M ü n d ə r I c a t

Ekosistemin vəziyyətinin botaniki pozulmalara görə sıralanması 

 

Göstərici 

           N 

        R 

B 

        F 

1 

2 

3 

4 

5 

Xarakterik 

növlərin və təbii 

bitkiliyin növ 

tərkibinin 

pisləşməsi      

 

 

 

 

Dominantların, 

subdo minant-

ların, xüsusilə 

faydalı növlər-

in təbii növbə-

ləşməsi      

          

 

 

Hegemonluq 

edən,xüsusilə  

faydalı növlə 

rin çoxluğu 

nun azalması      

 

 

 

 

Hegemonluq 

edən 

növlərin 

ikinci növlə, 

xüsusilə 

alaq və zə-

hərlibitkilər-

lə əvəz olun-

ması  

İkinci 

növlərin 

çoxluğunun 

azalması  və 

faydalı 

bitkilərin 

tamamilə 

itməsi  

 

Zavod tüstülərilə 

bitkiliyin 

zədələnməsi    

 

 

Yoxdur  

 

 

 

Daha həssas 

növlərin zədə-

lənməsi 

(iynəyarpaqlılar, 

şibyələr)  

Orta  həssas 

növlərin  

zədələnməsi   

Zəif  həssas 

növlərin 

zədələnməsi 

 

 

---

223 

 

davamı 

 

1 

2 

3 

4 

5 

Köklərin 

assosiasiyalarının 

sahələrinin 

nisbəti, %-lə  

≥ 60    

40...60   

  20...30   

 

 

≤ 10  

 

 

Biomüxtəliflik 

(Simpson 

müxtəliflik 

indeksinin 

azalması), %-lə 

   ≤  10     

 

 

10...20   

 

 

     25...50     

 

 

     ≥ 50   

 

 

    ≤ 10       

Meşəlik, zona 

üzrə %-lə     

   ≥  80    

     60...70       

   50...30    

   

Səpinlərin məhv 

olması, sahənin 

%-i    

    ≤  5             

 

 5...15    

 

    15...30   

 

 

≥  30      

 

 

Otlaq-çöl və 

yarımsəhra 

bitkiliyinin 

proyektiv örtüyü, 

normaldan %-lə 

≥  80   

60...70 

   20....50 

      ≤ 10    

Otlaq bitkiliyinin 

məhsuldarlığı, 

potensialdan %-

lə 

     ≥  80        

 

60...70     

10...20   

≤ 5  

  

 

Ekoloji  pozulmaların  biokimyəvi  kriteriyaları  -  bitkilərdə  kimyəvi 

maddələrin  miqdarının  anomaliyalarının  ölçülməsinə  əsaslanır.  Ərazinin 

böhranlı  ekoloji  pozuntularının  təsnifləşdirilməsi  üçün  nümunə  sahəsindən 

biçilmiş  bitkilərdə  və  bitki  yemlərində  toksiki  və  bioloji  aktiv  mikroele-

mentlərin  miqdarının  nisbətinin  dəyişmə  göstəricilərindən  istifadə  olunur. 

Aerotexnogen  yolla  pollyutantların  assimilyasiya  orqanlarından  bitkilərə 

daxil  olması  meşə  biogeosenosozlarının  deqradasiyasını  müəyyənləşdirən 

(xüsusilə  dağ-metallurgiya  müəssisələrinin  tullantılarının  olduğu  mühitdə) 

faktordur.   

Meşə  ekosistemlərinin  zədələnməsinin  daha  informativ  biokimyəvi 

göstəriciləri aşağıdakı  2.51 cədvəldə verilir.  

Heyvanat  aləminin  pozulmasının  ekoloji  kriteriyalarına  həm  senotik 

(növ müxtəlifliyi, məkan strukturu, trofik struktur, biokütlə və məhsuldarlıq, 

enerji), həm də populyasiya (məkan strukturu, say və sıxlıq, davranış, demo- 

---

224 

 

qrafik və genetik struktur)  səviyyəsində baxmaq olar.  

Cədvəl 2.51 

Ekosistemin vəziyyətinin biokimyəvi pozulmasına görə  paylanması 

 

Göstərici            

H 

P 

K 

B 

Ot bitkilərində quru maddələrin 

tərkibində kimyəvi elementlərinin 

miqdarına görə mq/kq C : N 

8-12 

6-8 

4-6 

<4 

 

Pb, Cd, H

g

, N

i

, C

r

, A

s, 

S

b, 

YSC-ə görə 

1,1-1,5 

2-4 

5-10 

>10 

T

i

, S

e  

fondan artıq olmasına görə       

<1,5 

2,0-4 

5-10 

>10 

Al, S, Bi, Te, Wo, Mn, Ca, Cl, Jn, 

 

1,5-2 

2-10 

10-50 

Cu 

10-20 

30-70 

80-100 

100 

Zn 

- 

30-60 

60-100 

100-500 

Fe 

- 

50-100 

100-200 

100-500 

Mo 

2-3 

3-10 

10-50 

50 

Co 

- 

0,3-1,0 

1-5 

5-50 

 

Zooloji kriteriyalar üzrə ərazinin ekoloji pozuntularının bir neçə mər-

hələləri göstərilir. Risk zonasını əsasən pozulmanın ilkin mərhələsində eko-

loji kriteriyalara görə müəyyənləşdirirlər – sinatropizasiya, sürü davranışının 

itirilməsi, miqrasiya yollarının dəyişməsi, tolerantlıq reaksiyası. Pozulmanın 

sonrakı mərhələləri əlavə olaraq, məkan, demoqrafik və genetik kriteriyalara 

görə  qiymətləndirilir.  Krizis  zonasında  populyasiyanın,  qrup  və  sürülərin 

yaşama  və  yayılma  arealının,  məhsuldarlıq  dövrünün  azalması  ilə  xarak-

terizə  olunur.  Fəlakət  zonası  yaşama  yerinin  tamamilə  məhv  olması,  növ-

lərin sayının kəskin azalması. 

Torpaq kriteriyalarına ekosistemlərin qiymətləndirmə kriteriyalarının 

statusu  kimi  baxılır,  belə  ki,  torpağın  vəziyyətinin  pisləşməsi  ekoloji  risk, 

krizis  və  fəlakətlərin  yaranmasında  ən  əhəmiyyətli  faktorlardan  hesab 

olunur.  Bu  hər  şeydən  əvvəl  geniş  sahələrdə  və  böyük  sürətlə  torpaq  mün-

bitliyinin azalması deməkdir. Torpaq –eroziya kriteriyaları insanın əlverişsiz 

təsərrüfat  fəaliyyətilə  sürətləndirilən,  ikinci-antropogen  geomorfoloji 

proseslərlə  əlaqədardırdır.  Bu  proseslər  həm  də  təbii  şəraitdə  müşahidə 

olunur,  lakin  bitki  və  torpaq  örtüyünün  davamlılığının  insan  tərəfindən 

pozulması (meşələrin qırılması, torpaqların şumlanması, otlaqların həddinən 

artıq otarılması və s.) bu prosesləri xeyli sürətləndirir və yayılma sahələrini 

genişləndirir  ki,  bu  da  ekoloji  risk,  böhran  və  fəlakət  zonalarının  forma-

laşmasına səbəb olur. Torpağın çirklənməsinin inteqral göstəriciləri – onun 

fitotoksikiliyi  (torpağın  ali  bitkilərin  böyümə  və  inkişafını  azaltması)  və 

geotoksikliyi  (torpaq  biotasının  struktur-funksional  vəziyyətinə  təsir  etmə 

qabiliyyəti). Əsas torpaq kriteriyalarına görə ekoloji vəziyyət zonaları aşağı- 

---

225 

 

dakı 2.52 cədvəlində verilmişdir.  

 

 

Cədvəl 2.52