M ü n d ə r I c a t
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.7. Ekosistemlər, onlarda biokütlə, enerji və say piramidaları Biz Yeri atalarımızdan MİRAS almamışıq Biz onu uşaqlarımızdan BORC almışıq. (BMT-nin materiallarından) 1.7.1. Ekologiyanın tədqiqatının predmeti nədir? Ekologiya orqanizmdən yüksəkdə duran daha mürəkkəb olan canı sis- temin funksiyalaşması və təşkilini öyrənir. Bu sistemlər ekoloji sistemlər və ya ekosistem adlanır. Ekosistem – canlı və cansız komponentlərin hüdudsuz davamlı siste
47
midir. Bu sistemdə informasiya, maddə və enerjinin xarici və daxili dövranı həyata keçirilir. Misal kimi meşə ekosistemlərini, torpağı, hidrosferi və s. göstərmək olar. Ekosistem trofik və xoroloji (məkan) əlaqələri ilə birləşən fitosenozları, zoosenozları, mikrobosenozları, mikosenozları; mühit faktor- larını – ekotop-klimatop və edafotopu (torpaq-mühit şəraiti) əhatə edir (Rey- mers,1990). Ölçülərinə və miqyasına görə ən böyük ekosistem biosferdir. Biosfera - Yerin bütün canlılrını əhatə edən və bizim planetin cansız mühiti ilə qar- şılıqlı əlaqədə olan, hansı ki, onlar bir tamlıq təşkil edir, Yerin aktiv qatıdır. Bizim planetdə biosfer 3 milyard ildir ki, mövcuddur, soyuq entropiya ölü- mü tendensiyasının əksinə olaraq, o böyüyür və mürəkkəbləşir; o ağıllı hə- yat və sivilizasiyaya daşıyır. Biosfera insan yaranmamışdan çox əvvəl möv- cud idi və onsuz keçinə bilər. Əksinə, insanın mövcudluğu biosfersiz müm- kün deyil. Bütün qalan ekosistemlər biosferin daxilində yerləşir və onun sistemaltlığıdır. Bitkiliyin hər hansı əsas tipi ilə xarakterizə olunan nəhəng ekoloji sistemlər – biom adlanır. Məsələn, səhra biomu və ya rütubətli tropik meşə biomu. Ən kiçik sistem populyasiyalardır – eyni mənşəli, müəyyən ərazi tutan bir növün fərdlər qrupunu özündə birləşdirir. Populyasiyadan daha mürəkkəb olan sistem verilmiş ərazini tutan biosenozlardır. Beləliklə, populyasiya, biosenoz, biom, biosfera ierarxik qaydada kiçikdən böyüyə yerləşirlər. Bunlar mikro, mezo, makro və qlobal ekosistemlər adlanırlar. Mikroekosistem – məsələn, meşədəki tək çürümüş kötük, ağac üzərindəki şibyə yastığı və s. Mezoekosistem – meşə, çəmən, səhra. Makroekosistem – okean. Qlobal ekosistem – biosferadır. İerarxik təşkilin mühüm nəticəsi ondan ibarətdir ki, ierarxik pilləkənin hər sonrakı daha iri funksional vahidinin pilləsində yerləşən komponentlər əvvəlki pillədə olmayan yeni xüsusiyyətlər qazanır. Bu xüsusiyyətləri yeni səviyyəni təşkil edən komponentlərin xassələrinə görə əvvəldən söyləmək olmaz. Bu prinsip emercentlik adını aldı. Onun mahiyyəti: tamın (bütövün) xassəsini onu təşkil edən hissəciklərin xassələrinin cəmi kimi qəbul etmək olmaz. Məsələn, atomar səviyyədə olan hidrogen və oksigen birləşdikdə ta- mamilə yeni xassəyə malik olan su molekulunu yaradırlar. Başqa bir misal, bəzi yosunlar və bağırsaqboşluqlular mərcan rifləri sistemini yaradırlar. Mərcan riflərinə məxsus olan nəhəng məhsuldarlıq və müxtəliflik – yalnız rif cəmiyyətinə xas olan emercent xüsusiyyətdir. Heç cür onu təşkil edən biogen elementlərinin miqdarı az olan komponentlərə xas deyil. Ekosistemdə orqanizmlərin fəaliyyəti öz bioloji təlabatlarına uyğun geokimyəvi mühit yaradır. Atmosferin kimyəvi tərkibinin və yerin güclü buferləşmiş fiziki mühiti Günəş sistemində olan digər planetlərdən kəskin fərqlənməsi faktı Gey hipotezinin formalaşmasına imkan yaratdı. Bu
48
hipotezə əsasən məhz canlı orqanizmlər Yer üzərində həyat üçün əlverişli mühit yaratdı və bu günədək qoruyub saxlayırlar. Aşağıdakı cədvəldə Yerin, Marsın, Veneranın və hətta Yerin həyat yaranmamışa qədərki dövrdəki ehtimal olunan atmosfer tərkibinin müqayisəli analizi verilmişdir.
Yüklə 11,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|