Korxona iqtisodiyoti

Korxona sof foydasining shakllanish hisob-kitobi

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yilda	Hisobot yilida	Farqi (+,-)	O‘sish sur’ati, %
1. Mahsulotni sotishdan kelgan sof tushum (qiymatga qo‘shilgan soliq va aksizlarsiz)	4583,3	5694,5	+1111,2	124,3
2. Sotilgan mahsulot tannarxi (ish, xizmat)	3951,2	4841,7	+890,5	122,5
3. Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) dan olingan moliyaviy natija (1q-2q)	632,1	852,8	+220,7	134,9
4. Davr harajatlari (mahsulotni sotish, boshqaruv va boshqa ma’muriy harajatlar)	152,4	178,3	+25,9	117,0
5 Boshqa operatsion daromadlar	31,3	37,2	+5,9	118,8
6. Asosiy faolitdan olinadigan daromadlar natijasi (foyda(+), zarar(-)) (3q-4q+5q)	+511,0	+711,7	+200,7	140,6
7. Moliyaviy faoliyat natijasi (+,-)	+71,2	+80,4	+9,2	112,9
8. Tasodifiy (favqu-lotda) faoliyat natijasi (foyda(+), zarar(-))	+11,4	+8,3	-3,1	72,8
9. Soliq to‘langanga qadargi foyda (6q(7q(8q)	593,6	800,4	+206,8	134,8
10. Soliqlar va ajratmalar summasi	225,6	304,2	+78,6	134,8
11. Sof foyda (9q-10q)	368,0	496,2	+128,2	134,8

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, korxonaning sof foydasi hisobot yilida 128,2 ming so‘mga yoki 134,8%ga o‘sgan. Bu o‘zgarish juda ko‘p omillar evaziga sodir bo‘lgan. Ushbu omillar ta’sirini shu javdal ma’lumotlari asosida aniqlash mumkin. Bu omillar guruhiga quyidagilar kiradi:

0. 
   mahsulot hajmining o‘zgarishi;
   
1. 
   tannarxning o‘zgarishi;
   
2. 
   bahoning o‘zgarishi;
   
3. 
   davr harajatlarining o‘zgarishi;
   
4. 
   turli operatsion daromadlarning (harajatlarning) o‘zgarishi;
   
5. 
   asosiy faoliyat moliyaviy natijasi;
   
6. 
   moliyaviy faoliyat natijasi;
   
7. 
   tasodifiy (favqulotdagi) foyda va zararlarning mavjudligi;
   
8. 
   soliq stavkasi;
   
9. 
   soliq so‘mmasi;
   

Ushbu omillarning ta’sirini jadval ma’lumotlari va yuqoridagi hisob-kitoblar asosida ko‘rib chiqish mumkin.

1. Sotilgan mahsulot hajmining ko‘payishi		+1111,2
2. Tannarxning oshganligi		-1839,6
3. Bahoning oshganligi		+949,1
4. Davr harajatlarining ko‘payganligi (178,3-152,4)		-25,9
5. Boshqa operatsion daromadlarning oshganligi (37,2-31,3)		+5,9
6. Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadning oshganligi (711,7-511,0)		+200,7
7. Moliyaviy faoliyatdan olingan foydaning ko‘payishi (80,4-71,2)		+9,2
8. Tasodifiy foydaning kamayganligi (8,3-11,4)		3,1
9. Soliq va turli ajratmalar summasining oshganligi (304,2-295,6)		-78,6
10. Barcha omillar ta’siri sof foydaning umumiy o‘zgarishiga teng (496,2-368,0)		+128,2

Sof foydaning o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarning umumiy miqdori quyidagicha hisoblanadi.

n
F=  F_i
i=1

Ushbu formulaga tegishli ma’lumotlarni qo‘llab barcha omillar ta’sirida natijaning umumiy o‘zgarishini aniqlash mumkin.

1111,-1839,6+949,1-25,9+5,9+9,2-3,1-78,6=+128,2 ming so‘m.

Ko‘rinib turibdiki, sof foydaning o‘zgarishiga sakkizta omil ta’sir qilgan. Ularning yig‘indisi natija ko‘rsatkichining umumiy o‘zgarishiga (+128,2 ming so‘m) teng.

Ushbu tahlil natijasida foydani ko‘paytirish imkoniyatlarini (rezervlarini) aniqlash mumkin. Bizning hisob-kitob ko‘rsatmoqdaki, agarda mahsulotning tannarxi oshmaganda edi foyda yana 1839,6 ming so‘mga, davr harajatlari ko‘paymaganda 25,9 ming so‘mga, tasoddifiy foyda kamaymaganda 3,1 ming so‘mga, soliq va turli ajratmalar so‘mmasi ko‘paymaganda 78,6 ming so‘mga, jami 1947,2 ming so‘mga oshgan bo‘lar edi. U holda haqiqiy foyda miqdori 852,8 ming so‘m emas, balki 2800,0 ming so‘mni (852,8+1947,2) tashkil qilgan bo‘lar edi. Kelajakda korxona rahbariyati aniqlangan imkoniyatlardan oqilona foydalanish chora-tadbirlarini ishlab chiqishi lozim.
Iqtisodchilarning muhim vazifalaridan bir korxona rentabelligiga ta’sir qiluvchi omillarni ham hisoblab chiqishlari va ularni oshirish uchun tegishli ichki imkoniyatlarni axtarib topish yo‘llarini ko‘rsatishdan iboratdir. Mazkur bobda korxona rentabelligining umumlashgan ko‘rsatkichi va aktivlar rentabelligiga ta’sir etuvchi omillarni hisoblash yo‘llariga to‘xtalamiz.
Korxonaning moliyaviy natijalarini ifodalovchi umulashgan ko‘rsatkichga mahsulot (ish, xizmat) rentabelligini (Rst) kiritish mumkin. Mazkur ko‘rsatkichni aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:


Sf
Rst = ——— x 100,
St

bunda: Sf - sof foyda;

Rst - mahsulot (ish, xizmat)ning umumiy hajmi.
Ushbu ko‘rsatkichga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Bular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:

0. 
   sof foydaning yalpi foydadagi hissasi (Sf/Yaf);
   
1. 
   yalpi foydaning sotilgan mahsulotdan olingan yalpi moliyavyi natijalardagi hissasi (Yaf/Yamn);
   
2. 
   yalpi moliyaviy natijaning sof tushumdagi hissasi (Yamn/St).
   

Ular o‘rtasidagi bog‘liqlik quyidagi chizmada aks ettirilgan (10.4.1-chizma).
Ushbu omillarni natija bilan bog‘laydigan bo‘lsak, quyidagi formulaga ega bo‘lish mumkin:


Sf Yaf Yamn
Rst= —— x ——— x ———
Yaf Yamn St

Ularning qisqartirilgan matematik modeli natijani “Y”, omillarni “X_i” deb belgilansa, quyidagi formula orqali ifodalanadi. Unda har bir omilni X_i deb qabul qilish mumkin:

3
Y=X₁ x X₂ x X₃= P x_i (i=1,3).
I=1

10.4.1-chizma

Korxona umumiy rentabelligiga ta’sir qiluvchi
omillar o‘rtasidagi bog‘liqlik

Omillar (Xi)

Sof foydaning yalpi foydadagi hissasi (X1)		Yalpi foydaning sotilgan mahsulot-dan olingan yalpi moliyaviy natija-lardagi hissasi (X2)		Yalpi moliyaviy natijaning sotilgan sof tushumdagi hissasi (X3)
Sf —— Yaf		Yaf —— Yamn		Yamn ——— St

Ushbu formuladagi ko‘rsatkichlarni moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlari asosida aniqlab omilli tahlil uchun quyidagi jadvalni tuzish tavsiya qilinadi (10.4.3-jadval).

10.4.3-jadval