də əsas yeri tutur. Ayrı-ayrı illəri nəzərdən keçirsək görərik ki, ölkədə kənd təsərrüfatının payına ölkənin ÜDM-ni n ¼ hissəsi düşür və ixracda kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisi 60 faiz təşkil edir. Burada əsasən dənli bitkilər becərilir. Həmçinin, meyvə və tərəvəzin müxtəlifliyi cox böyükdür. Hər yerdə limon, naringin, apelsin və nar bağlarını görmək olar. Bundan əlavə, Türkiyədə ərik, əncir, badam, gilas və s. yetişdirilir. Ölkədə həmçinin çay və tütün plantasiyaları mövcuddur.
6
Kənd təsərrüfatının strukturunda lider sahə bitkiçilikdir və sahənin ümumi gəlirinin 2/3 hissəsini təmin edir. Əkinə yararlı torpaq sahələri 28 milyon hektar təşkil edir. Torpaq sahibliyinin əsas problemi hələ də effektivliyin aşağı göstəriciləri olan xırda təsərrüfatların böyük sayda saxlanılmasıdır. Buna görə də Türkiyə üçün aqrar sektora yardımın formaları və həcmi gündəlikdə olan m əsələdir. Bitkiçiliyin strukturunun ən əhəmiyyətlisi əkinə yararlı sahələrin 80 faizi ni tutan dənlilərin becərilməsidir. Türkiyə əkinçiliyinin strukturunda əhəmiyyətli yerlərdən birini texniki bitkilər tutur (pambıq, şəkər çuğunduru, günəbaxan, tütün, çay). Əsas ixrac sahələri meyvəçilik, tərəvəzçilik və çiçəkçilikdir. Heyvandarlıq Qərbi Avropa ölkələrindən daha aşağı effektliyinə baxmayaraq, daha yüksək ekoloji xarakteristikalara malikdir. Naxırların əsas hissəsi xırda və iribuynuzlu mal-qaradır. Əlverişli coğrafi yerləşməsi və iqlimi Türkiyəni kənd təsərrüfatı sahəsində dünyada aparıcı ölkələrdən biri edir. Özəlləşdirmə və kənd təsərrüfatı sahələrində ticarət məhdudiyyətlərinin aşağı salınması ilə yanaşı, 1980-ci illərin əvvəllərində başlanmış restrukturizasiya üzrə cəhdlər, bu gün dünya iqtisadiyyatının ayrılmaz hissəsi olan daxili bazara öz təsirini göstərmişdir. Nəticə olaraq, emal edilmiş kənd təsərrüfatı məhsulları istisna olmaqla, 2002- ci ilin göstəriciləri üzrə 1,7 milyard ABŞ dolları fonunda, 2010-cu ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı 5 milyard ABŞ dollarınadək artmışdır. 2010-
cu ilin göstəricilərinə görə Türkiyənin ÜDM-də kənd təsərrüfatı sahəsinin payı 8,4 faiz təşkil etmişdir, sahənin özünə isə, ölkənin ümumi işçi qüvvəsi həcmindən təxminən 25 faizi cəlb edilmişdir. Türkiyə ərazisinin təxminən 40 faizi əkinə yararlı torpaqlardır və bu zəngin potensial dənli və paxlalı bitkiləri, yağlı bitkilərin toxumları, meyvə və tərəvəz, quş, süd və süd məhsulları, balıq, bal və tütün kimi məhsullar geniş assortimenti təmin edir. Bitkiçilik, maldarlıq, balıq və meşə təsərrüfatları ümumi kənd təsərrüfatı istehsalının müvafiq olaraq 67 faizini, 26 faizini və 7 faizini təşkil edir. Beynəlxalq bazarda Türkiyə meşə findığı, ərik qurusu, kişmiş və qurudulmuş əncir kimi bir çox kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında və ixracında üstün mövqe tutur. Bundan əlavə, Türkiyədə qida sənayesi, qonşu ölkələrin analoji sahəsi ilə müqayisədə daha çox inkişaf etmişdir. Bu faktorlara əsaslanaraq, ölkə xarici ticarət balansı ilə fərqlənərək Şərqi Avropa, Orta Şərq və Şimali Afrika reqionlarında kənd təsərrüfatı məhsulunun iri ixracçılarından biridir. 2010- cu ildə istehsal olunmuş kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının ümumi həcmi (o cümlədən emal edilmiş ərzaqlar) 12 milyard ABŞ dollarına çatmışdır. Türkiyə regionda ən iri süd və süd məhsullarının istehsalçısıdır. 2010-
cu ildə kənd təsərrüfatı istehsalının məhsullarının dəyəri 62 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir. Türkiyə Respublikasının 100-illik yubileyinin 2023-cü ildə qeyd olunmasına olan ambisioz planlarına ölkənin kənd təsərrüfatı sahəsi üçün möhtəşəm məqsədlər daxildir. Onlara aşağıdakılar aiddir:
7
- k ənd təsərrüfatı sahəsinin Ümumi Daxili Məhsulda olan payı 150 milyard ABŞ dolları; -
k ənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı 40 milyard ABŞ dolları həcmində; -
k ənd təsərrüfatı istehsalının həcminə görə dünyanın aparıcı ölkələrinin beşliyinə daxil olmaq; -
s uvarılan torpaqların sahələrini 8,5 milyon hektara çatdırmaq (5,4 milyon hektardan); -
Avrop a Birliyi ölkələri ilə müqayisədə balıqçılıq təsərrüfatı üzrə birinci yeri tutmaq. İri şəhərlərin yaxınlığında bostan və bağça bitkiləri xüsusən geniş yayılmışdır. Daha böyük tələbat kökümeyvəlilərədir (kartof, soğan, sarımsaq) və bostan
bitkilərinədir (yemiş, qarpız), həmçinin tərəvəzlərdən xiyar, pomidor, kələm, badımcan və bibər kimi geniş yayılmış növlərə. Texniki bitkilər nisbətən kiçik sahələrdə becərilir (əkinə yararlı sahələrin 12 faizin
dən az), amma onların rolu çox böyükdür, cünki onlar milli sənayeni xammalla təmin edir və bir hissəsini ixraca ayırırlar. Texniki bitkilərin istehsalında mexanikləşdirmənin və muzdlu işçi qüvvəsinin istifadə edilməsi, aqromədəniyyətin müasir metodlarının, süni suvarmanın, torpaq sahiblərinə avansın verilməsi və s. geniş tətbiq edilir. Lifli bitkilərdən bütün parametrlər üzrə əsas yeri qədim zamanlardan becərilən və XX əsrin əvvəllərindən geniş yayılan pambıq bitkisi tutur. Türkiyədə meyvəçilik yüksək inkişaf etmişdir və buna iqlim şəraitinin müxtəlifliyi yardım edir. Üzüm, zeytun, meyvə bağlarının ümumi sahəsi bütün ərazinin 3,7 faizini təşkil edir. Meyvə və findıq bitkiləri artıq xeyli zamandır ki daxili mal dövriyyəsinə cəlb edilmişdir. Bununla yanaşı meyvəçilik əhəmiyyətli ixrac sahəsidir. Meyvəçilik ən çox Egey rayonunda, Mərmərə və Ararlıq dənizlərinin sahillərində inkişaf etmişdir. Üzüm, əncir, zeytun, sitrus bitkiləri və fındıq ən çox iqtisadi əhəmiyyətə malikdir (əsasən də ixrac baxımından).
|