Korporativ boshoaruv

Mulkchilik huquqlari nazariyasi. Xo‘jalik subyektining ichki va tashqi muhiti mavjudligi ko'zda tutiladi, uning faoliyati «o‘ziga o'xshashlar» muhitida ko‘rib chiqiladi. Mazkur nazariya doirasida firma nazariyasidan farqli ravishda, kompaniya tushunchasi mavjud va kompaniyalar institutsional muhiti sarflanadi. Bu nazariyada asosiy rolni mulkchilik obyekti o‘ynaydi, uni aniqlashga bir nechta yonda- shuvlar ko‘rib chiqiladi:

• 
  korxonaning butun mulkiy kompleksi;
  
• 
  bu mulkiy kompleksdan foydalanish va tasarruf qilish huquqi.
  

Obyektga nisbatan mulkchilik subyektlari saf tortadi:

• 
  aksiyadorlar;
  
• 
  direktorlar Kengashi;
  
• 
  bosh direktor.
  

Har bir subyekt miqyosida iqtisodiy va huquqiy hokimlikni to‘plash haqida bahs yuritiladi.
Sanab oTilgan korporativ boshqaruv nazariy asoslari korporatsiyalar shakllanishi jarayonining hozirgi tushunishda evolutsionligini ta’kidlaydi va korporatsiya Boshqarmasi barcha organlarining o'zaro aloqalariga asoslangan korporativ boshqaruv nazariy manbalarini ajratishga imkon beradi. Bu manbalami ajratish imkoniyati korporatsiyalar shakllanishi­ning uchinchi bosqichida, korporativ boshqaruv shakllanishi bilan paydo bo‘lgan.

2. 
   Korporativ boshqaruvning nazariy manbalari
   

Korporativ boshqaruvning nazariy manbalari quyidagilar hisob­lanadi:

• 
  agentlik nazariyasi (Agency Theory);
  
• 
  sheriklar nazariyasi (Stakeholder Theory);
  
• 
  boshqaruv nazariyasi (Stewardship Theory);
  
• 
  tashkiliy nazariya (Organization Theory).
  

Bu nazariyalarning har birini qisqacha tahlil qilib chiqamiz:

1. 
   Agentlik nazariyasida korporativ munosabatlar mexanizmi agent­lik xarajatlari vositalari orqali ко Tib chiqilib, direktorlar va aksiyadorlar o'rtasidagi o‘zaro munosabatlar shartnoma munosabatlari sifatida ifodalanadi. KoTib chiqiladigan vazifalar tipologiyasi quyidagilarga borib taqaladi:
   

• 
  «manfiу tanlov» muammosi (ya’ni, yaxshi menejerni qanday tanlash);
  

• 
  «opportunist!к xulq-atvor» muammosi (ya’ni, qanday qilib me- nejemi mulk egasi manfaatlarida ishlashga majbur qilish).
  

Agentlik nazariyasi doirasida 1976-yil iqtisodchi olimlar Yensen va Mekling tomonidan taklif etilgan model keng tarqalgan bo'lib, unga ko'ra agentlik munosabatlari bu — unga muvofiq boshliq qo'l ostidagi xodimni boshliq manfaatlarida harakatlami amalga oshirish uchun yollaydigan va qaror qabul qilish huquqlarining bir qismini qo‘l ostidagi xodimga berish ko'zda tutiladigan shartnomadir. Bundan tashqari, agentlik munosabatlari quyidagilardan iborat bo'lgan agentlik xarajatlariga olib keladi:

• 
  mulk egasi va menejer o'rtasida muloqot o'matish xarajatlari;
  
• 
  mulk egasining menejerni nazorat qilish xarajatlari;
  
• 
  menejeming o‘zini-o‘zi cheklash xarajatlari;
  
• 
  qoldiq yo'qotishlar.
  

Model quyidagi asosiy taxminlarga yo‘l qo'yadi:

• 
  barcha tashqi aksiyalar ovoz berish huquqiga ega emas;
  
• 
  tashqi mulk egalari faqat pul oqimlari yoki boylikning o'sishi orqali mulkdan foyda oladi (ya’ni, sof foyda olmaydi);
  
• 
  menejerning ish haqi qat’iy belgilab qo'yilgan bo'ladi;
  
• 
  modelning dinamik jihatlari tahlildan chiqarib tashlanadi.
  

Qo'shimcha taxminlar (keyinchalik susaytiriladi):

• 
  firma hajmi qat’iy belgilanadi;
  
• 
  monitoring va o'zini-o'zi cheklash uchun imkoniyat yo‘q;
  
• 
  qarz olish uchun imkoniyat yo‘q;
  
• 
  risk va diversifikatsiya zarurati e’tiborga olinmaydi.
  

Natijada quyidagi xulosalar kelib chiqadi:

• 
  agar menejer firma kapitalining 100% egasi bo'lsa, u eng yuqori xarajatlar va eng yuqori foyda tengligidan kelib chiqib («jamoat uchun eng qulay variant»), qo'llanadigan harakatlar optimal hajmini tanlaydi;
  
• 
  agar menejer firmaning to'laqonli egasi hisoblanmasa, qo‘I- lanadigan harakatlar darajasi jamoat uchun eng qulay variantdan past bo'ladi va firmaning qimmati pasayib ketadi;
  
• 
  mulk egasi tomonidan nazorat qilish imkoniyati firma qiymatini oshiradi va nazorat bo'lmagan vaziyatga nisbatan xususiy foyda iste’- molini kamaytirishga imkon beradi.
  

Agentlik nazariyasida boshqa modellar ham foydalaniladi. Masalan, kapital strukturasi modellari. Ulardan birining asosida yotadigan Mo- dilyani — Miller teoremasiga ko'ra, qarz va mulk o'rtasida tanlov firmaning qiymatiga ta’sir etmaydi. Bu fikr faqat moliya bozorlari




mukammal bo'lgan hollarda to‘g‘ri bodadi. Biroq, Yensen va Meklingga ko‘ra, qarz agentlik xarajatlari bilan ham bog‘liq bodadi. Menejer riskliroq investitsiyalami amalga oshirib, riskni kreditorlarga o‘tkazadi:

• 
  loyiha muvaffaqiyatli amalga oshirilgan hollarda menejer daro- madning ko'proq qismini oladi, chunki qarz bo'yicha toMovlar qat’iy belgilab qo‘yilgan bodadi;
  
• 
  biroq muvaffaqiyatsizlik hollarida kreditorlar asosiy yo‘qotishlarga duch keladi, chunki defolt holatida menejeming javobgarligi uning kapitaldagi ishtiroki bilan cheklanadi.
  

Qarzning agentlik xarajatlari quyidagilarni qamrab oladi:

• 
  qarz shartnomasi yozish xarajatlari;
  
• 
  menejeming yuqori riskli investitsiyalardan yo'qotishlari;
  
• 
  monitoring va o‘zini-o‘zi cheklash xarajatlari;
  
• 
  bankrot va qayta tashkil qilish xarajatlari. Bu xarajatlar qarzning o‘sishi bilan о‘sib boradi, shu tariqa, kompaniya kapitali strukturasida qarz ulushi qanchalik yuqori bo'lsa, kompaniya uchun qarz qiymati shunchalik baland bo'ladi.
  

Kapital tarkibi bo‘yicha boshqa mashhur nazariyalaridan biri bodgan «soliq qalqoni» modeli ham mavjud ( bunda soliq qonunchiligi va qarz bo'yicha beriladigan foiz soliqqa tortilmaydi), Yensenning erkin pul oqimlari nazariyasi modeli 2001-yilda ishiab chiqilgan Mayersning «iyerarxiya nazariyasi» modeli hisoblanadi. Mayers bo‘sh pul mablag‘lari mavjudligida kompaniya ichki moliyalashtirishni tashqi moliyalashtirishdan afzal ko‘radi, chunki ichki moliyalashtirishda axbo- rot assimmetriyasi muammosi vujudga kelmaydi deb xulosa chiqaradi. Tashqi moliyalashtirish sifatida kompaniya qarz xarajatlari foyda miqdoridan oshib ketmagunga qadar qarzga mablag‘ jalb qilishni afzal ko‘radi. Bunda qimmatli qog‘ozlar chiqarish oxirgi navbatda amalga oshiriladi.
2001-yil agentlik nazariyasi doirasida keng tarqalgan yana bir model taklif etildi. Bu — Tirolning modeli edi. Ushbu modelda menejeming harakatlari kuzatilmasligi mumkin deb taxmin qilinadi. Firmaning daromadlari menejeming harakatlariga bogdiq bo‘lsada, biroq ehti- moliy odchamga ega emas. Shunday qilib, firma faoliyati natijalari bo‘yicha menejeming sa’y-harakatlari darajasini aniqlash qiyin. Bu modelda ikki turdagi monitoring! ko‘rib chiqiladi. Faol monitoring shuni anglatadiki, investor ayrim xarajatlami sarflagan holda, mene­jeming xususiy foydalarini pasaytirishi mumkin (Yensen — Mekling modeli kabi). Passiv monitoring oraliq bosqichda menejer faoliyati




haqida aniqroq signal olishni anglatadi. Bunday signal manbasi sifatida investitsiya tahlilchilari, banklar, reyting agentliklari ishtirok etishlari mumkin. Bunda mulk egasi va menejer o‘rtasida agentlik nizosini hal qilish usullari quyidagilar hisoblanadi:

• 
  yirik mulk egalari, institutsional investorlar va kreditorlar, direk­torlar Kengashi tomonidan amalga oshiriladigan monitoring;
  
• 
  korporativ nazorat bozori demak, dushmanlarcha bosib olish tahdidi;
  
• 
  kompensatsiya sxemalari va ko‘rinib turmaydigan stimullar.
  

2. 
   Sheriklar nazariyasi korporatsiyani uning oddiy elementlari — aksiyadorlar, xodimlar, iste’molchilar, mahalliy hamjamiyat, soliq to‘lovchilar va boshqalaming oddiy yig‘indisiga teng bo'lmagan katta tizim sifatida ifodalaydi. Ya’ni, «mulk egasi — menejer» nizosini kengayishi ro‘y beradi va bu nazariyaning mohiyati kompaniya rah- bariyatining barcha manfaatdor tomonlar nazorati ostida bo‘lishi shartligidan iborat.
   

Bunda korporatsiya faoliyatidagi barcha sheriklar o‘zlarining maq- sadlarini ko'zlaydi:

• 
  menejerlar — individual maqsadlar, masalan, mehnatga to Чапа- digan haqni maksimal qilish, ularning professional malakasi ko‘rsatkichi sifatida kompaniya aktivlarini oshirish, xodimlar shtatining o‘sishi va boshqalar;
  
• 
  xodimlar individual maqsad sifatida mehnatga to‘lanadigan haqni maksimal qilishni ko‘zlaydi;
  
• 
  iste’molchilar ayirboshlashdan olinadigan foydaning maksimal bo‘lishini maqsad qilib qo‘ygan;
  
• 
  tijorat hamkorlari korporatsiya bilan shartnomalami amalga oshirishdan operatsion foydani maksimallashtirishga harakat qiladi;
  
• 
  moliyaviy vositachilar va moliyaviy resurslar ta’minotchilari individual maqsadlar sifatida aylanmaning o'sishi, kredit imkoniyatlari va boshqalar uchun korporatsiyaning moliyaviy vositalariga ega bo‘lish imkoniyatlarini olishni ko‘zlaydi;
  
• 
  obligatsiyalar egalari obligatsiyalarga foiz to‘lovlari va obliga- tsiyalar kurs qiymatining maksimal bo'lishini maqsad qilib qo‘ygan;
  
• 
  davlat tartibga solish organiari korporatsiyadan olinadigan soliq yig'imlarini oshirishga intiladi;
  
• 
  mahalliy hamjamiyatlar korporatsiya resurslari yordamida, biznesning ijtimoiy javobgarlik dasturlaridan foydalanish yordamida ijtimoiy vazifalami hal qilishga intiladi;
  

3. 
   Boshqaruv nazariyasining mohiyati shundaki, yollanma menej- mentli korporatsiya ustidan hokimlik aksiyadorlar tomonidan tayin- lanadigan va ularga hisobot beradigan direktorlar vositasida amalga oshirilishi mumkin.
   
4. 
   Korporativ munosabatlarni tashkil qilishning umumiy tamoyil- laridan tashqari, har bir korporativ birlashmada korporatsiyaning tashkiliy tarkibi, xarid qilingan mulk xususiyati va boshqalar bilan asoslanadigan ma’lum bir o‘ziga xosliklar vujudga kelishi mumkin. Korporativ birlashmalarning eng keng tarqalgan shakllarini ko‘rib chiqamiz.