M ü n d ə r I c a t

2.1.5. Təbii və aqroekosistemlərin müqayisəli xarakteristikası 

Məlumdur ki, yer atmosferinin yuxarı qatınm 1 sm

2

-a hər daqiqa 2 ka-

lori Günəş enerjisi düşür, bu günaş sabiti və ya konstantı adlanır. Işıq enerji-

sinin bitkilər tərəfindən istifadə olunması nisbətən çox deyildir. Günəş spek-

trinin  yalnız  FAR  (dalgasının  uzunluğu  380-710  nm,  günaş  radiasiyasının 

21-46%-ni  təşkil  edən  fotosintetik  aktiv  radiasiya)  adlanan  kiçik  hissəsi 

fotosintez prosesinda iştirak edir. Təbii və aqroekosistemlər fəaliyyət xüsu- 

siyyətlərinə görə aşağıdaki fərqli xüsusiyyatlara malikdir. 

---

74 

 

1.Müxtəlif  istiqamətli  seçmə.  Təbii  ekosistemlər  üçün  təbii  seçmə 

xarakterikdir,  bu  onların  əsaslı  xassəsi  -  davamlılığa  yönəldir,  qruplaşanın 

davamsız, həyata qabil olmayn orqanizm formalarını sıradan çıxarır. Aqro-

ekosistemlər  insan  tərəfindən  yaradılır  və  saxlanılır.  Burada  seçmənin  baş-

lıca  istiqaməti  suni  usul  olub,  məqsəd  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məh-

suldarlığını yüksəltməkdir. 

    İnsan  tərəfindən  mədəniləişdirilmiş  bitki  və  heyvan  növləiri  suni 

seçmə  hesabına  «təkamül»  keçirir  və  insanın  köməyi  olmadan  onlar  vəhşi 

növləirləi rəqabətə girmək qabiliyyətinə malik deyildir. 

2.Təbii  eekosistemlərdə  fıtosenozun  ekoloji  tərkibinin  müxtəlifliyi 

ayrı-ayrı  illərdə  hava  şəraitinin  tərəddüdü  zamanı  onun  davamlığını  təmin 

edir. Bir neçə bitki növünün məhv olması digər növləirin məhsuldarlığının 

yüksəlməsinə şəraityaradır. Bunun nəticəsində ayrı-ayrı illəirdə ekosistemdə 

fıtosenoz bütvölükləi məhsulün müəyyən səviyyədə saxlanma qabiliyyətinə 

malik  olur.  Tarla  bitkiləirinin  aqrosenozu  isə  monodominant,  çox  vaxt  isə 

eyniçeşidli qruplaşma kimi tazahür olunur. Əlverişsiz faktorların aqroseno-

zun bütün bitkiləirinə təsiri eyni cür olur. Əsas bitkinin böyümə və inkişafı-

nın sıxılması (zəifləməsi) digər bitkiləirin sürətlə inkişafı ilə kompensasiya 

oluna bilməz. Bunun nəticəsində aqrosenozun məhsuldarlığınm davamlılığı 

təbii ekosistemlərdən aşağıdır. 

3.Müxtəlif  fenoloji  ritmə  malik  olan  bitkilərin  növ  tərkibinin  müx-

təlifliyinin  mövcudluğu  bütün  vegetasiya  dövründə  fıtosenoza  tam  (bütöv) 

sistem  kimi  fasiləsiz  olaraq  məhsulvermə  prosesi  həyatakeçirməyə,  istilik, 

rütubətlik  və  qida  maddə  resurslarından  tam  və  qənaətlə  istifadə  etməəa 

imkan yaradır. 

Aqrosenozda mədəniləşdirilmiş bitkilərin vegetasiya dövrü vegetasiya 

mövsümündən qısa olur. Təbii fitosenozlarda müxtəlif bioloji ritmlara malik 

olan  növlər  vegetasiya  mövsümünün  müxtəlif  vaxtlarında  maksimum  bio-

kütləyə  çatır.  Aqrosenozlarda  isə  bitkilərin  böyüməsi  eyni  vaxtda  olur  və 

inkişaf mərhələlərinin ardıcıllığı, bir qayda olaraq sinxronlaşmışdır. 

Təbii  ekosistemlərdə  bitkilərin  inkişafının  müxtəlif  vaxtlarda,  aqro-

senozlarda isə eyni vaxtda baş verməsi məhsulverma prosesi ritminin müx-

təlif olmasına gətirib çıxarır. 

4.Təbii  və  aqroekosistemlərin  nıühüm  fərqi  ekosistemlərin  daxilində 

maddələr mübadiləsinin kompensasiya (əvəz) olunma dərəcəsi hesabolunur. 

Təbii  ekosistemlərdə  maddələr  dövranı  (kimyəvi  elementlər)qapalı  tsikllə, 

yaxud  kompensasiya  olunma  ilə  baş  verir:  maddələrin  müəyyən  dövrdə 

tsiklə daxil olması orta hesabla tsikldən xaric olanmaddələrin miqdarına bə-

rabər olur, bu səbəbdən də tsikl daxilində hərbloka daxil olan maddə, təxmi- 

nən oradan çıxan maddəyə bərabər olur. 

---

75 

 

Antropogen  təsir  ekosistemdə  maddələr  dövranını  pozur.  Aqrose-

nozlarda maddələrin bir hissəsi ekosistemdən birdəfəlik götürülür. 

5.  Təbii  ekosistemlər  «avtotənzimləyici»  sistemdir,  aqrosenozlar  isə 

insan  tərəfindən  idarə  olunur.  Məqsədinə  çatmaq  üçün  insan  aqrosenozda 

təbii  faktorların  təsirini  dəyişir  və  ya  ona  nəzarət  edir,  bitkinin  böyümə  və 

inkişafına, xüsusilə qida məhsul vermə komponentlərə üstünlükverilir. Bu-

nunla  əlaqədar  əsas  vəzifə  minimal  enerji  və  maddə  sərf  etməklə  məhsul-

darlığın  yüksəlməsinə  şərait  tapmaq,  torpağın  münbitliyini  artırmaqdır.  Bu 

vəzifənin  həlli  aqrofıtosenozlar  tərəfındən  təbii  resurslardan  daha  tam 

istifadə  etmək  və  aqrosenozlarda  kimyəvi  elementlərin  kompensasiya  olu-

nan tskillərini yaratmaqdır. Resurslardan istifadə dolğunluğu şortun genetik 

xüsusiyyatləri,  vegetasiyanın  uzunluğu,  birgə  səpinlərdə  komponentlərin 

müxtəlif cinsliliyi və s. ilə müəyyən olunur. Buna görə M.S.Sokolov və b. 

(1994)  belə  nəticəyə  gəlir  ki,  aqrosistemlərin  vəziyyətinə  ən  ciddi  nəzarət 

daha  çox  enerji  sərfı  tələb  olunan  qapalı  sahədə  yerinə  yetirilə  bilər.  Bu 

qrupa  yarımaçıq  sistemlər  aiddir,  burada  xarici  mühitlə  (istixana,  heyvan-

darlıq kompleksi) əlaqə olduqca məhdudlanır, temperatur, radiasiya, mineral 

və üzvi maddələrin dövranı tənzimlənir və yüksək dərəcəda nəzarət olunur. 

Bu  idarəolunan  aqroekosistemlərdir.  Qalan  digər  aqroekosistemlər  -  açıq 

sistemlərdir. İnsan tərəfindən effektiv nəzarət nə qədər çox olarsa, onlar bir 

o qədər sadə olar. 

Yarımaçıq və açıq sistemlərda insanın sayi orqanizmlərin böyüməsinə 

optimum şəraiti təmin edir və onların tərkibinə ciddi bioloji nəzarət olunur. 

Buradan aşağıdaki praktiki məsələlər meydana gəlir: 

-birincisi, mümkün qədər arzu olunmayan növləri tam kanarlaşdırmaq; 

-ikincisi,  yüksək  potensial  məhsuldarlığa  malik  olan  genetik  tiplərin 

seçilməsi; 

-bütövlükdə  qurumuş  bitkilər  və  ölmüş  fıtofaqlarla  birlikdə  əvvəl 

udulmuş enerjinin ölü üzvi maddələrin tərkibinda saxlanır, ondan bir qədər 

çoxu isə tənəffüs zamanı istilik şəklində ekosistemdən kanar edilir. 

Ekosistemin biokütlə istehsal etmək qabiliyyəti sayəsində insan özünə 

zəruri  olan  qida  və  bir  çox  texniki  resursları  əldə  edir.  Qeyd  edildiyi  kimi, 

sayca  artan  bəşəriyyətin  qida  (ərzaq)  ilə  təmin  edilməsi  problemi  -başlıca 

olaraq  aqroekosistemin  (kənd  təsərrüfatının)  məhsuldarlığını  yüksəltmək 

problemi hesab olunur. 

Ekoloji  sistemlərin  insanın  təsiri  ilə  əlaqədar  dağılması  və  ya  çirk-

lənməsi  bilavasitə  enerji  axınının  maddələrə  daxil  olmasının  kəsilməsinə 

(dayanmasına),  deməli,  ekosistemin  məhsuldarlığının  aşağı  düşməsinə  sə-

bəb olur. Odur ki, bəşəriyyət qarşısında duran ilkin vəzifə - aqroekosistemin 

məhsuldarlığının aşağı düşməsinin qarşısını almaqdır. Bu məsələ həll olun-

---

76 

 

duqdan  sonra  ikinci  mühüm  vəzifənin  -  məhsuldarlığın  artırılması  vəzi-

fəsinin həlli mümkün ola bilər. 

XX  əsrin  90-cı  illərində  şumlanan  torpaqların  ilk  illik  məhsuldarlığı 

planetimizdə 8,7 mld. ton, enerji ehtiyatı isə 14,7-10

16

 kC təşkil etmişdir. 

Aqrosenozlarda  tez-tez  ayrı-ayrı  növlərin  hədsiz  çoxalması  baş  verir. 

Bu  hadisəni  Ç.Elton  «ekoloji  partlayış»  adlandırır.  Tarixən  belə  «ekoloji 

partlayişlar»  müşahidə  olunmuşdur.  XIX  əsrdə  fitoftor  göbaləyi  Fransada 

bütün kartof sahəbrini məhv etmiş və açlığa səbəb olmuşdur. Kolorado bö-

cəyi  Amerikada  Atlantik  okeanına  qədər  yayılmış,  XX  əsrin  başlangıcında 

Qərbi Avropaya, 1940-cı illərdə isə Rusiyanın  Avropa hissəsinə keçmişdir. 

Müharibənin  sonraki  ağır  illərinda  bu  böcək  Rusiyanın  bütün  tarlalarını 

«boşaltmışdır».  Bu  hadisənin  qarşısnıı  almaq  üçün  zərərvericilərin  sayını 

suni yolla nizamlamaq tələb olunur. Lakin kənd təsərrüfatı praktikasında bu 

yol  bəzən  yaxşı  nəticə  vermir.  Odur  ki,  insanı  əhatə  edən  təbiətin  sadələş-

dirilməsi  ekoloji  baxımdan  təhlükəlidir.  Bunu  nəzərə  alaraq  bütün  təbii 

landşaftları  aqrotəsərrüfat  landşaftına  çevirmək  olmaz,  onun  müxtəlifliyini 

qorumaq üçün toxunulmayan qoruq sahəları saxlanılmalıdır. Bu sahəlar təbii 

qruplaşmalarm suksessiya sıralarını bərpa etməkdə mühüm mənbə sayılır.