M ü n d ə r I c a t

2.1.6. Aqroekosistemlərdə maddələr mübadiləsi və enerji axını  

Kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  yüksək  məhsuldar  qarışıq  əkinlərinin 

(səpinərinin)  yaradılması  aqroekosistemlərdə  məhsuldarlığın  effektliyinin 

yüksəldilməsinin  ən  təsirli  və  real  (düzgün)  yolu  hesab  edilməlidir.  Aqro-

ekosistemlərdə  qarışıq  və  birgə  səpinəri  mexaniklaşdirmək  işlərini  yüksək 

səviyyədə  təşkil  etməklə  aparmaq  olar.  Kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  səpini 

bir-birini əvəz edən zolaqlarla və ya cərgələrlə aparılır. Mülayim iqlimə ma-

lik  olan  rayonlarda  bitkilərin  müxtəlif  kombinasiyasından  istifadə  olunur: 

noxud və vələmir soya ilə və ya qarğıdalı ilə; soya vələmir və qarğıdalı ilə; 

soya və lobya (maş) qarğıdalı ilə; soya buğda ilə; noxud günabaxanla; raps 

qarğıdalı ilə. Taxıl və paxlalıların optimal seçimində səpinərin məhsuldarlığı 

və zülalın çıxımı yüksəlir.                                                                                             

Zülalın  artımı  yalnız  paxlalıların  dəninin  hesabına  deyil,  həm  da 

paxlalı  bitkilərin  fıksə  etdiyi  azotdan  istifadə  edən  taxıl  bitkisinin  dənində 

olan zülalın hesabına formalaşır. İqlim zonalarından asılı olaraq ekosistemin 

enerji  (energetik)  balansı  dəyişir.  Planetin  müxtəlif  təbii  zonalarının  enerji 

xüsusiyyatləri 5 əsas (qlobal) aqroekosistem tipini ayırmağa imkan verir. 

1.  Tropik  tip  -  fasiləsiz  vegetasiya  üçün  şərait  yaradan  yüksək  istilik 

təminatı  ilə  səciyyələnir.  Burada  əkinçilik,  əsasən,  çoxillik  bitkilərin  üs-

tünlük  təşkil  etdiyi  (ananas,  banan,  kakao,  kofe,  çoxillik  pambıq  və  s.) 

aqroekosistemlərin  fəaliyyətinə  əsaslanır.  Birillik  bitkilərdən  ildə  bir  neçə 

---

77 

 

dəfə    məhsul  götürülür.  Bu  aqrosistem  üçün  il  ərzındə  daim  tarla  işlərinin 

aparılması  ilə  əlaqədar  fasiləsiz  antropogen  enerjinin  daxil  edilməsinə 

təlabatmın olması səciyyəvidir. 

Subtropik  aqroekosistem  tipində  maddənin  və  enerji  antropogen 

axınının  intensivliyi  aşağıdır.  Əsasən  iki  vegetasiya  dövrünün  (yay  və  qış) 

mövcudluğu  səciyyəvidir.  Yaxşı  nəzərə  çarpan  sakitlik  dövrü  keçirən  çox-

illik  bitkilər  bitir  (üzüm,  çay,  portağal,  feyxoa,  pekan,  adi  qoz  və  s.).  Yay 

dövrünün birillik bitkilərinə qarğıdalı, çəltik, soya, tərəvəz və s. aiddir. 

Mülayim  aqroekosistem  tipi  yalnız  bir  (yay)  vegetasiya  dövrü  və 

uzunmüddətli  qış  sakitliyi  dövrü  ilə  səciyyələnir.  Antropogen  enerjinin 

müdaxiləsinə ən yüksək təlabat yaz, yay və payızın başlangıcında olur. 

Qütb  tipli  aqroekosistemlərdə  əkinçilik  oçaq  (manba)  xarakteri  daşı-

yır. Aqroekosistemlər ərazicə və becarilən bitkilərlə (yarpaqlı tərəvəz, arpa, 

bəzi kökümeyvəlilər, faraş kartof) məhdudlanır. 

Arktik tipli aqroekosistem açıq torpaq şəraitində  mövcud deyil. İstilik 

dövründə  olduqca  aşağı  temperatur  olduğundan  mədəni  bitkilərin  becəril-

məsi  mümkün  olmur.  Yay  dövründə  uzun  müddətli  mənfi  temperatur  ol-

maqla  soyuq  hava  şəraiti  sürür.  Yalnız  qapalı  şəraitdə  bitkinin  becərilməsi 

mümkündür. 

Aqroekosistemin  məhsuldarlığının  artırılması  seleksiyada  yüksək 

məhsuldar  və  davamlı  sortların  alınmasına  yönəldilən  inkişafdan  asılıdır. 

Bununla  yanaşı,  aqroekosistemin  təşkilində  məhsuldarlığın  yüksəldilmə-

sində  digər  yol  çox  yaruslu  aqroekosistemin  (təbii  çox  yaruslu  meşə  seno-

zuna  bənzər)  yaradılmasıdır.  Bir  növlü  aqroekosistemdən  polikultur  aqro-

ekosistemə  keçmək  təbiətdən  istifadənin  optimallaşdırılmasının  perspektiv 

məsələlərindən biridir. 

Şübhəsiz ki, enerji yalnız fotosintez prosesini təmin etmək üçün deyil. 

Qeyri-üzvi və üzvi həyatla başa çatan (tamamlanan) istənilən prosesin ener-

jiya ehtiyacı var və yalnız onun istanilən miqdarda və qəbul edilən formada 

mövcudluğu ilə həyata keçir.