M ü n d ə r I c a t

 

 

---

68 

 

Cədvəl 2.2   

Biokütlə(quru maddə), ilkin və ikinci bioloji məhsuldarlıq (Reymers, 1990) 

 

Ekosistemin tipi 

Sahə, 

 min.  

km

2 

 

Bitkinin kütləsi. 

kq/m

2 

Bitkinin 

umumi 

bioküt-

ləsi, 

mlrd. 

ton 

Heyva-

nın 

umumi 

biokütləsi. 

min. ton 

tərəddüd 

 

 

Təmiz ilkin məhsul, 

illik, q/m

2 

Umumi 

temiz 

 ilkin 

məhsul 

ildə 

mlrd. t 

Heyvan- 

laıiri 

məhsul-

darlığı. 

İldə min. 

T 

Tərəddüd 

orta 

rəqəm 

Tərəddüd 

Orta 

rəqəm 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

Rütubətli tropik 

meşələr 

17.0 

6...80 

45 

765 

330 

1000... 3500  2200 

37,4 

260 

Mövsümi yaşıl 

tropik meşələr 

7.5 

6...80 

35 

260 

90 

1000...2500  1600 

12 

72 

Mülayim qurşağın 

həmişəyaşıl meşələri 

5.0 

6...200 

35 

175 

50 

600... 2500 

1300 

6,5 

26 

Mülayim qurşağin 

qışda yarpağı 

tökülən meşələri 

7,0 

6...60 

30 

210 

110 

600... 2500 

1200 

8,4 

42 

Tayqa 

12.0 

6...40 

20 

240 

57 

400... 2000 

800 

9.6 

38 

Meşə-kol 

qruplaşmaiarı 

8,5 

2...20 

6 

50 

40 

250... 1200 

700 

6 

30 

Savanna 

15.0 

0.2...15 

4 

60 

220 

200... 2000 

900 

13,5 

300 

Çəmən-bozqır 

9.0 

0,?...5 

1.6 

14 

60 

200... 1500 

600 

5.4 

80 

Tundra və yüksək 

dağlıq 

8.0 

0,1...3 

1.6 

14 

60 

10...400 

140 

1.1 

3 

Səhra və varımsəhra  18.0 

0.1...4 

0.7 

13 

8 

10...250 

90 

1,6 

7 

Quru səhralar, 

qayalıqlar. Buzlaqlar  24.0 

0...0.2 

0.02 

0.5 

0,02 

0...10 

3 

0.07 

0.02 

Mədəniləşmiş 

torpaqlar 

14.0 

0.4...12 

1 

14 

6 

100... 3500 

650 

9.1 

9.0 

Bataqlıqlar 

2 

3...50 

15 

30 

20 

800... 350 

2000 

4.0 

32 

Göllər və axar sular     2 

0.01 

0.02 

0,05 

10 

100... 1500 

250 

0,5 

10 

Materik 

ekosistemlərin cəmi 

149 

- 

12.3 

1837 

1005 

0...3500 

773 

115 

909 

Açıq okean 

332.0  0..0.005 

0.003 

1.0 

800 

2...400 

125 

41.5 

2500 

Apvellinq zonası 

0.4 

0,005..0.1 

0,02 

0,008 

4 

400... 1000 

500 

0.2 

11 

Kontinental şleyf 

26.6  0.001..0,04  0.01 

0.27 

160 

200... 600 

360 

9.6 

436 

Yosun cəngəllikləri 

və riflər 

0.6 

0.04...4 

2 

1,2 

.12 

500... 4000 

2500 

1,6 

36 

Estuari 

1.4 

0,01...6 

1 

1,4 

21 

200...3500 

1500 

2,1 

48 

Dəniz 

ekosistemlərin cəmi 

361 

- 

0.01 

3.9 

997 

2...4000 

152 

55 

3025 

Yer üzərində cəmi* 

510 

- 

3,6 

1841 

2002 

0...4000 

333 

170 

3934 

 

 

*Litosfer aerobiosferin gatlarında orqunizmhrin biokütləsi oldqca azdır, litobiosferin 

orqanizmlərinin məhsuldarlığı məlum deyil, aerobiosferinki isə cüzidir.  

 

---

69 

 

Son  onilliklərdə  bir  çox  nhəllarda  ekoloji  məhdudlaşmaya  yüksək 

səviyyədə  diqqət  yetirilir.  Vacib  problemləri  həil  edərkən  təbii  və  fasilasiz 

proseslərə yol verilən müdaxilanin həddini nəzərə almaq lazımdır. 

Aqroekosistemin  suni  vasitələrlə  «doldurulmasının»  uğurlu  olmasını 

formalaşdırmaq  meyli  onun  təbii  potensialmm  tükənməsini  pərdələmək 

deməkdir. Məsələn, mineral gübrələr müxtəlif bitkilərin davamlı istehsalının 

təmin edilməsində uzunmüddətli vasitə ola bilməz, belə ki, ondan geniş isti-

fadə  edilməsi  mühüm  torpaq  ehtiyatının  istifadəsini  intensivləşdirərək,  bu-

nunla da, torpağın təbii münbitliyinin aşağı düşməsinə səbəb olur, humusun 

miqdarının xeyli azalması bunu təsdiq edir. 

XX  əsrin  ikinci  yarısının  xarakterik  xüsusiyyəti  «yaşıl  inqilab»ın  nə-

ticəsində  yüksək  məhsuldar  taxıl  şortlarının  tətbiqi,  mineral  gübrələrin 

yüksək  dozada  istifadəsi,  iqtisadi  cəhətdən  bitki  mühafızəsi  vasitələrindən 

(lakin ekoloji baxımdan təhlükəli) istifadəsi hesabına kənd təsərrüfatı isteh-

salı  sahəsində  bioloji  məhsuldarlığın  (məhsulün)  xeyli  artması  idi.  Bunun 

nəticəsində  1950-1970-ci  illərdə  əsas  qida  məhsulü  sayılan  taxıl  hasilatı 

əhəmiyyətli  dərəcədə  çoxaldı. Lakin  1980-ci  ilin  əvvəlindən başlayaraq  bu 

artım göstəricisi dayandı. Bu, təbiətdən istifadənin energetik (enerji) effekt-

liyinin  azalması  qanununun  təsirinin  əks  olunmasıdır  (Reymers,  1990). 

1970-1990-cı  illərdə  kənd  təsərrüfatınm  effektivliyini  xarakterizə  edərək, 

alimlər  belə  nəticəyə  gəlmişlər  ki,  sərf  olunan  iqtisadiyyat  şəraitində  əlavə 

qoyulan enerji, nəinki çəkilən xərci ödədi ,qaytardı), hətta «mənfı enerjiyə» 

keçərək torpağın və yem sahələrinin dağılmasına gətirib çıxardı. 

Son  vaxtlar  istehsal  olunan  məhsluun  keyfıyyəti  xüsusi  əhəmiyyət 

daşıyır. 

 

2.1.3.  Aqroekosistemin  tipləri,  strukturu  və  funksiyaları.  «Aqroeko-

sistem» anlayışı 

 Kənd  təsərrüfatı  təbii  ekosistemləri  əhəmiyyətli  dərəcədə  transfor-

masiyaya  uğrayır.  Bunun  nəticəsində  olduqca  müxtəlif  kənd  təsərrüfatı 

törəmələri (əkin, səpin sahələri, bağlar, çəmən, otlaq və s.) formalaş-mışdır, 

bunlar qurunun üçdə birini (o cümlədən 1,5 mlrd. ha əkin (şum sahəsı) tutur. 

Hər il təkrar şumlanan, gübrə verilməsini tələb edən ərazilər tarla tipli kənd 

təsərrüfatı törəmələrə aid edilir. Bağlar, giləmeyvəliklər, üzümlüklər, çay və 

kofe  ağacı  plantasiyaları  bağ  törəmələri  adlanır;  bunlar  çoxillik  fitosenoz-

lardır. Kənd təsərrüfatı məhsulü əldə etmək üçün baza hesab olunan və tro-

pikdən başlamış subtropikaya qədər geniş əraziləri tutan (3 mlrd. ha) çəmən 

və  otlaqlardır.  Bu  sahələrdə  ilkin  bioloji  məhsulün  formalaşması  prosesi 

təbii  yolla  gedir  və  ikinci  (törəmə)  bioloji  məhsulün  alınmasında  istifadə 

olunur (insanın nəzarəti və idarəedilməsi altında  müxtəlif  ev  heyvanlarının 

---

70 

 

 yetişdirilməsi və saxlanması). 

Kənd  təsərrüfatı  sahəsində  insanın  təbiətlə  qarşılıqlı  əlaqəsi  gedən 

ilkin  struktur  halqa  -  funksional  vahid  aqroekosistem  (və  ya  aqrobiogeo-

senoz)  sayılır.  Müasir  təsəvvur  (anlayış)  baxımından  aqroekosistem  (aqro-

biogeosenoz)  ikinci  (törəmə),  insan  tərəfindən  dəyişilmiş,  biosferin  ele-

mentar vahididir. 

Onun  əsasını  suni  yaradılmış,  bir  qayda  olaraq  növlərlə  kasatlaşmış 

canlı orqanizmlərin biotik qruplaşmaları təşkil edir. Kənd təsərrüfatı məhsu-

lü almaq üçün bu qruplaşmaları insanlar formalaşdırır va tənzimləyir. Aqro-

ekosistemlər  yüksək  bioloji  məhsuldarlığı  və  seçilmiş  bir  və  ya  bir  neçə 

bitki  və  ya  heyvan  növlərinin  (sort,  cins)  dominantlığı  ilə  fərqlənir.  Becə-

rilən  bitki  və  yetişdirilən  heyvanlar  təbii  dey  il,  suni  seçməyə  məruz  qalır. 

Ekoloji  sistem  kimi  aqroekosistemlər  davamlı  deyil:  onlarda  özünütən-

zimləmə  zəif  təzahür  edilir,  insanın  köməyi  (nəzarəti)  olmadan  onlar  tez 

parçalanır,  yabanılaşır  və  təbii  biogeosenozlara  transformasiya  olunur  (mə-

sələn,  meliorasiya  olunmuş  torpaqlar-bataqlığa,  suni  meşə  əkini-  meşəyə 

çevrilir). 

Taxıl  bitkilərindən  ibarət  aqroekosistemlər  bir  ildən  artıq  olmayaraq, 

çoxillik otlar - 3-5 il, meyvə bitkiləri - 20-40 il yaşayır, sonra pozulur (dağı-

lır) və məhv olurlar. Bozqır (və ya yarımsəhra) zonasında salınmış meşə zo-

laqları aqroekosistemin elementi olaraq 30-50 ildən çox ömür sürür. İnsanın 

köməyi olmadan onlar tədricən «yabanılaşır», təbii ekosistemə çevrilir və ya 

məhv  olurlar.  Ekosistemlərin  əksəriyyəti  müxtəlif  növlərin  suni  fitosenoz-

larıdır: mədəniləşdirilmiş (planlı istismar olunan çəmən və otlaqlar); yarım-

mədəniləşdirilmiş (davamsız nizamlanan suni meşə əkinləri, çoxillik çəmən-

liklər); mədəni (daim təmizlənən, xidmət göstərilən çoxillik ağaclıqlar, bos-

tan  bitkiləri);  intensiv  mədəni  (parnik  və  oranjeriya  bitkiləri,  hidroponika, 

aeroponika və b., bunlar xüsusi torpaq, su və hava şəraiti yaradılmasmı tələb 

edir).  B.M.Mirkin  və  R.M.Qazıəhmədov  (1995)  aqroekosistemin  fəaliyyət 

sxemini teklif etmişlər.