Korporativ boshoaruv

Umumiy strategiya

1Л
UJ





8-rasm. Strategik rejalashtirish tizimi.







9-rasm. Korporatsiya strategiyasini ishiab chiqish jarayoni.




lanish mumkin. Ammo yuqorida ko‘rsatilgan va shularga o‘xshash boshqa ko‘rsatkichlar asosida qarorlar qabul qilish doim ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Korporatsiyalaiga u yoki bu darajada egalik funksiyasi hamda boshqarish va nazorat qilish funksiyalarining ajratilishi xos. Ushbu muammo biznesni tashkil qilish shakllarining murakkablashgani sayin yanada chuqurlashib boradi. O‘z navbatida, bu bir necha boshqaruv nazariyalarining paydo bo‘lishiga olib keldiki, ulaming negizida kompaniya mulkdorlari va uning boshqaruv apparati manfaatlarining qarama-qarshiligi yotadi.
Ular orasida «Vakolatlarni o'tkazish nazariyasi yoki Agentlik naza­riyasi» ko‘proq ma’lum bo‘lib, u kompaniyaga bevosita aloqador jis- moniy shaxslar — mulkdorlar (aksiyadorlar, ishtirokchilar) hamda boshqaruv xodimlaridan iborat ikkita katta guruhni birlashtiradi. Ushbu guruhlaming manfaatlari doim ham bir-biriga mos kelavermaydi, bu ayniqsa muqobil qarorlami, ya’ni biri hoziroq foyda olishni ko‘zda tutadigan, boshqasi istiqbolga mo'ljallangan qarorlami qabul qilishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Boshqaruv xodimlarining bir-biriga qarama- qarshi kichik guruhlarini yanada kichik guruhchalarga ham bo4 ish mumkin, ulaming har biri o'zining guruh, manfaatlarini ustuvor deb belgilaydi¹.
Mazkur nazariyaning boshqa bir ko‘rinishi «Manfaatdor shaxslar nazariyasidir (Stakeholder Theory). Unga ko‘ra, har qanday kompa- niyaning faoliyat yuritishidan maqsad kompaniyaga bevosita yoki bilvosita daxldor bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar — aksiyadorlar, yollanma boshqaruv xodimlari, xizmatchilar, kontragentlar, davlat organlari turli xil guruhlarining bir-biriga zid maqsadlarini uyg'un- lashtirishdan iborat. Xususan, kompaniya foydani maksimallashtirishga intiiibgina qolmasdan, balki o‘z xodimlarining ijtimoiy ahvoli, atrof- muhitni muhofaza qilish va hokazo to‘g‘risida ham qayg‘uradi.
So‘nggi yillarda keng tarqalgan nazariya «Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish nazariyasi» hisoblanadi.
Ushbu nazariya mualliflari shundan kelib chiqadilarki, mavjud mezonlar-foyda, rentabellik, ishiab chiqarish hajmi va hokazolarning birortasi ham moliyaviy tusdagi qarorlarning samaradorligini ko'rsatuvchi umumlashtiruvchi mezon sifatida qaralishi mumkin emas. Bunday mezon:


¹ М.Б. Хамидулин Концепция построения национальной модели корпо­ративного управления. Рынок, деньги и кредит. 2007. № 5.

1. 
   kompaniya egalarining daromadlarini bashoratlashga asoslanishi;
   
2. 
   asoslangan, tushunarli va aniq bo'Iishi;
   

d) boshqaruv qaroriarini qabul qilish jarayonining barcha jihatlari, jumladan mablag'lar manbalarini izlash, investitsiyalash, daromad (dividend)ni taqsimlash uchun mos bo'Iishi kerak.
Hozirgi paytda daromadlilik va foydalilik konsepsiyasini yanada murakkab konsepsiya — «biznes qiymati» siqib chiqarmoqda. Ushbu konsepsiya o‘z ichiga biznesning an’anaviy bo'limlarini (mol-mulk, aktivlar va hokazo) baholash bilan birga, dixotomik yondashuvga muvofiq, kompaniyada chiqarilgan barcha aksiyalarning qiymati orqali ifoda etiladigan kompaniyaning bozor kapitallashuvi kabi ko'rsatkichni ham oladi. Bunda yirik korporatsiyalarda, ayniqsa yuqori texnologik kompaniyalarda, bozor kapitallashuvi ko'pincha haqiqiy aktivlar. qiymatidan bir necha baravar ortib ketadi. Investorlar nuqtayi nazaridan qaralsa, kompaniya egalari daromadlari joriy foydaning o'sishidan emas, balki ular mulki bozor narxining oshishidan tashkil topadi. Ammo mazkur mezon doim ham amal qilavermaydi.
Birinchidan, ushbu mezon bo'lajak daromadlar, xarajatlar, pul mablag'lari va ularga bog'liq tavakkalchiliklarga asoslangan.
Ikkinchidan, hamma kompaniyalar ham moliyaviy tahlilchilar tomonidan bir xil tushuniladigan bozor qiymatiga ega emas, xususan agar kompaniya aktivlari birjada kotirovkalanmasa, uning bozor qiymatini aniqlash qiyinchilik tug'diradi (bu 0‘zbekiston qimmatli qog'ozlar bozorining hozirgi rivojlanishiga xos).
Uchinchidan, mazkur mezon alohida hollarda amal qilmasligi mumkin. Xususan, yakkaboshchilikka asoslangan yoki kam sonli mulkdorlar tomonidan boshqariladigan kompaniyalarda bunday hoi kuzatiladi, ya’ni ular uzoq kelajakda o‘ta yuqori dividendlar olish niyatida kapitalni yuqori tavakkalchilikka ega loyihalarga yo'naltiradilar. Bunday kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladigan xatti-harakatlar ularning investitsiyaviy faoliyatiga xos tavakkalchilik tufayli ma’lum darajada aksiyalar qiymatini pasaytirishi mumkin.
To'rtinchidan, agar kompaniya oldiga o‘z mulkdorlari uchun eng yuqori foyda olishdan boshqa vazifalar qo'yilsa, mazkur toifa amal qilmaydi. Masalan, xayriya faoliyati va boshqa ijtimoiy maqsadlar ustuvorlik qiladi.
Beshinchidan, korporatsiya «fiktiv kapitali»ning o'sishiga oshkoralik, obro\ nufuz, imij, raqobatbardoshlik, strategiyaning mosligi va h.k.lar muayyan ta’sir ko'rsatadi. Jahon tajribasining ko'rsatishicha, ushbu




tushunchalar kompaniyaning bozordagi muvaffaqiyati uchun muayyan qimmatga ega bo‘lib^ uning bozor qiymatini oshirish imkonini beradi.
Korporatsiyani boshqarishning ko‘proq asoslangan va ustuvor mezonlaridan biri kompaniya aksiyalari bozor qiymatini maksimal- lashtirishdir. Kapital bozorida hech qanday cheklovlar bo‘lmasa va qimmatli qog‘ozlar narxini belgilashda birorta kamsitish kuzatil- masagina, ushbu mezondan foydalanish mumkin, ya’ni bu yerda «talab-takhf» tamoyili to‘liq amal qiladi¹.
Shunday qilib, quyidagi algoritm namoyon be/lad i:
Korporativ maqsad — korporativ strategiyalarni baholash — korpo­rativ strategiyalarni moliyaviy ta’minlashning usul va mezonlarini aniqlash — korporativ boshqaruvning moliyaviy mexanizmidan foyda­lanish — ko'proq samarali moliyaviy dastaklar va usullarni tanlash.
«Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish» nazariyasidan kelib chiqilsa, aksiyadorlar daromadlarining o‘sishiga erishish asosiy korpo­rativ strategiya va korporativ boshqaruv samaradorligini baholash mezoni sifatida qaralmog‘i lozim, unda korporativ boshqaruvning moliyaviy mexanizmini mazkur strategiyani moliyaviy ta’minlash nuq­tayi nazaridan ko‘rish mumkin.
Korporativ strategiyalarni ta’minlashning moliyaviy dastaklari va usullarining to‘plami bir-biridan farq qiladi. Chunonchi, uzoq muddatli strategiyalarni amalga oshirishda, ya’ni moliyaviy resurslarga ehtiyoj belgilanib, pul oqimlari rejasi tuzilganda, quyidagilarni aniqlash lozim^{1 2}:

1. 
   O‘z va qarz kapitali nisbatini. Bunda korxonaning uzoq muddatli istiqbolga mo*ljallangan moliyaviy siyosatiga jamg‘arish fondini kengaytirish kiritilishi va bunda asosiy urg‘u o‘z-o‘zini moliyala- shtirishga berilishi kerak. O‘z-o‘zini moliyalashtirish ushbu fondlarga yo‘naltiriladigan sof foyda ulushini belgilash orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, uzoq muddatli strategiyalaming moliyaviy ta’minoti usullari ro‘yxatiga vaqtincha bo‘sh mablag'larni ularni inflatsiyadan saqlash hamda ko‘paytirish maqsadida moliya bozorlarida joylashtirish ham kiritilishi kerak. Buning uchun moliyaviy vositachilar tarkibini belgilash zarur, bu tarkib vaqtincha bo‘sh mablag‘larni joylashtirish tavakkalchiligi minimal bo‘lishi uchun yetarlicha divers ifrkatsiyalanishi darker.
   

¹ Ковалев В.В. Финансовый менеджмент. M.: Финансы и статитика. 2008.


² М.Б.Халшдулин. Концепция построения национальной модели корпо­ративного управления. Рынок, деньги и кредит. № 5 сон. 2007 й.

2. 
   Agar moliyaviy resurslar manbasi sifatida investitsiya loyihasini kreditlash qabul qilingan bo'lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun ochiladigan va kreditni qoplashni ko'zda tutadigan uzoq muddatli kredit liniyasi to‘g‘risida bitim tuzish lozim.
   
3. 
   Kreditni qoplash tamoyillari korxonaning moliyaviy ahvolini, pul mablag'larining joriy va istiqboldagi qiymatini, kreditni qoplash shartlarini qayta ko'rib chiqish imkoniyati hisobga olinishi kerak.
   
4. 
   Agar moliyalashtirishni aksiya va obligatsiyalarni qimmatli qog'ozlar bozorida joylashtirish hisobiga amalga oshirish ko'zda tutilayotgan bo‘Isa, u holda investorlar doirasini va korporatsiya obro‘- sini oshirish uchun reklama kompaniyasi budjetining eng yuqori darajasini aniqlash talab etiladi.
   
5. 
   Aksiyadorlik jamiyatlari uchun strategiyalar moliyaviy tusga ega bo'Iishi va aksiyalar kurs qiymatining oshishida ifodalanishi mumkin. Bu holda moliyaviy dastaklar qatoriga foyda va dividendlar kiritiladi, dividendlar hamda sof foyda miqdoriarining o'sishini ta’minlashning moliyaviy usullari esa chiqimlarni kamaytirish va ishlab chiqarish rentabelligini oshirish bo'yicha tadbirlardir.
   

Agar korporativ strategiya yangi jihozlami 'sotib olishdan iborat bo'lsa, moliyaviy ta’minot usullari qatoriga uzoq va o'rta muddatli moliyalashtirish usuli sifatida lizingni kiritish mumkin.

2. 
   Korporativ strategiya turlari
   

Bizncs o'zining qimmatliligini maksimallashtirish uchun 3 ta asosiy strategiyani hisobga olishi lozim. Ko'riangan maqsadga erishish uchun tahlil qilishi kerak: 1) korporativ strategiya; 2) biznes strategiya; 3) funksional strategiya.